پایگاه تخصصی مسجد: با تأمل در آن‌چه از نگرش پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(علیهم‌السلام) به خصوص نقش و جایگاه مسجد در جامعه اسلامی در دست ماست، به‌خوبی می‌توان به این مهم دست یافت که یکی از مهم‌ترین کارکردهای مسجد در نظام اسلامی وحدت‌بخشی و ایجاد انسجام در گروه‌های اسلامی است. این انسجام به‌ویژه در مقابله با جریان‌های معاند و معارض اسلام بسیار کارآمد و اثربخش است. در نوشتار پیش‌رو که به قلم سرکار خانم ریحانه غلامیان به رشته تحریر درآمده، نقش مسجد در اتحاد مذاهب اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است.
تفرقه و اختلاف‌افکنی، سلاح جریان‌های تکفیری
همان‌گونه که در عرصه جهانی شاهدیم، جریان‌های تکفیری ایجادکنندۀ تفرقه میان مسلمانان می‌باشند. مقام معظم رهبری با اشاره به رفتار چالش‌برانگیز این گروه‌ها در اختلاف‌افکنی بین مسلمانان فرمودند که اختلاف در ذات مذاهب همیشه وجود داشته و این مشکلی به وجود نمی‌آورد. مشکل زمانی آغاز میشود که اختلاف عقیدتی به اختلاف روحی، رفتاری و به درگیری و ستیزه‌جویی منجر شود. چنان‌که جریان‌های تکفیری کنونی به‌شدت در حال اختلاف‌پراکنی و ستیزه‌جویی و فسادگری در امّت اسلامی هستند،(۱) تا جایی که می‌توان گفت بزرگ‌ترین خطر جریان‌های تکفیری، تلاش برای بدبینی مسلمانان (شیعه و اهل‌سنّت) نسبت به یکدیگر است. مقام معظم رهبری در این باره می‌فرماید:
«حضور نیروهای تکفیری که امروزه متأسفانه در برخی از نقاط منطقه فعالند، خطر بزرگشان این نیست که بی‌گناهان را می‌کشند، آن هم جنایت است، بزرگ است، اما خطر بزرگ این است که دو گروه شیعه و سنّی را نسبت به هم بدبین می‌کنند؛ این خطر خیلی بزرگی است، جلوی این بدبینی را باید بگیریم».(۲)
بنابر کلام مقام معظم رهبری بدون شک جریانی که مسلمانان را به مسلمان و کافر تقسیم کند و مسلمان‌ها را به جان یکدیگر بیاندازد، برنامه‌ریزی دستگاه‌های جاسوسی دولت‌های استکباری است:
«... امروز در دنیا، تحریکات ایمانی و عقیدتی برای به جان هم انداختن مسلمانان به وسیله دست‌های استکباری انجام می‌گیرد. یک عده‌ای عده‌ای را تکفیر می‌کنند؛ عده‌ای علیه عده دیگری شمشیر می‌کشند؛ برادران دست در دست دشمنان می‌گذراند! جنگ شیعه و سنّی به راه می‌اندازند و تحریکات قومی و طائفی را لحظه به لحظه افزایش می‌دهند...»(۳)
جامعه اسلامی در مواجهه با چنین پدیدۀ شومی، می‌بایست با تکیه بر آگاهی‌بخشی به مسلمانان و نیز حفظ وحدت و اتحاد و تقریب میان ایشان، به مقابله با فتنه‌ها و دسیسه‌های گروه‌های تکفیری بپردازد؛ امر خطیری که در نهادی همچون «مسجد» قابل تحقق است. بنابراین در نوشتار حاضر به تبیین جایگاه مسجد در ایجاد وحدت میان مسلمانان پرداخته میشود.
مسجد بستری برای اتحاد و تقریب مذاهب
مسجد به عنوان پایگاه دین، عبودیت و معرفت در برابر هجمه حملات مذهبی و سیاسی دشمنان اسلام و به ویژه گروه‌های تکفیری می‌تواند سرآغاز حرکت‌های بزرگ و برکات ماندگاری باشد.(۴) چراکه مسجد در مقایسه با سایر معابد و مکان‌های مقدس، هم جایگاه عبادی و هم جایگاه اندیشه‌های سیاسی مسلمانان است، به‌گونه‌ای که این نهاد مقدس از گذشته تاکنون محل فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و نظامی بوده است.
