باید توجه داشت که احکام پنجگانه تکلیفى در مرحله نخست متوجه مؤمنان
است. اما از آنجا که موضوع این احکام مى‏تواند فعل مکلف یا یک شى خارجى
موضوع حکم شرعى قرار بگیرد از این‏رو تقسیم آن موضوع به عناوین پنجگانه
قابل قبول و منطقى خواهد بود. ما در این فصل از این جهت موضوع مسجد را
تحت هر یک از عناوین مورد بررسى قرار مى‏دهیم. لازم به ذکر است فتاوایى را
که در بیان مسائل از آنها سود مى‏جوییم در مرحله نخست و در تمامى مباحث
نظرات امام راحل قدس‏سره را مبنا قرار مى‏دهیم و در موارد اختلافى دیدگاه‏هاى
مقام معظم رهبرى و در صورت نیاز فتاواى دیگر مراجع عظام را یادآور
مى‏شویم.

الف: واجبات مسجد

مسجد به عنوان یک مکان مى‏تواند محکوم به یکى از احکام پنجگانه تکلیفى
قرار بگیرد. ما در این بحث درصدد آنیم آن چه در مورد مسجد واجب است
رعایت گردد، را ذکر کنیم.

1 ـ تعظیم مساجد

هر مکانى که به نام مسجد بوسیله مسلمانى بنا شود، مراعات حرمت آن واجب
و اهانت و هتک آن مانند خراب کردن یا آلوده ساختن آن گناه کبیره است
زیرا مسجد به آفریدگار نسبت دارد «اَنْ  المَساجِدَ للّه‏» و اهانت به آن اهانت
به خداست. در این مورد هر چند در رساله‏ها فتوایى به این‏گونه مشاهده نمى‏شود
اما با توجه به روایاتى که در ذیل به برخى از آنها اشاره مى‏شود و آن‏چه که از
برخى فتاوا در مورد مساجد از قبیل حرمت تنجیس و وجوب احترام و وجوب
تطهیر... استفاده مى‏شود،[1] باید گفت: تعظیم مساجد یکى از مصادیق تعظیم
شعائر اسلامى است و تحت عنوان وجوب مى‏گنجد.

     روایات زیادى در مورد تعظیم مساجد ذکر شده است که بعضى از آنها در
این جا ذکر مى‏شود:

     حضرت على علیه‏السلام فرمود:

                         «مَن وَقَرَ مَسجِدا لَقَى اللّه‏َ یَومَ یَلقاهُ. ضاحِکا مُستَبشِرا وَ اعْطاهُ
                         کتابَهُ بِیمینِهِ».[2]

                        «هر کس حرمت مسجد را حفظ کند، خدا را در روز قیامت
                         با چهره‏اى خندان و شادمان ملاقات مى‏کند و خداوند نامه‏اش را
                         به دست راستش مى‏دهد».

     هم‏چنین از ایشان نقل شده است:

                         «مَن رَدَّ ریقَهُ تَعظیما لِحَقِ المَسجِدِ جَعَلَ اللّه‏ُ ذلِکَ قُوَةً فِى بَدنِهِ
                         و کُتِبَ لَهُ بِها حَسَنَةٌ وَ حط عنه بها سیئه  قال: لا تَمُرُّ بِداءٍ جَوفه
                         الا أبرأتهُ».[3]

                        «کسى که آب دهانش را بخاطر احترام به حقّ مسجد برگرداند،
                         خداوند بدان جهت قوّتى در بدنش قرار دهد و براى او حسنه‏اى
                         نگاشته شود و گناهى از او بخشیده مى شود و نیز ایشان فرمود:
                         هیچ بیمارى در او بوجود نمى‏آید مگر این که بهبود یابد».

     ابوبصیر از حضرت صادق علیه‏السلام پرسید: چرا امر به بزرگ داشتن مساجد
شده است؟ حضرت فرمود:

                         «انَّما أمرَ بِتَعظیمِ المَساجِدِ لأنَّها بَیُوتُ اللّه‏ِ فِى الاَرضِ».[4]

                        «همانا به تعظیم مساجد امر شده است چون مساجد خانه‏هاى
                         خداوند در روى زمین است».

     امام صادق علیه‏السلام به نقل از پدران بزرگوارش علیهم‏السلام فرمود:

                         «من وقر بنخامته المسجد لقى اللّه‏ یوم القیامة ضاحِکا
                         و قَد اعطى کِتابِه بِیمینِهِ».[5]

                        «کسى که به خاطر احترام مسجد آب دهانش را نگهدارد در روز
                         قیامت خداوند را در حالى‏که شادمان است ملاقات کند در حالى
                         که نامه اعمالش به دست راستش داده شده است».

     حضرت صادق علیه‏السلام به یونس بن یعقوب فرمود:

                         «ملعونُ ملعونُ مَن لَم یوقرِ المَسجد تدرى یا یونسُ لَم عظَّمَ اللّه‏ُ
                         حَقَّ المَساجِدِ؟ و انَزَلَ هذِهِ الایة «وَ انَّ المساجدَ للّه‏ِ فَلا تَدعوا مَعَ
                         اللّه‏ِ اَحَدا» کانَتِ الیهودُ وَ النّصارى اذا دَخَلُوا کنائسَهُم أشرکوُا

                        بِاللّه‏ِ تعالى فَأمرَ اللّه‏ُ سبحانُهِ نبیه  ان یُوحِدَّ اللّه‏ فیها و یَعبُدَهُ».[6]

                        «ملعون است، معلون است کسى که به مسجد احترام نگذارد.
                         اى یونس مى‏دانى چرا خداوند حقّ مساجد را بزرگ شمرده
                         است؟ این آیه را نازل کرده است: «و انّ المساجدَ للّه‏ فلاتدعوا
                         مَع اللّه‏ احدا»[7] مساجد براى خدا است پس با خدا احدى را
                         نخوانید یهود و نصارى هرگاه وارد معابدشان مى‏شدند
                         به خداوند متعال شرک مى‏ورزیدند پس خداوند سبحان پیامبرش
                         را امر کرد که در آنجا خداوند را به یگانگى بخواند و پرستش
                         کند».

2 ـ تطهیر مساجد

پاکیزه گردانیدن مساجد از هرگونه آلودگى به ویژه از نجاسات، وظیفه هر
مسلمان است. در این‏جا با استفاده از نظرات امام قدس‏سره و مراجع عظام حکم برخى از
عناوین را پى مى‏گیریم:

     1 ـ حرمت تنجیس شامل همه اجزاء مسجد است:

                         «نجس کردن زمین و سقف و بام و طرف داخل دیوار مسجد
                         حرام است و هر کس که بفهمد که نجس شده است باید فورا
                         نجاست آن را برطرف کنند و احتیاط واجب آن است که طرف
                         بیرون دیوار مسجد را هم نجس نکنند و اگر نجس شود نجاستش
                         را برطرف نمایند مگر آنکه واقف آن را جز مسجد قرار نداده

                        باشد».[8]

                        «اگر مکلف ببیند که مسجدى آلوده به نجاست شده واجب است
                         آن را ازاله کند و این تنها مخصوص کف مسجد نیست بلکه
                         شامل همه اجزاء آن از زمین و دیوارها و سقف حتى بنابراحتیاط
                         شامل سمت بیرون دیوارهاى مسجد مى‏شود. هم چنان که آلوده
                         کردن مسجد به نجاست حرام است».[9]

    2 ـ لزوم خبردهى از تننجیس مسجد به دیگران در صورتى که به تنهایى
نتواند:

                         «اگر نتواند مسجد را تطهیر نماید ،یا کمک لازم داشته باشد و پیدا
                         نکند تطهیر مسجد بر او واجب نیست ولى اگر بى‏احترامى
                         به مسجد باشد. بنابراحتیاط واجب باید به کسى که مى‏تواند
                         تطهیر کند اطلاع دهد».[10]

    3 ـ جبران خسارت وارده به مسجد برعهده نجس کننده است:

                         «اگر جایى از مسجد نجس شود که تطهیر آن بدون کندن
                         یا خراب کردن ممکن نیست باید آن جا را بکنند،[11] یا اگر خرابى

                        زیاد لازم نمى‏آید خراب نمایند و پر کردن جایى که کنده‏اند
                         و ساختن جایى که خراب کرده‏اند واجب نیست ولى اگر آن کس
                         که نجس کرده بکند یا خراب کند در صورت امکان باید پر کند
                         و تعمیر نماید».[12]

