به گزارش سرویس مسجدپژوه پایگاه تخصصی مسجد، دکتر محمدرضا شهیدی‌پاک، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، در مقاله‌ای با عنوان «اوضاع فرهنگی قم هنگام ورود فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها: انسان‌شناسی فرهنگی کنشگران فرهنگی قم از ۱۸۰ - ۲۳۰» به اثر وجودی آن حضرت در تشکیل مکتب شیعه امامیه در شهر قم پرداخته و ایشان را مایه برکات فراوان برای آن دیار عنوان نموده است. در ادامه، بخشی از این مقاله را از نظر می‌گذرانید.
اثر وجودی حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها
فاطمه معصومه با سن کم مانند فاطمه زهرا و حضرت مریم سلام‌الله‌علیهما به اثر وجودی متمایز هستند و اثر وجودی در تعبیر بزرگان علوم اسلامی به «روغن وجود» تعبیر شده است. در مورد ائمه علیهم‌السلام، گذشته از آثار -مانند نوشته و تفسیر و معارف- شبیه معارف کسبی، دارای نوعی تأثیر ویژه هستند که از آن به روغن وجود تعبیر شده و این بخشی از فرهنگ مشترک بین ادیان در مورد شخص و مکان مقدس است که دارای آثار متمایز از تأثیرات سایر اشخاص و مکان‌ها است. این آثار ماندگار در خصوص فاطمه معصومه عبارت است:
اثر علمی ـ تشکیلاتی تأسیس نخستین مدارس شیعه امامیه در کنار قبر او
نخستین اثر وجودی فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها، اثر علمی است. وسیله این اثر، تأسیس مدارس و حلقات درسی خاص امامیه است که به تأسیس مکتب امامیه در حدیث و کلام و فلسفه و... انجامید.
سماع و قرائت احادیث کلیدی شیعه و تهیین ایدئولوژی تشیع
فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها مدت اندکی در بغداد و مدینه و قم با انسان‌‌های متفاوتی معاشرت علمی داشت. مدت کوتاه اقامت هفده روزه او در قم در محل معروف به ستیه، منشأ اثری مکتبی و ایدئولوژیکی ماندگار داشت و آن مسئله، سماع و قرائت است. سماع و قرائت موثر ویژه انسان متعالی است؛ مانند سماع و قرائت حدیث سلسله‌الذهب به‌وسیله امام رضا سلام‌الله‌علیه در نیشابور و چند جای دیگر که چند هزار محدّث و مردم حضور داشتند. متن این حدیث معتبرترین اثر مستند به امام رضا سلام‌الله‌علیه و دستگاه فکری ایشان است که در عصر خودش اثر اجتماعی عمیق و گسترده‌ای در خراسان و ایران داشت و امتداد آن هم در روزگاران باقی مانده است. این حدیث هم دارای اثر گسترده و عمیقی در قم بود؛ از جمله [اینکه] موجب رفض فرق و بقای امامیه در قم شد. مفهوم رفض در جهان اسلام به قم آغاز قرن سوم و به این حرکت وجودی فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها برمی‌گردد که باعث تغییر فرهنگی ممتد و ماندگار شد.
تأسیس شهر مقبره‌ای در ایران و جهان اسلام
مقبره‌گزینی حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها در قم باعث تبدل قم به شهر مقبره‌ای در جهان اسلام شد. شهر قم بدون تردید با این مقبره مشهور مانده و تاکنون در تاریخ ایران نقش کلیدی داشته است.
شکل‌گیری مکتب شیعه امامی در قم با اثر فرهنگی فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها
با عنایت و به برکت وجود حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها مذهب تشیع امامی به‌تدریج در قم به‌صورت مذهب غالب درآمد. بیان و تصویر امام رضا از ائمه علیهم‌السلام در کمیت و صفات کیفی، مورد اعتقاد و عمل مردم قم قرار گرفت و شیوه مخصوصی در کسب معارف در چهارچوب دیدگاه قمیین به وجود آمد. عالمه محدثه، حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها، با نقل احادیثی در مورد تشیع، نقش مؤثری در ترسیم ابعاد تشیع امامی به گرایش امام رضا سلام‌الله‌علیه داشت و تأثیر سریع در شکل‌گیری شهر امامیه ایفا نمود.