به بیان روشن‌تر یکی از کارکردهای مهم مسجد، کارکرد سیاسی آن است، که از زمان رسول خدا(ص) بر آن تأکید شده و هماکنون نیز اهمیت آن در جوامع اسلامی و غیراسلامی به خوبی درک میشود. بر همین اساس، آن حضرت پس از بنیانگذاری نظام اسلامی، به منظور دخالت مسلمانان در شیوة حکومت و آگاه ساختن آنان با اهداف سیاسی اسلام، مسجد را -که مرکزی عمومی و محل تجمع مسلمانان برای ادای فرایض دینی بود- به عنوان پایگاه حکومت و نهاد سیاسی اسلام برگزید. آن حضرت مقدمات فکری- اجتماعی و مدیریت بیشتر جنگ‌ها را در مسجد فراهم می‌نمود و با ایراد خطبه‌های پرشور، مسلمانان را برای نبرد با دشمنان اسلام بسیج و از همان جا مدیریت می‌کرد.(۵)
در دوران انقلاب اسلامی ایران نیز پس از کارکرد اعتقادی و عبادی، پررنگترین، فعّالترین و بارزترین عملکرد مساجد، مبتنی بر کارکرد سیاسی بوده است. چرا که مساجد در آگاهی‌بخشی و بیداری تودهها در دوران قبل و بعد از انقلاب نقش مؤثری داشته و عمدتاً از جمله مکان‌های مورد ترس و بیم رژیم شاهنشاهی بوده است. هماکنون نیز استعمارگران و گروه‌های تکفیری غاصب در جهان اسلام، بیش از هر نهاد مذهبی دیگری از مساجد هراس دارند. ازاین‌رو به تخریب و نابودی این اماکن مقدس می‌پردازند.
امام خمینی درباره نقش سیاسی مساجد در عرصه تاریخ می‌فرماید:
«مساجد باید مرکز سیاست باشد؛ همان‌طورکه صدر اسلام مرکز سیاست بود... همیشه مساجد مرکز بسیج قشون بوده، مرکز تبلیغات اسلام بوده است».(۶)
با نگاهی دیگر به نقش وحدت‌آفرین مساجد در جامعه اسلامی می‌توان دریافت که در هر منطقه جغرافیایی که مسجد حضوری فعال دارد، اجتماعی آرام و بدون تنش و اختلاف قابل مشاهده است. حضور پیروان مذاهب گوناگون در یک مسجد نیز نشانگر آن است که اختلاف‌های عقیدتی و مذهبی نتوانسته صف واحد مسلمانان را دچار تفرقه و پراکندگی کند. در حقیقت مسجد با فراخوان پیوسته مسلمانان به جمع، روح جمع‌گرایی، وحدت و نظم‌پذیری را در آنان تقویت می‌کند و شایسته‌ترین بستر برای اتحاد و تقریب مذاهب و ادیان است. بر این مبنا ضروری است که گفتمان اتحاد و تقریب مذاهب را از مسجد آغاز کرد.(۷)
ازاین‌رو پیامبر اکرم در هجرت به مدینه، اولین مکانی را که برای استقرار آیین اسلام و ترویج معارف عالیه آن بنا کرد، «مسجد قبا» بود؛ تا آنکه مردم حول محور این مکان مقدس به کسب فضایل انسانی و آموزه‌های دینی پرداخته و دور هم گرد آیند و به مصداق حدیث گهربار نبوی: «یدُاللّه‌ِ علی الجَماعةِ»(۸) با این گردهمایی، همواره منشأ خیر و برکات معنوی و انسجام و اتحاد اسلامی برای خود و جامعه انسانی باشند.
به تعبیر دیگر، مسجد اصلی‌ترین مکان شکل‌دهی افکار عمومی، فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی در تمدن اسلامی بوده است. ندای «الصَّلَاةَ جَامِعَةً» در عهد پیامبر و پس از آن، یک فراخوان عمومی برای گرد هم آوردن مسلمانان در مسجد و آگاهی از امری مهم بوده است. به همین دلیل کارکرد رسانۀ ارتباط جمعی با همۀ تحولات تکنیکی، زمانی قرین توفیق قلمداد میشود که بتواند عمیقترین ارتباط و پیوند را با مخاطب برقرار سازد، که این ویژگی فقط در مسجد یافت میشود(۹) گفتنی است این نقش هم در روزگاران پیشین از اهمیت برخوردار بود، که وسایل گستردۀ ارتباط جمعی وجود نداشت و هم در زمان حاضر و در عصر رسانه‌های گروهی اهمیت بسزایی دارد. بدین ترتیب اگر مساجد را محور شکل‌گیری ارتباطات در جامعه اسلامی بدانیم، سخنی به گزاف نگفته‌ایم. محوریت مسجد در جهان اسلام حتی در جایگاه جغرافیایی آن نیز تأثیر داشته است؛ از این نظر مساجد همواره در قلب اجتماعات اسلامی قرار می گیرد(۱۰)
امروز هم که دشمنان اسلام در قالب گروه‌های تکفیری (داعش) جهت تحقق اهداف پلید و شوم خود درصددند تا با توطئه‌های خبیث قومی و مذهبی، مسلمانان و پیروان ادیان آسمانی را متفرّق نموده و موجبات تضعیف آن‌ها را فراهم آورند، باید با تمسّک به اتحاد و تقریب مذاهب در مأمنی همچون مساجد، نقشه‌های شوم این کج‌فهمان همیشه تاریخ را خنثی نمود.