                        «اگر حصیر مسجد نجس شود بنابراحتیاط واجب باید آن را آب
                         بکشند ولى چنانچه بواسطه آب کشیدن خراب مى‏شود و بریدن
                         جاى نجس بهتر است باید آن را ببرند و اگر کسى که نجس کرده
                         ببرد باید خودش آن را اصلاح کند».[13]

    4 ـ تطهیر مسجد در صورتى که منجر به خرابى کل مسجد شود:

                         «... اگر مسجد به نحوى نجس شده باشد که براى تطهیر آن ناچار
                         باشند تمام مسجد را خراب کنند چنانچه متبرعى باشد که پس از
                         تخریب آن را بسازد، خراب کردن آن جایز است و الا جایز
                         نیست ولى اگر ممکن است باید ظاهر آن را بنابر احتیاط تطهیر
                         نمایند و اگر چیزى مانند آجر مسجد که ممکن است آن را
                         برگردانند نجس شود باید بعد از تطهیر به مسجد برگردانند».[14]

    5 ـ وجوب تطهیر فورى است:

                         «هنگامى که انسان از نجاست مسجد مطلع‏شد،فورا باید آن را
                         تطهیر کند،پس نباید به قدرى معطل کند که عرفا بگویند تأخیر
                         کرده است».[15]

    منظور از تطهیر فورى آنست که اگر وقت نماز وسعت داشته باشد.
ابتدا تطهیر مسجد از نجاست واجب است و باضیق وقت، مقدم داشتن نماز،
واجب است. اگر فرد با وسعت وقت نماز بخواند گناه کرده اما بنابه فتواى امام قدس‏سره
نمازش صحیح است و اگر علم به نجاست یا نجس شدن در بین نماز پیدا کند،
قطع نماز براى ازاله واجب نیست اگرچه وقت وسعت داشته باشد بلکه جواز قطع
نماز اشکال دارد.

     5 ـ پاک کردن مساجد واجب کفایى است:

                         «وجوب تطهیر آنچه گفته شد کفائى است و این تکلیف
                         اختصاص به کسى که آنها را نجس کرده ندارد همچنان‏که این
                         تکلیف در صورت امکان تطهیر فورى است و اگر انجام این
                         وظیفه نیازمند به دادن مال باشد دادن مال نیز واجب است
                         و مى‏تواند پولى را که در این راه خرج کرده از کسى‏که آن محل
                         را نجس کرده بگیرد و اگر تطهیر مسجد مستلزم کندن آن
                         و یا خراب کردن مقدارى از ساختمان آن باشد جائز و بلکه
                         واجب‏است و شخصى که آن‏را نجس کرده ضامن خسارت تعمیر
                         مى‏باشد و اگر مکلف نجاستى را مثلاً در مسجد ببیند و وقت نماز
                         هم رسیده باشد واجب است قبل از نماز مسجد را تطهیر کند
                         البته این صورتى است که وقت نماز وسیع باشد و در این
                         صورت ترک تطهیر و ایستادن به نماز با داشتن قدرت معصیت
                         است هرچند که نمازش صحیح است و اما در تنگى وقت واجب
                         است اول نماز را بخواند و سپس به تطهیر مسجد بپردازد».[16]

     6 ـ نجس کردن وسایل مسجد در حکم خود مسجد است:

                         «بنابر احتیاط حصیر مسجد و فرش آن مانند خود مسجد است
                         پس نجس کردن آنها نیز حرام است و اگر نجس شود برطرف
                         کردنش واجب است هرچند مستلزم آن باشد که قسمتى از حصیر
                         و یا فرش که نجس شده بریده شود».[17]

    7 ـ تغییر شکل مسجد حکم آن را عوض نمى‏کند:

                         «اگر مسجدى را غصب کنند و به جاى آن خانه و مانند آن بسازند
                         که دیگر به آن مسجد نگویند باز هم بنابر احتیاط واجب نجس
                         کردن آن حرام و تطهیر آن واجب است».[18]

    8 ـ

                         «در مساجد فرقى بین آباد و خرابه و متروکه آن ها نیست
                         بلکه احتیاط واجب این است که در محلى هم که قبلاً مسجد بوده
                         و فعلاً عنوان دیگرى بخود گرفته مثلاً غاصبى آن را بصورت
                         خانه یا کاروانسرا و یا دکان درآورده نجس نکنند و در صورت
                         تنجیس تطهیر کنند».[19]

ب: مستحبات مسجد

1 ـ نظافت مسجد

از جمله آدابى که در روایات براى مسجد ذکر شده است، تمیز نگه داشتن
و خاکروبى از آن مى‏باشد و ثواب زیادى براى آن ذکر شده است. از جمله در
حدیثى از پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آمده است:

                         «مَن قَم مَسجِدا کتَبَ اللّه‏ُ عِتقَ رَقبه، وَ مَن أخرَجَ مِنْهُ ما یَقذى
                         عینا کَتَبَ اللّه‏ لَهُ عَزّوَجَّل کِفلَینِ مِن رَحمَتِه».[20]

                        «کسى که مسجدى را جاروب کند، خداوند، پاداش آزاد کردن
                         بنده‏اى را براى او مى‏نویسد و اگر از این مسجد به اندازه
                         خاشاکى که در چشم مى‏رود، غبار برگیرد خداوند عزّوجلّ
                         دو چندان از رحمت خویش را به وى عطا فرماید».

     برخوردارى از رحمت مضاعف یکى از آثار تقوا و نشانه متقى بودن
فردى است که به نظافت مسجد همت گماشته است چنانکه قرآن کریم
مى‏فرماید:

                         «یا ایها الذین آمنوا اتقوا اللّه‏ وآمنوا برسوله یوتکم کفلین
                         من رحمته و یجعل لکم نورا تمشون به ویغفر لکم واللّه‏
                         غفور رحیم».[21]

                        «اى اهل ایمان! اگر تقواى الهى را پیشه سازید و به رسول خدا
                         ایمان آورید، خداوند رحمت مضاعف خویش را به شما عطا
                         خواهد نمود...».

     غفران یکى دیگر از آثار تمیز نگه داشتن مسجد است.
حضرت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرموده است:

                         «من کَنَسَ یَومَ الخَمیسِ وَ لیلَة الجُمعةِ فأخرَجَ مِنهُ مِنَ التُّرابِ
                         ما یِذُرُّ فى العَین غَفَرَ اللّه‏ لَهُ».[22]

                        «کسى که خانه خدا را در پنج‏شنبه و شب جمعه خاکروبى کند
                         و به اندازه غبارى که در چشم مى‏رود از مسجد خاک برگیرد
                         خداوند او را مورد آمرزش خویش قرار خواهد داد».

     تأکید بر تمیز کردن مسجد در روز پنج‏شنبه یا شب جمعه، نشان دهنده آن
است که اسلام براى اجتماع مسلمین اهمیت ویژه‏اى قائل است زیرا در این
اوقات افراد بیشترى فرصت حضور در مساجد را پیدا مى‏کنند اما این بدان معنا
نیست که عمل تنظیف در غیر از این اوقات مطلوب نباشد.

     از آثار دیگر این امر، اشتیاق بهشت و حوریان بهشتى نسبت به کسانى
است که به خاکروبى مسجد مى‏پردازند.

     امام رضا علیه‏السلام فرمود:

                         «اِنَّ الجنَّه وَ الْحُورَ لَتَشْتاقُ اِلى مَنْ یکْسِحُ الْمَسْاجِدَ و یَأخُذُ
                         مِنْهُ الْقَذى».[23]

                        «بهشت و حوریان بهشتى مشتاق کسى هستند که مسجد را تمیز
                         کند و آلودگى‏هاى آن را بگیرد».

     عبداللّه‏ بن مسعود از حضرت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نقل کرده که فرمود: در شب
معراج دیدم این کلمات بر در ششم بهشت نوشته شده بود:

                         «...وَ مَن احَبّ ان لا تاکُلَهُ الدیدان تحتَ الارضِ فلیکنِسَ
                         المَساجِدَ...».[24]

                        «... و هر کس بخواهد کرم‏ها (جسد) او را در زیرزمین نخورند،
                         بایستى مساجد را جاروب نماید...».