تغییر جهان‌بینی و فرهنگ شیعه به‌وسیله فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها
وجود فاطمه معصومه در قم مستلزم رفض همه گروههای مخالف مذهب امامی بود. از جمله دیگر احادیثی که حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها نقل کرد، در باب «طهارت الهی امام حسین علیه‌السلام» بود که به نوعی تأکید بر ادامه سلسله امامان شیعی از نسل [امام] حسین علیه‌السلام بود. حضرت معصومه در حدیثی دیگر به اینکه عشق [امام] علی علیه‌السلام جزو ایمان و مایه رستگاری در عالم آخرت است، اشاره نمود. مفاد این حدیث، تساهل برخی از فرق شیعی، در نفی الهی بودن بودن امامت را انکار کرده است. فرقه زیدیه، از جمله فرقه‌هایی بود که تحت تأثیر اندیشه معتزله، امامت را پدیده‌ای سیاسی بر اساس اجماع امت و اختیار و نظر می‌‌دانستند، با انحصار امامت در اولاد [امام] حسین علیه‌السلام مخالفت می‌کردند و آن را علی‌السویه بین اولاد حسن و حسین سلام‌اله‌علیهما به حساب می‌آوردند. در این فضای فرهنگی، چند نام در قم منفور شد و کنیه ابوجعفر در آنجا رواج یافت. رفض مفاهیم مختلفی پیدا کرد و هر کس به قم منسوب شد، گویی به تشیع و رفض منسوب شد و به او قمی رافضی می گفتند. روند این غلبه و استحکام اندیشه امامیه در قم به‌حدی بود که امتداد مکانی و زمانی گسترده یافت و حتی در قرون بعد، قم را به‌صورت صد‌در‌صد شیعه و با نفوذ در سراسر ایران درآورد.
طرد فرَق منحرف هنگام ورود فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها
ورود و استقرار کوتاه حضرت معصومه در قم و مقبره‌گزینی او در قم، وضعیت ثابت و آرمش فرهنگی برای قم به وجود آورد. طرد فرق هنگام ورود فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها، استمرار امامت از موسی بن جعفر به علی بن موسی علیهما‌السلام، مبارزه علمای قم با جریان غلو و ادعاهای مهدویت، زمینه رفع آنارشی فرهنگی از قم به‌واسطه حضور فاطمه معصومه است. این امور در زمینه‌ای تدریجی از ارتباط مردم و علمای قم و کلای خاص امام رضا علیه‌السلام شکل گرفته بود. شیعیان قم در ارتباط مستمر با ائمه علیهم‌السلام، مبارزه همه‌جانبه‌ای را با واقفیه، غلات و کیسانیه آغاز کردند و بر اصول مذهب امامیه تعصب ورزیدند.امام رضا طی مکاتبات و ارتباطات مستمر خود با علما و مردم قم، جریان مبارزه با گروههای مخالف مذهب امامی در قم را هدایت کردند. امام رضا علیه‌السلام در رد تهمت جبر و تشبیه به شیعه امامی فرمودند:«هر کس قائل به جبر و تشبیه باشد کافر است. غلات اخبار مربوط به جبر و تشبیه را به ما نسبت داده‌اند». با هدایت فکری امام رضا علیه‌السلام، مبارزه علمای قم بر علیه جریان غلو سامان یافت. آنان چندین کتاب با عناون «الرد علی الغلاه» نوشتند و بسیاری از غلات مشهور را از قم اخراج کردند که بسیاری از این غلات واقفی بودند.
«اوضاع فرهنگی قم هنگام ورود فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها: انسان‌شناسی فرهنگی کنشگران فرهنگی قم از ۱۸۰ - ۲۳۰»؛ دکتر محمدرضا شهیدی‌پاک؛ نشریه دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، خرداد ۱۴۰۰، سال چهارم، شماره ۳۷، صص ۶۵-۸۰.