ناگفته نماند با توجه به شاخصه‌ها و کارکردهای همه‌جانبه مساجد، همچون کارکرد سیاسی، اجتماعی و تبلیغی این مأمن الهی نسبت به سایر اماکن و معابد مقدس، می‌توان گفت این نهاد آسمانی نقش بسزایی در اتحاد و تقریب مذاهب و ادیان خواهد داشت. چراکه تحقق اتحاد و وحدت اسلامی یکی از راهکارهای اساسی در مواجهه با بسیاری از مشکلات و چالش‌های جهان اسلام است. با اندک تأملی در آیات قرآن نیز در می‌یابیم که قرآن کریم تا چه اندازه نسبت به مسئلة بصیرت‌بخشی، دشمن‌شناسی و پرهیز از اختلاف و تفرقه مسلمانان اهتمام ورزیده است، به‌گونه‌ای که بیش از هزار و پانصد آیه، پیرامون این موضوع در قرآن وجود دارد. چنان‌که کلام نورانی مصحف شریف همواره مردمان را تفرقه و تجزیه هراسانیده و پرهیز داده است:
وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَلَا تَفَرَّقُوا.(۱۱)
همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید.
تحقق اتحاد و تقریب مذاهب در مسجد بنابر کلام رهبری
مقام معظم رهبری ضمن بیانات ارزشمند خود می‌فرمایند مسجد نه فقط در زمان ما و نه فقط در کشور اسلامی ما، بلکه در نقاط مختلف عالم و در طول تاریخ، منشأ آثار و نهضت‌های بزرگ و حرکات اسلامی بزرگی شده است. ایشان حفظ وحدت را در سایه اشتراکات مسلمین (همچون دین اسلام، مکان عبادت همچون مسجد، ادای شعائری نظیر حج)، فرض واجب برای تمامی مسلمانان خوانده و همواره به ایشان توصیه می‌فرمایند که باید از اختلافات جزئی، سلیقه‌ای و عقیده‌ای عبور کرده و بنابر نص قرآنی امّت واحده تشکیل داد:
«نیاز مهم دیگر دنیای اسلام اتحاد است؛ باید از اختلاف جزئی، اختلاف سلیقه‌ای، اختلاف عقیدتی عبور کرد، امّت واحده تشکیل داد: إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ.(۱۲)
ایشان معتقدند مسئله اتحاد بین مسلمانان امر بسیار خطیری است. بنابراین برای ایجاد وحدت بین مذاهب اسلامی لازم است تا علمای مذاهب با تکیه بر اشتراکات خود بیش از پیش با یکدیگر ارتباط داشته باشند. بنابر بینش رهبری، اگر روابط کشورهای اسلامی معطوف به اشتراک عقیده، وحدت کلمه و دیگر مشترکات باشد، اختلافات و زمینه‌های جدایی فروکاسته میشود. از منظر ایشان گفتگو، تفاهم، تقریب، احساس مشترک و باور به سرنوشت مشترک، مقوله‌های وحدت‌ساز را تشکیل می‌دهد. به همین جهت ایشان عموم مسلمانان، اعم از شیعه و سنّی را مورد خطاب قرار داده و به آنان توصیه می‌کنند که با عوامل مختل‌کننده وحدت مقابله نمایند:
«... علمای شیعه و سنّی با هم جلسه بگذارند، تفاهم کنند، با هم حرف بزنند، ما کارهای مشترکی داریم... یک اموری مشترکی وجود دارد؛ یک دردهای مشترکی هست که درمان‌های مشترکی دارد. عالم شیعه در بین مردم خود، عالم سنّی در بین مردم خود نفوذ دارند؛ از این نفوذ استفاده کنند، این مشکلات مشترک را برطرف کنند».(۱۳)
نیز در گفتار دیگری فرمودند:
«مسلمان‌ها باید با هر عامل مخالف وحدت و ضد وحدت مقابله بکنند؛ این یک تکلیف بزرگ برای همه ما است؛ هم شیعه باید این را قبول کند، هم سنّی باید قبول کند؛ هم شعبه‌های گوناگونی که در میان شیعیان و در میان سنّی‌ها وجود دارد. این را باید بپذیرند».(۱۴)
گفتنی است امام خمینی(ره) به عنوان رهبر فقیه و اسلام‌شناس ماهر و وقت‌شناس، با توجه به منابعی چون قرآن و روایات و به حکم عقل، تنها راه نجات اسلام و ملت‌های مسلمان را در اتحاد و همدلی برشمرده و آن را به عنوان یک استراتژی سیاسی ـ مذهبی مطرح می‌نماید و تمام آگاهان به مسائل مهم سیاسی و اعتقادی را برای حل بحران تفرقه فرامی‌خواند. ایشان همه سران مذاهب و گروه‌های سیاسی را فرامی‌خواند، تا پس از بیداری خود و بیدار کردن دیگران، خودسازی‌های لازم را برای پیشرفت در سایه اتحاد ملی و انسجام اسلامی انجام دهند.(۱۵)
منابع:
۱. بیانات رهبری در دیدار کارگزاران حج، مورخ ٢٠/ ٦/ ١٣٩٢؛ نیز ر.ک: علیرضا دانشیار،(١٣٩٣)، «آسیب‌شناسی جریان‌های تکفیری از دیدگاه مقام معظم رهبری»، از مجموعه مقالات کنگره جهانی جریان‌های افراطی تکفیری از دیدگاه علمای اسلام، ج ٥، قم، دارالاعلام لمدرسه اهل‌البیت ص ٨٦
۲. بیانات رهبری در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری، مورخ ١٥/ ١٢/ ١٣٩٢؛ نیز علیرضا دانشیار،(١٣٩٣)، «آسیب‌شناسی جریان‌های تکفیری از دیدگاه مقام معظم رهبری»، ص ٨٧.
۳. بیانات رهبری در دیدار با مسئولان نظام و سفرای کشورهای اسلامی، مورخ ٦/ ٣/ ١٣٩٣.
۴. عباسعلی عمید زنجانی، (١٣٧٦)، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، تهران، انتشارات طوبی، ص ٢١.
۵. سعید اسدی، (١٣٩٣)، «نقش مسجد در مدیریت توسعه محلّه‌ای»، قم، برگزیده مقالات کتاب‌های فروغ مسجد، جلد دوم، انتشارات دفتر مطالعات و پژوهش‌های مرکز رسیدگی به امور مساجد، ص ٥٢٤.
۶. روح الله خمینی، (١٣٨٥)، صحیفۀ امام، ج ٨، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص ٢٠٠.
۷. پژمان ظفری، «نقش مساجد در آگاهی بخشی و اتحاد ملل مسلمان»، ١٩/ ١١/ ١٣٩١. قابل دسترسی در سایت:
http://asar.masjed.ir/fa/article/٣٩
۸. علی ابن حسام متّقی هندی، (١٤٠٩)، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، با تحقیق شیخ بکری حیانی، بیروت، موسسه الرساله، حدیث ١٠٣.
۹. عارفه مجیری و فاطمه لمسه چی، (١٣٩٣)، «بررسی کارکردهای فرهنگی، نهاد مسجد در صدر اسلام»، قم، برگزیده مقالات کتاب‌های فروغ مسجد، جلد اول، انتشارات دفتر مطالعات و پژوهش¬های مرکز رسیدگی به امور مساجد، ص ٤٦٢-٤٦٣.
۱۰. محمد علی موظف رستمی، (١٣٨٢)، آیین مسجد، تهران، انتشارات گویه، جلد اول، ص ۱۵۶.
۱۱. سوره آل عمران، آیه ١٠٣.
۱۲. بیانات رهبری در دیدار با مسئولین نظام و سفرای کشورهای اسلامی، ٦/ ٣/ ١٣٩٣.
۱۳. بیانات رهبری در جمع روحانیون شیعه و اهل‌سنّت کرمانشاه، مورخ ٢٠/ ٧/ ١٣٩٠.
۱۴. بیانات رهبری، مورخ ٢٩/ ١٠/ ١٣٩٢.
۱۵. صحیفه نور، ج ٥، ص ٣٢.