     در مورد اهمیت جاروب کردن مسجد به نقل داستانى مى‏پردازیم:

     گفته‏اند که در زمان حضرت رسول، بانویى حبشى و سیاه‏پوست به‏نام
محجنه یا ام‏محجن همواره غبار و خاشاک و مانند آنها را از مسجد جمع مى‏کرد
و خارج مى‏ساخت. شبى او از دنیا رفت و به حضرت خبر ندادند.... هنگامى آن
حضرت بر قبرى گذشت و فرمود: این قبر کیست؟ گفتند: قبر ام‏محجن. فرمود:
آیا همان بانویى که مسجد را جاروب مى‏کرد؟ عرض کردند: بله، حضرت براى
او نماز خواند در حالى که مردم پشت آن حضرت صف بسته بودند، در جاى
دیگر ذکر شده است که حضرت فرمود: براى آن بانو نزد خدا دو چندان پاداش
است.[25]

2 ـ روشنایى در مسجد

روشن کردن چراغ و ایجاد روشنایى در مسجد استحباب دارد.
شیخ صدوق قدس‏سره در روایتى از پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آورده است:

                         «وَ مَن اسرَجَ فى مَسجدٍ مِن مَساجِدِ اللّه‏ِ سراجا لَمْ تَزَلِ المَلائِکةُ
                         وَ حَمَلَةُ العَرشِ یَستَغفرونَ لَهُ مادامَ فى ذلِکَ المَسجِدِ ضُوءَ
                         مِن السّراج».[26]

                        «و هر کس چراغى را در مسجدى از مساجد خداوند روشن کند
                         تا وقتى که نورى از آن چراغ در آن مسجد باقى است، ملائکه
                         و حاملان عرش خداوند براى او طلب مغفرت مى‏نمایند».

     در روایتى دیگر، پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود:

                         «من ادخَلَ لیلَةً واحده سراجا فى المَسجِدِ غَفَرَ اللّه‏ُ لَهُ ذُنوبَ
                         سَبعینَ سنة و کَتَبَ لَهُ عِبادَة سنة و لَهُ عِندَاللّه‏ِ مَدینة وَ ان زادَ
                         على لیلةٍ واحدةٍ، فَلَهُ بِکلّ لیله یزیدُ ثوابُ نَبیّ، فَاذا تَمَ  عَشرُ لیالٍ
                         لایَصِفُه الواصِفونَ مالَهُ عِندَاللّه‏ِ مَنِ الثَّوابِ فَاِذا تَمْ الشَّهرُ
                         حَرَّمَ اللّه‏ُ جَسَدَهُ عَلَى النّار».[27]

                        «هرکس یک شب چراغى در مسجد بیفروزد خداوند براى او
                         هفتاد سال گناهش را مى‏بخشد و ثواب عبادت یک سال را براى
                         او نزد خداوند متعال به عنوان پاداش نگاشته شود و اگر از یک
                         شب بیشتر شود خداوند براى هر شب که زیاد شود ثواب
                         پیامبرى (یعنى مثل ثواب عمل پیامبرى که چراغ روشن نماید) را
                         مى‏دهد پس اگر ده روز کامل شود کسى نمى‏تواند پاداشى که او
                         نزد خداوند دارد توصیف نماید پس اگر یک ماه کامل گردد
                         خداوند بدنش را بر آتش حرام مى‏کند».

     و از پیامبر اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در حدیثى ذکر شده است:

                         «... وَ مَنْ احَب انْ لا یُظلِمَ لَحَدُهُ، فَلیُنّوِرِ المَساجِدَ...».[28]

                        «... و هر کس دوست داشته باشد قبرش تاریک نباشد،
                         بایستى مساجد را روشن نگهدارد...».

                         «تمیز کردن مسجد و روشن کردن چراغ آن مستحب است...».[29]

3 ـ خوشبو کردن مساجد

بدون تردید فضا و موقعیت‏هاى اماکن عمومى در جذب و دفع افراد نقش
موثرى دارد. از آنجا که اماکن عمومى محل تردد افراد از اقشار مختلف است
و همگى آنها مقید به رعایت بهداشت فردى نیستند گاه بوهاى بد این‏گونه افراد
موجب نفرت و اشمئزاز دیگر افراد شده و آنها را از این مکان‏ها فرارى مى‏دهد.
شاید راز و رمز این همه تأکید اسلام بر نظافت شخصى در همین مطلب نهفته
باشد مخصوصا تأکیدى که در مورد افراد نسبت به اماکن عمومى مى‏ورزد
چنان‏که در همین نوشتار ملاحظه مى‏کنید اسلام افراد را از خوردن چیزهایى که
موجب بوى نامطبوع دهان و در نتیجه آزار دیگران مى‏گردد قبل از رفتن
به مسجد منع مى‏کند و در همین راستا به خوشبو کردن اماکن عمومى همچون
مسجد که از قداست خاصى برخوردارند تأکید مى‏کند.

     در روایتى از رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آمده است:

                         «وجمروها فى الجمع».[30]

                        «مساجد خود را در جمعه‏ها خوشبو کنید».

     و از امام على علیه‏السلام روایت شده است:

                         «جنبوا مساجدکم مجانینکم و صبیانکم و رفع اصواتکم
                         و بیعکم و شراءکم و سلاحکم و جمروها فى کل سبعه ایام،
                         وضعوا المطاهر على ابوابها».[31]

                        «از بلند کردن صداى خود در مساجد و خرید و فروش و حمل

                        اسلحه به درون مساجد خوددارى کنید و در تمام هفت روز هفته
                         آنها را خوشبو کنید و براى مساجد دستشویى قرار دهید».

4 ـ ساخت مسجد بدون سقف

از ملاحظه روایات و فتواى فقها چنین ظاهر است که گویا ساخت مساجد بدون
سقف مطلوب و مستحب است.

     این قبیل احکام براساس روایاتى است که در این زمینه وارد شده از جمله
عبداللّه‏ بن سنان مى‏گوید از امام صادق علیه‏السلام شنیدم که امام صادق علیه‏السلام فرمود:

                         «أنّ رسول اللّه‏ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بنى مسجده بالسمیط ثمّ انّ المسلمین کثروا
                         فقالوا: یا رسول اللّه‏ لو أمرت بالمسجد فزید فیه فقال نعم،
                         فامر به فزید فیه و بناه بالسعیده...».[32]

    در این روایت امام صادق علیه‏السلام به تفصیل نحوه بنیان و توسعه مسجد النبى را
بازگو مى‏کند و اشاره مى‏کند: رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مسجدش را با خشت خام بنا نمود،
پس از آن که مسلمانان زیاد شدند به پیامبر پیشنهاد کردند: اى رسول خدا اجازه
دهید مسجد را توسعه دهیم. حضرت موافقت فرمود تا این‏که گرما شدت گرفت
سپس پیشنهاد کردند: اى رسول خدا اجازه دهید براى مسجد سایبانى ایجاد
نمائیم. حضرت رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله امر به ساختن سایبان نمودند و شاخه‏هاى درخت
خرما را بر دیوارهاى مسجد قرار دادند سپس خار و خاشاک برآن ریختند
و بدین ترتیب سایبانى درست نمودند پس از مدّتى که در آن شکل سپرى کردند
و هنگام بارش باران افراد خیس مى‏شدند، تصمیم گرفتند از سایبانى استفاده

نمایند تا آنها را از سرما و گرما و باران حفظ نماید. به همین خاطر گفتند:
اى رسول خدا اجازه دهید براى مسجد با خاک و گل سقفى بسازیم
حضرت رسول صلى‏الله‏علیه‏و‏آله موافقت نکرده، فرمودند: سایبانى نیست مگر سایبانى مانند
سایبان موسى علیه‏السلام. پس مسجد پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله همین‏گونه بود تا حضرت وفات یافت.
و در روایتى دیگر در صحیحه حلبى نقل شده است که مى‏گوید:

                         «سئل اباعبداللّه‏ علیه‏السلام عن المساجد المظلة اتکره الصلاه فیها؟
                         فقال: نعم، ولکن لا یضرکم الیوم ولو قدکان العدل لرایتم کیف
                         یصنع فى ذلک».[33]

                        «از امام صادق علیه‏السلام درباره مساجدى که داراى سقف است،
                         سؤال شد که آیا نماز در آن مکروه است؟ امام علیه‏السلام فرمودند: بلى،
                         ولى این امر امروزه ضررى براى شما ندارد. اگر عدل برپا بود
                         (اشاره به قیام قائم عجل اللّه‏ تعالى فرجه الشریف و مبسوط الید
                         بودن خود امام علیه‏السلام) مى‏دیدید که در این زمینه چگونه عمل
                         مى‏شد...».

     مستحب است مسجد داراى سقف نباشد، بلکه سایبان قرار دادن برآن
به غیر بوریا مکروه است، مگر به سبب ضرورت و یا مرجحات دیگرى که
با وجود آنها، بنابر اقرب این کراهت از بین مى‏رود.[34]

5 ـ قراردادن دستشویى در مساجد

یکى دیگر از مستحباتى که در بناى مسجد باید مورد توجه قرار بگیرد قرار دادن

دستشویى و وضوخانه براى مسجد است این عمل مستحب در رعایت بهداشت
بسیار مؤثر است. معناى مصطلح و عرفى دستشویى مراد است که اعم از آبریزگاه
و جاى وضو گرفتن را شامل مى‏شود. مستحب است دستشویى را در مدخل
ورودى مسجد قرار دهند نه در وسط آن.[35] گویا این مسئله بخاطر مصلحت
مسجدیان مى‏باشد.

     بناء مسجد به دو نحو قابل اجراست:

     1 ـ ابتداء تمام بناهاى مورد نیاز و امکانات مسجد را در زمینى بنا کنند
و پس از اتمام، صیغه مسجد بودن را بخوانند.

     2 ـ اول صیغه وقف را خوانده و پس از آن مایحتاج را در آن بنا کنند.

     استحباب این‏که دستشویى را نزدیک به درب مسجد بسازند نه در وسط
آن در صورتى است که مسجد به شکل اوّل بنا گردد امّا اگر مسجد به شکل دوّم
ساخته شود و مقصود از دستشویى بیت‏التخلیه باشد، قطعا بناى آن در وسط
مسجد، حرام است نه مکروه اعمّ از این که موجب ضرر به مسجد باشد یا نه
ولى اگر مراد از آن وضوخانه باشد در صورتى که رطوبات واقع در آن سبب
اضرار به مسجد باشد حرام ودر غیر این صورت مباح است.[36]

    حضرت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در این مورد فرمود:

                         «ضعُوا المَطاهِرَ عَلى ابوابِ المساجِدِ».[37]

                        «دستشویى‏ها را بر درب مساجد قرار دهید».

     از این روایت استفاده مى‏شود که قراردادن دستشویى در مسجد مستحب

است به گونه‏اى که داخل ساختمان نباشد و قرار دادن دستشویى به عنوان جزیى
از ساختمان مسجد مطلوب نیست، اگر چه وقف مسجد شامل آن بشود.[38]

ج: مباحات مسجد

1 ـ جواز تبدیل دستشویى به مسجد

مکان دستشویى و مانند آن یعنى جاهایى که قبلاً محل بول و غایط و نظیراین دو
بوده است تبدیل به مسجد گردد در صورتى که خاک پاکیزه برآن ریخته شود
تا پرگردد و در این صورت نجاست باطنى ضررى ندارد هر چند که تنجیس
ظاهرى مسجد حرام است[39] و در صورت تنجیس فورا باید تطهیر گردد
اما نجاست باطنى اشکال ندارد به دلیل روایات متعددى که در این زمینه وارد
شده است: مثل آنچه که ابوالجارود از امام باقر علیه‏السلام نقل مى‏کند:

                         «وَسئلتُه عَن المکان یَکون حشاَ ثمّ ینظِفُ و َ یَجعَلُ مسجِدَا؟
                         قال یطرَحُ علیهِ مِن التُرابِ حَتى یَواریه فَهوَ أطهر».[40]

                        «و از امام سؤال کردم از مکانى که دستشویى بوده سپس پاک
                         کردند و آن را مسجد قرار دادند؟ امام علیه‏السلام فرمود: هرگاه برآن
                         خاک بریزند بطورى که پرگردد آن پاک مى‏گردد».

     و نیز روایتى که مسعدة بن صدقة از امام صادق علیه‏السلام نقل کرده است:

                         «سُئلَ أیَصلَحٌ مکان الحشّ أنْ یتّخذَ مَسجِدا؟ فقال: اذا ألقى علیه
                         مِن التّراب ما یُوارى ذلکَ او َ یَقطَعُ ریحه فَلابأس و ذلکَ لان

                        التّرابِ یَطهرهُ بِهِ مَضتَ السّنة».[41]

                        «از امام سؤال شد: آیا مکانى که دستشویى بوده صلاحیت دارد
                         که براى مسجد انتخاب شود؟ امام علیه‏السلام فرمود: هرگاه برآن خاک
                         ریخته شود تا پر شود و بوى آن قطع گردد، اشکالى ندارد و این
                         مطلب بخاطر آن است که خاک پاک کننده نجاست مى‏باشد
                         و سنّت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بر آن بوده است».

     و این روایت را شیخ طوسى از عبید بن زراره از امام صادق علیه‏السلام نقل کرده
است و در ادامه آن مى‏گوید: ما هم این مطلب را قبول داریم و اگر چاه دستشویى
را براى مسجد شدن مى‏پذیریم منوط به آن است که جاى آن با خاک پر شده
و بوى آن از بین رفته باشد.

                         «الارضُ کُلّها مَسجِد الابئر غائط او مَقبرة».[42]

                        «تمام زمین‏ها قابلیت مسجد بودن را دارد غیر از چاه دستشویى
                         یا مقبره».

     این روایات بیانگر آن است که نجاست باطنى ضررى ندارد زیرا این موارد
از نجس کردن مسجد خارج هستند و ادّله حرمت تنجیس مسجد شامل آنها
نمى‏شود و تنها مواردى را شامل مى‏شود که از ابتدا مسجد بوده سپس نجس
گردد. عدّه‏اى از بزرگان هم قائل به احتیاط شده‏اند و گفته‏اند: یکى از شرایط
مکان نمازگزار آن است که مکان نمازگزار نجس نباشد و اگر نجس است
بطورى‏تر نباشد که رطوبت آن به بدن یا لباس او برسد ولى جایى که پیشانى را
به آن مى‏گذارد اگر نجس باشد در صورتى که خشک هم باشد نماز باطل است

و احتیاط مستحب آن است که مکان نمازگزار اصلاً نجس نباشد[43] این نظر بااین
مطلب منافات ندارد. زیرا آن‏چه را این بزرگان فرموده‏اند مربوط به نجاستى
است که در ارتباط مستقیم با بدن و جاى سجده نماز گزار باشد.

2 ـ جواز تبدیل کلیساها و معابد متروکه به مسجد

هرگاه کلیساها و معابد یهودیان خراب شود، اگر استفاده‏کنندگان آن اهل‏ذمّه
باشند جایز نیست به آن‏ها تعرض شود[44] اگرچه اهل آن به بازسازى‏اش اقدام
نکرده باشند بلکه حتى اگر فعلاً اراده ساختن آن را نیز نداشته باشند و امیدى
به تجدید بناى آن نیز در حال و آینده نباشد، در همه این احوال، تصرف آن
معابد و زمین آنها جایز نیست به خاطر اطلاق ادله که اموال اهل ذمّه محترم بوده
و حقوق آنها باید حفظ گردد.[45]

    امّا اگر کلیساها و معابد در مناطقى واقع شده است که مسیحیان یا یهودیانى
آنجا در حال جنگ با اسلام باشند و یا اهل ذمه‏اى باشند که تمام آنها از آن
سرزمین کوچ کرده‏اند در این دو صورت مسلمین حقّ تصرف براى ساختن
مساجد درآن معابد که تخریب گشته را دارند.[46]

    به فتوا و استفتائى که در این مورد مطرح شده توجه فرمایید:

                         «تعرض به معابد یهودیان و مسیحیان که در ذمه اسلام هستند
                         و آن معابد هم در دست خود آنهاست جایز نیست و آن اماکن
                         مثل مساجد محترم است و جایز نیست خراب کردن آنها مگر با

                        شرایطى که در مساجد هم جارى است».[47]

                        «... جائز است کلیسا را مسجد نمود و با احتمال آن که بنّاء
                         و عمله، مسلم بوده‏اند و تجس نشده اشکال ندارد، و با فرض
                         علم به نجاست، در صورت تمکن، ظاهر آن را تطهیر کنند،
                         کافى است».[48]

3 ـ وقف بر مساجد

آیا مى‏توان ملکى یا وسیله‏اى که براى مسجدى وقف نمود تا منافعش صرف
همان مسجد گردد. با توجه به آن که این ملک یا وسیله به‏طور مستقیم در آن
مسجد کاربردى ندارد. مثلاً فردى، کامیونى را خریده تا منافعش صرف گردد.

     قبل از اثبات جواز وقف بر مسجد باید به این نکته توجّه داشت که نخست
مسجد بودن موقوف‏له باید احراز شود وبراى اثبات آن باید ببینیم که آیا در
تحقّق مسجدیّت، صیغه وقف و مانند آن معتبر است یا آن که تنها قصد بانى
کفایت مى‏کند و نیازى به لفظ ندارد؟ در این مورد برخى معتقدند: در تحقّق
مسجدیّت، صیغه وقف معتبر است اگر چه بگوید: جعلتَة مسجدا... و به نماز در
آن اذن دهد اگرچه یک نفر باشد و ولایت عامّه آن را به حاکم بسپارد. اما عدّه‏اى
دیگر معقتدند که مجرد قصد براى مسجد بودن کفایت مى‏کند و نیازى به بیان
لفظ ندارد.[49]

    اینک به بررسى موضوع مى‏پردازیم: در این مورد بین علما اختلاف است
و هر گروه دلایلى را براى اثبات نظر خود آورده‏اند که به برخى از آنها اشاره
مى‏شود.

دیدگاه عدم جواز وقف بر مساجد

کسانى که وقف بر مسجد را جایز نمى‏دانند یکى از دلیل‏هاى خود را این روایت
ذکر مى‏کنند: أبى‏الضحاک از امام صادق علیه‏السلام نقل کرده است:

                         «قلتُ لَهُ: رجل اشترى دارا فبناها فبقیت عرصة فبناها
                         بیت غلة ایوقفه على المسجد؟ قال: انّ المجوس و قفوا على
                         بیت النار».[50]

                        «به ایشان عرض کردم: فردى خانه‏اى خریده و بنایى در آن ایجاد
                         کرده است عرصه‏اى از آن باقى مانده که جایى براى غله از آن
                         ساخته است. آیا مى‏تواند آن را وقف مسجد کند؟ امام علیه‏السلام فرمود:
                         همانا مجوس بر آتشکده‏هاى خود وقف مى‏کردند».

     شیخ صدوق قدس‏سره براساس این روایت قائل به عدم جواز است و با توجه
به ظاهر فعل منفى (لایجوز) و سرزنش و ملامتى که از تشبیه به عمل مجوس
فهمیده مى‏شود فرموده جایز نیست زیرا مجوس چنین مى‏کنند. شهید در کتاب
ذکرى قائل به جواز وقف بر مساجد است و ضمن اشاره به این روایت دیدگاه
برخى از بزرگان را مبنى بر توجیه این روایت ذکر کرده و آن را حمل برآن جاکه

عمل حرامى در کار باشد از قبیل طلاکارى و تزیین به صور حرام نموده است.
مرحوم مولى محمدتقى مجلسى که احتمال داده که اینجا حدیث دلیل بر جواز
است و گفته‏اند: مجوس‏ها بر آتشکده‏هاى خود وقف مى‏کنند شما هم مجاز
هستید بر عبادتگاه خویش وقف کنید. ولى متن روایت ظهور در منع دارد.[51]

    دلیل دیگر بر عدم جواز وقف بر مسجد، روایتى است که محمد بن على
بن حسین از امام صادق علیه‏السلام نقل نموده است:

                         «قال سئل الصادق علیه‏السلام عن الوقوف على المساجد فقال: لایجوز
                         فان المجوس و قفوا على بیوت النار».[52]

                        «از امام صادق علیه‏السلام درباره وقف بر مسجد سؤال شد امام علیه‏السلام
                         فرمود: جایز نیست زیرا مجوس بر آتشکده‏هایشان وقف
                         مى‏کردند».

     طرفداران عدم جواز، به ظاهر این روایت توجّه کرده و به اثبات آن
پرداخته‏اند. برخى هم احتمال داده‏اند که وقف بر مسجد از آن جهت جایز نیست
که مسجد مالک نمى‏شود پس وقف بر مسجد همان وقف بر مسلمین خواهد بود
که در نتیجه منافع موقوفه، مى‏تواند به مساجدشان برگردد.

دیدگاه جواز وقف بر مساجد

بعد از ذکر دلایل عدم جواز وقف بر مسجد و جوابى‏هایى که مخالفان بیان کردند
حال به بیان دلیل جواز وقف بر مسجد مى‏پردازیم. آنان به این روایت استناد
کرده‏اند که امام صادق علیه‏السلام فرمود:

                         «لیس یتبع الرّجل بعد موته من الاجر الا ثلاث خصال:

                        صدقة اجراها فى حیاته فهى تجرى بعد موته و سنة هدى سنها
                         فهى یعمل بها بعد موته و ولد صالح یستغفرله».[53]

                        «آدمى را بعد از مرگ اجر و مزدى نمى‏رسد مگر از سه خصلت:
                         صدقه جاریه‏اى که شخص در زمان حیاتش براى خداوند انجام
                         داده است که پس از مرگش سودش براى او جریان خواهد
                         داشت. سنّت و روش پسندیده‏اى که شخص آن را بنا نهد و پس
                         از مرگش نیز بدان عمل شود و فرزند صالحى که براى او استغفار
                         مى‏کند».

     همان‏طور که اگر فردى مسجد بنا کند، این مسجد براى بانى‏اش از مصادیق
«باقیات صالحات» و «صدقه جاریه» است که پس از مرگ نیز وى را نفع
مى‏بخشد، وقف نمودن بر مسجد نیز از مصادیق صدقه جاریه است.
وقف نمودن املاک، باغ‏ها، زمین‏هاى مزروعى و مانند آن بر مسجد باعث
مى‏شود تمامى و یا بخشى از هزینه‏ها و مخارج مسجد تأمین شود و مسجد رونق
گیرد و آباد گردد. از همین روى صاحب جواهر قدس‏سره وقف بر مسجد را مقدّمه
عمارت و آباد نگه داشتن مسجد دانسته است:[54] بعلاوه که از اطلاق ادله
مشروعیت وقف هم مى‏توان مباح بودن آن رادر همه جااز جمله
«وقف بر مسجد» براى عمران و آبادى و رونق خانه خدا به دست آورد.

     به هرحال دیدگاه موافق امام خمینى قدس‏سره از این فتواها آشکار است:

                         «اگر چیزى را بر مسجد وقف کنند و مصرفى براى آن مشخص
                         نکرده باشند، منافع آن در تعمیر، نور، فرش و اجرت خادم

                        مصرف مى‏شود و اگر چیزى اضافه آمد به امام جماعت مسجد
                         داده مى‏شود».[55]

    س ـ زمینى است وقف مسجد که متصل به آن است، آیا با نظر متولى
شرعى مى‏توانیم مقدارى از زمین موقوفه را به همان مسجد اضافه و جزو
آن قراردهیم؟

     ج ـ اگر وقف مسجد است که باید عوائد آن صرف مسجد شود،
اضافه کردن آن به‏مسجد جایز نیست.[56]

4 ـ تغییر مسجد به جهت ضرورت

موارد دیگرى که از احکام مى‏تواند به نفس مسجد مرتبط باشد و جواز یا مباح
بودن از آن استفاده مى‏شود این مورد است. البته باید توجه داشت که حکم
به جواز در صورت ضرورت براى تبدیل مسجد به خیابان یا عنوانى دیگر جزو
احکام اولیه خود مسجد محسوب نمى‏شود و مباح بودن آن صرفا از باب
ضرورت است و لذا حکم ثانوى است به هر حال توجه خوانندگان گرامى را
به استفتایى که از مقام معظم رهبرى شده است و این پاسخ را داده‏اند جلب
مى‏کنیم:

     س: زمینى که جزء قسمت سرپوشیده بوده، و چون در طرح عمرانى
شهردارى واقع است اکنون به خیابان تبدیل گشته و قسمتى از آن از باب اضطرار
تخریب شده است، حکمش چیست؟

     ج: اگر احتمال برگرداندن آن به حالت اول، یعنى مسجد بودن، بعید باشد
در این صورت، ترتّب آثار شرعى مسجد بر آن زمین معلوم نیست.

5 ـ گچ‏کارى مسجد با گچ‏پخته شده با مواد نجس جایز است

این مورد در روایات و کتب فقهى پیشینیان به‏طور گسترده مورد بحث قرار گرفته
است. اما از آن جهت که در حال حاضر در ساخت مساجد از مصالح موجود در
بازار مسلمین استفاده مى‏شود نیازى به این بحث‏ها نیست.

د: مکروهات مسجد

1 ـ بلند ساختن دیوار مساجد

بلند ساختن دیوارهاى مساجد کراهت دارد[57] همانطور که جماعتى از فقهاء آن را
ذکر کرده‏اند بلکه دیوار آنها باید در حدّ متوسط ساخته شود و مرجع آن عرف
است.[58]

    کراهت بلند ساختن دیوارهاى مساجد را گرچه جمعى از بزرگان از جمله
امام خمینى و صاحب عروة متذکر شده‏اند اما به نظر مى‏رسد این حکم بیشتر ناظر
به زمان خود پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله درخصوص مسجد النبى صادر شده باشد زیرا،
به عنوان مثال مسجدالحرام در همان زمان از مسجدهایى است که دیوارهاى
بلندى داشته و در زمان حضرت ابراهیم علیه‏السلام ساخته شده است در مرکز این مسجد

کعبه قرار دارد که ساختمانى است مکعب شکل و ساده با ابعاد هفت در نه متر
و ارتفاع حدود ده متر مى‏باشد.[59] و علاوه براین دیوارهاى مساجد کوفه و قدس
و ... مرتفع بوده است و این دو مسجد  بعدها نیز در زمان امامان معصوم علیهم‏السلاماین
چنین بوده است و روش معمول در اغلب مساجد شهرها نیز همین‏گونه است.
بلکه به نظر مى‏رسد که فروتر بودن مساجد از خانه‏هاى مردم چندان مناسب
نباشد و بهتر است که ساختمان مساجد از ساختمان‏هاى اطراف بلندتر باشد
یا طبقه‏هاى فوقانى ساختمان‏ها را براى مساجد اختصاص دهند براى مسجد
پرچم بلندى قرار دهند تا سبب شکوه مسجد را گردد.[60]

2 ـ ساخت محراب در مساجد

ابتدا به تعریف واژه «محراب» پرداخته و سپس دلیل کراهت ساختن محراب
براى مساجد را بیان مى‏نمائیم.

     براى کلمه محراب وجوه مختلفى ذکر شده است:

      کلمه «محراب» به معناى جائى است که مخصوص عبادت باشد،
خواه در مسجد باشد و خواه در خانه.

      «محراب مسجد» را از آن جهت محراب خوانده‏اند که آن جا محل
حرب و ستیز با دشمن و با هواى نفس است.

      برخى گفته‏اند: بدین جهت آن جایگاه را محراب خوانده‏اند که جا دارد
آدمى در آنجا حریب یعنى بریده از کارهاى دنیا و پراکندگى خاطر باشد.

      برخى هم عقیده دارند در اصل این کلمه محراب خانه بوده که به معناى

صدر مجلس و بالاى خانه است و سپس آن را در مسجد به کار بردند،
صدر مسجد را هم محراب مسجد خواندند.[61]

     به عقیده برخى در اصل لغت، کلمه «محراب» براى محل عبادت در
مسجد نامگذارى شده و این نام مخصوص صدر مجلس در مسجد است و در
صدر سایر مجالس هم بکار رفته است. جایى را هم که شبیه به محراب مسجد
است محراب خوانده‏اند.

      بعضى هم گفته‏اند: کلمه محراب به معناى محلى است در معبد که
اهل‏کتاب آن را مذبح مى‏گویند و آن محل عبارت است از اطاق کوچکى که در
جلو، در معبد ساخته شده و با نردبانى داراى چند پله به آن وارد مى‏شوند و کسى
که در آن اطاق کوچک باشد از مردمى که در معبد وجود دارند پنهان است.
اطاق‏هاى کوچک هم که در اسلام رسم شده از مقصوره کلیساهاى مسیحیان
تقلید شده است.[62]

     در قرآن به معناى معبد به کار رفته است:

                         «یعملون له ما یشاءُ من محاریب و تماثیل».[63]

                        «براى او هرچه مى‏خواست از معبدها و تمثال‏ها درست
                         مى‏کردند».

     چرا ساختن محراب در مساجد مکروه است؟

     1 ـ بعضى معتقدند این که ساختن محراب در مساجد کراهت دارد محرابى
است که قبلاً توضیح داده شد و مقصود از آن اطاق کوچکى بوده در جلوى

مسجد براى حفظ جان خلفاى جور ساخته شده بود. روایتى را زراره از
امام باقر علیه‏السلام نقل مى‏کند که موید این معنا است:

                         «اذا صلى قوم و بینهم و بین الامام سترة اوجدار فلیس تلک لهم
                         بصلاة الا من کان حیال الباب قال: و قال علیه‏السلام: هذه المقاصیر انّما
                         احدثها الجبارون ولیس لمن یصلى خلفها مقتدیا بصلاة من فیها
                         صلاة».[64]

                        «اگر در نماز جماعت میان امام و مأمورین پوشش و یا دیوارى
                         وجود داشته باشد، این نماز براى مأمومین نماز  نیست، مگر براى
                         کسى که مقابل در قرار گرفته باشد. در ادامه راوى مى‏گوید
                         امام علیه‏السلام فرمود: این اطاقک‏ها را خلفاى ستم پیشه بنا نموده‏اند
                         و نماز کسانى که به امامت امامى که در آن قرار گفته اقتدا
                         مى‏کنند، صحیح نیست».

     بنابراین ممکن است منظور از کراهت ساختن محاریب در مساجد همین
مقصوره‏ها باشد.[65]

    2 ـ بعضى معتقدند منظور از کراهت ساختن محراب همان محراب داخلى
در دیوار مساجد مى‏باشد[66] و به بعضى روایات استناد کرده‏اند که اشاره مى‏گردد.

    طلحه بن زیاد از امام جعفر صادق علیه‏السلام از پدر بزرگوارش از
حضرت على علیه‏السلام نقل فرموده است:

                         «أنّ علیا کان یکسر المحاریب اذا راها فى المساجد

                        و یقول علیه‏السلام کأنها مذابح الیهود».[67]

                        «امیرالمؤمنین علیه‏السلام هنگامى که در مساجد به محرابى برخورد
                         مى‏نمودند. آن را شکسته و مى‏فرمودند: این‏ها شبیه به مذابح
                         یهود است».

     شهید در ذکرى از قول بعضى نقل کرده است: روایت ذکر شده صراحت
در محراب‏هاى درون دیوار ندارد و ظاهرش آن است که محراب‏هاى درون
مساجد را شامل مى‏شود زیرا در روایت «یکسر» ذکر شده که به معناى «شکستن»
مى‏باشد که براى محراب‏هاى داخلى در مسجد بیشتر از محراب‏هاى داخل در
دیوار صدق مى‏نماید.[68]

    به هرحال در کتاب العروه الوثقى یکى از مکروهات ساخت مسجد را قرار
دادن محراب داخلى براى آن ذکر مى‏کند بدون آن که توضیحى ارائه نماید
و امام خمینى قدس‏سره نیز بدون آن که تعلیقه در این مورد داشته باشند گویا کراهت
مزبور را پذیرفته‏اند و از کنار این مطلب گذشته‏اند.[69]

3 ـ مرتفع ساختن مناره‏هاى مساجد

یکى دیگر از مکروهات در ساخت مسجد آن است که مناره‏ها را بلندتر از سطح
مسجد بسازند[70] و هم چنین مکروه است که مناره‏ها را در وسط مسجد بسازند
و بهتر است در کنار دیوار مسجد یا خارج از مسجد ساخته شود.[71]

    چند علت براى این کراهت است که:

     1 ـ هنگامى که مؤذن بالاى مناره قرار مى‏گیرد تا اذان بگوید بر اسرار مردم
اطلاع پیدا مى‏نماید چون او در مکانى بالاتر از خانه‏هاى اطراف قرار گرفته
است.[72]

    2 ـ ساختن مناره‏هاى طولانى بدعت مى‏باشد و از زمان عمر تأسیس
و بوجود آمده است.

     3 ـ در روایات از بناى بلندتر از هفت تا هشت ذراع نهى شده است
و در علت آن گفته شده است:

                         «بلندتر از این ارتفاع جایگاه جن و شیاطین مى‏باشد».[73]

    علاوه بر عللى که بیان گردید فقهاء به روایاتى در این مورد ذکر شده است
استناد کرده‏اند در اینجا ذکر سه روایت مى‏پردازیم.

     روایت اول: سکونى از امام جعفر صادق علیه‏السلام از پدران بزرگوارش علیهم‏السلام
نقل مى‏کند:

                         «انّ علیا علیه‏السلام مرّ على منارة طویلة، فأمر علیه‏السلام بهدمها، ثُمّ قال:
                         لاترفع المنارة الا مع سطح المسجد».[74]

                        «حضرت على علیه‏السلام به مناره‏اى بلند برخورد کرد، فرمان داد تا آن
                         را خراب کنند، آنگاه فرمودند: مناره را بایستى هم سطح با پشت
                         بام مسجد ساخت».

     روایت دوم: ابى‏هاشم جعفرى از امام باقر علیه‏السلام نقل مى‏کند که امام علیه‏السلام

فرمود:

                         «اذا خرج القائم علیه‏السلام أمر بهدم المنار والمقاصیر التى
                         فى المسجد...».[75]

                        «هرگاه حضرت قائم علیه‏السلام ظهور نمایند امر به خراب کردن مناره‏ها
                         و محراب‏ها در مسجد مى‏نمایند».

     روایت سوم: على بن جعفر مى‏گوید:

                         «سألت أباالحسن علیه‏السلام عن الأذان فى المنارة أسنه هو؟ فقال:
                         انّما کان یؤذن للنبى صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فى الارض فلم یکن یومئذ مناره».[76]

                        «از امام کاظم علیه‏السلام سؤال کردم: آیا اذان گفتن در مناره سنّت است؟
                         امام علیه‏السلام فرمود: براى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بر روى زمین اذان مى‏گفتند،
                         در آن ایّام مناره‏اى نبود».

     براى مکروه بودن ساخت مناره در وسط مسجد دلایلى ذکر شده است
از جمله:

     1 ـ قسمتى از فضاى مسجد را مى‏گیرد و باعث تنگى مسجد مى‏شود
در صورتى که اگر مناره خارج از مسجد یا در کنار دیوار ساخته شود از فضاى
قابل استفاده در آن مسجد نمى‏کاهد.

     2 ـ مناره مسجد اگر وسط آن ساخته شود باعث مى‏گردد که حایل و مانعى
بین نمازگزاران ایجاد گردد.[77]

4 ـ کنگره دار ساختن دیوار مساجد

یکى دیگر از مکروهات مسجد کنگره‏دار ساختن دیوار مساجد مى‏باشد[78]
و در روایات امر به صاف و هموار ساختن آن شده است.[79] در روایات زیادى که
از پیامبرگرامى‏اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله وامامان‏معصوم علیهم‏السلام رسیده‏براین‏مطلب‏تأکید شده است.
پیامبر گرامى اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود:

                         «ابنوا المساجد و اجعلوها جما».[80]

                        «مساجد را در حالى که آنها را صاف و بدون کنگره قرار داده‏اید
                         بسازید».

     طلحه بن زیاد از امام صادق علیه‏السلام از پدرانش علیهم‏السلام از حضرت على علیه‏السلام نقل
مى‏کند:

                         «أنّ علیا علیه‏السلام رأى مسجدا بالکوفة و قد شرف، فقال:کأنّه بیعة،
                         و قال: انّ المساجد لاتشرف تبنى جما».[81]

                        «امیرالمؤمنین علیه‏السلام در کوفه، مسجدى را که داراى کنگره بود
                         مشاهده نمود، فرمود این مسجد مانند معابد یهود و نصارى
                         است. مساجد را بایستى صاف و بدون کنگره ساخت».

     در حدیثى طولانى ابوبصیر از امام باقر علیه‏السلام نقل مى‏کند که ایشان فرمود:

                         «اذقام‏القائم علیه‏السلام سار الى‏الکوفه وهدم بها اربعه مساجد ولم یبق
                         مسجدا على وجه الارض له شرف الاهدمها و یجعلها جما».[82]

                        «هنگامى که قائم آل‏محمّد (عجل اللّه‏ تعالى فرجه الشریف) قیام
                         کند و عازم کوفه گردد و فرمان تخریب چهار مسجد را صادر کند
                         مسجدى را در روى زمین که داراى کنگره است را باقى نگذارد
                         مگر پس از آن که کنگره‏اش را از بین برده و آن را صاف نموده
                         باشد».

     و در روایت دیگرى از ابوبصیر چنین آمده است:

                         «اذا القائم علیه‏السلام دخل الکوفه و امر بهدم المساجد الأربعة حتى
                         یبلغ أساسها و یصیرها عریشا کعریش موسى، و یکون
                         المساجد کلها جمّا لا شرف لها کما کان على عهد
                         رسول اللّه‏ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله».[83]

                        «هنگامى که قائم آل‏محمّد (عجّل اللّه‏ تعالى فرجه الشریف) قیام
                         نماید وارد کوفه مى‏شود و امر به خرابى مساجد چهارگانه
                         مى‏نماید تا آن‏جا که به پایه و بنیان مساجد برسد وآنها را
                         مانند زمان حضرت موسى علیه‏السلام مى‏سازد و تمامى مساجد صاف
                         و هموار بدون کنگره همانند زمان رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله خواهد بود».

5 ـ برداشتن سنگریزه از مساجد

خارج کردن سنگریزه از مسجد مورد اختلاف نظر فقهاء است بعضى قائل
به حرمت و برخى قائل به کراهت شده‏اند و هریک براى نظر خود دلایلى دارند
که به برخى از آنها اشاره مى‏شود.

     صاحب جواهر قول نخست را به کتاب‏هاى شرایع الاسلام، مختصر النافع،
اللمعه، حاشیه الارشاد و تبصره نسبت داده است و مستند اینان روایاتى است که امر
به برگردندان سنگریزه‏ها مى‏کند. اینان معتقدند: چون سنگریزه جزئى از مسجد
است خارج کردن آن حرام مى‏باشد به دلیل روایاتى که نقل شده است مانند خبر
وهب بن وهب از امام صادق علیه‏السلام از پدرش علیه‏السلام که فرمود:

                         «اذا أخرج أحدکم الحصاة من المسجد فلیردها مکانها أو فى
                         مسجد آخر فأنّها تسبّح».[84]

                        «هرگاه یکى از شما سنگریزه‏ها را از مسجد خارج کند. باید آن را
                         به جایگاهش برگرداند یا به مسجد دیگرى برگرداند زیرا آن
                         (سنگریزه‏ها) خداوند متعال را تسبیح مى‏گویند».

     تقریب استدلال این است که اگر خارج کردن سنگریزه حرام نبود
برگرداندن آن واجب نمى‏گردید.

     در توضیح تسبیح سنگریزه‏ها در مسجد گفته شده است:

     چون سنگریزه‏ها جزیى از مسجداند که محل عبادت خداوند سبحان
است تسبیح مسجد و اجزایش در این صورت کنایه از آن است که خداوند متعال
را از چیزهایى که شایسته او نیست منزه و پاک مى‏دانند و ممکن است که تسبیح
در این‏جا معناى واقعى کلمه باشد زیرا به حسب روایات احیانا سنگریزه‏ها هم
تسبیح مى‏کنند همانطور که در دست پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله تسبیح نمودند و یا منظور تسبیح
مطلق باشد که خداوند متعال مى‏فرماید:

                         «وَ انْ مِن شِئى‏ءٍ الاّ یُسَبحَّ بِحَمدِهِ».[85]

                        «هیچ چیزى وجود ندارد مگر این که خداوند متعال را تسبیح
                         نماید».

     نتیجه آن که چون به حسب ظاهر سنگریزه شى کم اهمیتى است
که خروجش اشکالى ندارد، زیرا براى هر چیزى تسبیحى است و خارج کردن
آن، خالى کردن مسجد از تسبیح‏کنندگان است که سزاوار نیست زیرا خداوند
متعال فرموده:

                         «و مَن اظلَمَ مِمَّن مَنَعَ مَساجِدَ اللهِ انْ یُذکَرَ فیَها اسْمُهُ».[86]

                        «کیست ستمکارتر از آن که مردم را از ذکر خداوند در مساجد باز
                         مى‏دارد».

     برخى احتمال داده‏اند که «تسبّح» با فتحه خوانده شود یعنى سنگریزه از
نجاسات و سایر چیزهایى که شایسته مسجد نیست باید بدور باشد که کنایه از
جزئیت آن مى‏باشد.[87]

    و در تأیید نظر قائلان به حرمت اخراج سنگریزه از مسجد مى‏توان
به روایت شحام از امام صادق علیه‏السلام اشاره کرد که چنین آمده است:

                         «أخرج من المسجد حصاة قال: فردها و اطرحها
                         فى المسجد».[88]

    در مورد خارج کردن سنگریزه از مسجد از امام سؤال کردم امام علیه‏السلامفرمود:

                         «باید آن را برگردانى و آن را در مسجد قرار دهى».

     هم چنین روایت محمد بن مسلم از امام صادق علیه‏السلام که فرمود:

                         «لاینبغى لاحد أن یأخذ من تربة ما حول الکعبة و انْ أخذ من
                         ذلک شیئا ردّه».[89]

                        «سزاوار نیست که هیچ یک از شما خاک اطراف کعبه را برگیرد
                         و اگر از آن چیزى را بگیرد باید آن را برگرداند».

     و به خبر معاویه از امام صادق علیه‏السلام که از امام سؤال کرد:

                         «اخذت سکا من سک المقام و ترابا من تراب البیت و سبع
                         حصیات؟ فقال: بئس ما صنعت اما التراب و الحصى فرّده».[90]

    از امام علیه‏السلام در مورد برداشتن میخى از میخ‏هاى مقام و مقدارى خاک از
خاک‏هاى خانه و هفت سنگریزه سؤال کردم؟ حضرت فرمود:

                         «کار ناپسندى را انجام داده‏اى اما در مورد خاک و سنگریزه
                         پس باید آن را برگردانى».

     هم چنین صاحب جواهر قائلان به کراهت اخراج سنگریزه از مسجد را،
صاحبان کتاب‏هاى جامع المقاصد، تذکره، تحریر، ذکرى، دروس ذکر
مى‏کند.[91] اینان در پاسخ به استدلال‏هاى فوق گویند:

    در دلایلى که ذکر شده تصریح به تحریم نشده است و در یکى از دلایلى
که آورده شده «فانَّها تُسبّح» مى‏باشد که ظهور در کراهت دارد و در روایت
دیگرى «لاینبغى»است که دلالت بر برگرداندن آن به «مسجد» مى‏کند،
اما نه خود همان مسجدى که سنگریزه از آن برداشته شده است و اگر اخراج
سنگریزه حرام بود چون مسجد وقف است برگرداندن آن به همان مسجد

واجب بود زیرا جایز نیست وسایل مسجدى را بدون ضرورت در مسجد
دیگرى استفاده نمایند. قائلین به حرمت براى جواب به این استدلال به روایت
برقى از امام علیه‏السلام استناد جسته‏اند که فرموده است:

                         «انّما جعل الحصى فى المسجد للنخامه».[92]

                        «سنگریزه در مسجد براى پوشاندن نخامه (آب دهان و بینى)
                         قرار داده شده است».

     پس فرقى نمى‏کند که به همان مسجد برگردانده شود یا به مسجد دیگر.

     در جمع بین این دو دیدگاه مى‏توان گفت: در مساجدى که سنگریزه
به عنوان جزیى از مسجد تلقى مى‏شود مثل سنگریزه‏هایى که در زمان‏هاى قبل
براى کف مسجدالحرام بکار برده بودند طبیعتا اینجا خروج آن جایز نیست
چون جزیى از مسجد محسوب مى‏شود اما در سایر مساجدى که سنگریزه‏اى
روى فرش افتاده و کاربرد ویژه‏اى ندارد اخراجش هم مانعى ندارد. امام خمینى
قائل به احتیاط واجب در عدم اخراج سنگریزه از مساجد مى‏باشند.[93]

    اگر سنگریزه جزء زباله باشد اخراجش جایز بلکه مستحب مى‏باشد
بخاطر روایاتى که قبلاً ذکر شد.

     اگر سنگریزه مشتبه شود که جزء مسجد است یا زباله و عرف،
حکمى به یکى از آن دو ننماید اصل جواز اخراجش مى‏باشد.[94]

6 ـ ساخت مسجد در کنار قبور

مسجد ساختن در کنار قبور پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و امامان معصوم علیهم‏السلام و صالحین در صورتى
که محظورى (نبش قبر یا هتک قبور مسلمین) نباشد از نظر شیعه جایز مى‏باشد.
امّا برخى آن را مکروه دانسته و استناد به احادیثى مى‏نمایند که به بعضى از آنها
اشاره مى‏گردد.

     امام صادق علیه‏السلام از رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نقل فرمود:

                         «أنّ رسول اللّه‏ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نهى أن یصلّى على قبره أو یقعد علیه أو
                         یبنى علیه».[95]

                         «رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از این‏که بر قبرش نماز خوانده شود یا برآن
                         بنشیند یا بر آن ساختمانى ساخته شود نهى کرده است».

     عبید بن زراره از امام صادق علیه‏السلام نقل مى‏کند:

                         «سمعت أباعبداللّه‏ علیه‏السلام یقول: الارض کلّها مسجد الاّ بئر
                         غائط أو مقبره».[96]

    از امام صادق علیه‏السلام شنیدم که ایشان فرمود:

                         «تمامى زمین مسجد است بجز چاه دستشویى یا مقبره».

     البته دلالت این چندان روشن نیست زیرا معلوم نیست مراد از مسجد
به معناى مصدرى به کار رفته یا به معناى اصطلاحى آن که محل عبادت است.

     و نیز در روایت دیگر از رسول گرامى اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آمده است:

                         «لاتتّخذوا قبرى قبلة ولامسجدا فانّ اللّه‏ لعن الیهود حیث
                         اتّخذوا قبور انبیائهم مساجد».[97]

                        «قبر مرا قبله و مسجد قرار ندهید زیرا خداوند یهود را لعنت کرده
                         بخاطر این که قبور انبیایشان را مسجد قرار داده‏اند».

     از مجموع احادیث وارده استفاده مى‏شود که مراد از مسجد قرار دادن
قبور آن است که قبرها قبله قرار داده شود و مسجد قرار گیرد چنانکه رسم یهود
و نصارى بوده است و در حدیث اخرى نیز بدان اشاره شد و این غیر آن است
که در کنار قبرى مسجد بنا شود تا خداى یکتاى بى‏همتا پرستش شود. به هر حال
دلیل روشن بر جواز مسجد ساختن در جوار مشاهد، خود مسجد النبی صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در
مدینه منوّره است که مرقد مطهر رسول اکرم در ضلع شرقى آن بوده و بعد از
توسعه مسجد در وسط قرار گرفت و علماى بزرگ آن را حرام نشمردند.[98]

    نماز خواندن بین قبور و مقابل آنها مکروه است امّا در صورتى که بین
نمازگزار و قبر حایلى قرار گیرد کراهت از بین مى‏رود خواه حایل با قراردادن
عصایى باشد یا فاصله قرار دادن ده ذراع بین نمازگزار و قبور باشد البته پشت سر
قبور امامان علیهم‏السلام و در طرف راست و چپ آن نماز خواندن اشکال ندارد،
اگرچه بهتر است بالاى سر بطورى که مساوى مرقد امام علیه‏السلام نباشد
(مختصرى عقب‏تر بایستد) نماز بخواند.[99]

    روایاتى هم در این مورد وارد شده از جمله: معمّر بن خلاد از امام رضا علیه‏السلام
روایت مى‏کند که ایشان فرمود:

                         «لابأس بالصلاة بین المقابر مالم یتخذ القبر قبلة».[100]

                        «نماز خواندن بین قبرها اشکالى ندارد مادامى که قبر قبله

                        واقع نگردد».

     و در روایتى دیگر عمّار از امام صادق علیه‏السلام نقل مى‏کند:

                         «سألته عن الرجل یصلّى بین القبور؟ قال: لایجوز ذلک الاّ أن
                         یجعل بینه و بین القبور اذا صلّى عشرة اُذرع من بین یدیه
                         و عشرة اُذرع عن یمینه و عشرة اُذرع عن یساره ثمّ یصلّى
                         ان شاء».[101]

    راوى مى‏گوید:

                         «درباره مردى که بین قبرها نماز مى‏خواند سؤال کردم؟ امام علیه‏السلام
                         فرمود: این عمل جایز نیست مگر این‏که بین او و قبرها ده ذراع
                         فاصله باشد ده ذراع مقابلش، ده ذراع پشت سرش، ده ذارع از
                         سمت راست و ده ذراع از سمت چپش در این صورت اگر
                         بخواهد نماز بخواند مى‏تواند».

     و علاوه بر دلایلى که ذکر شد دلیل دیگرى نیز براى جواز مسجد ساختن
در کنار قبور وجود دارد و آن آیه 21 سوره کهف مى‏باشد.

     خداوند متعال مى‏فرماید:

                         «قالَ الّذینَ غَلبوا عَلى أَمرِهِم لَنَتّخِذَنَّ عَلَیهِم مَسجِدا».

                         «کسانى که از رازشان آگاهى یافتند گفتند: ما مسجدى در کنار
                         مدفن آنها مى‏سازیم».

     مسجد در فرهنگ قرآن، عبادتگاهى براى ذکر خداست. قرآن این تعبیر
را درباره اصحاب کهف بکار برده و متصدى ساختن مسجد در کنار مدفن آنها را
برخى از موحدان معرفى مى‏کند. در حالى که بتکده و سایر معابد را مسجد

نخوانده است، همچنان که در سوره حج، مسجد را در مقابل صومعه، بیع
و صلوات قرار داده و فرموده است:

                         «مَساجِدُ یُذکَرُ فیها اسمُ اللّه‏ِ».[102]

                        «مساجدى که در آن نام خدا برده مى‏شود».

     این بیانگر آن است که مسجد پایگاه موحدان است و عبادت در مسجد
غیر از آن عبادتى است که در سایر معابد انجام مى‏شود.[103]

    اصولاً ساختن این‏گونه بناهاى یادبود که خاطره افراد برجسته و با شخصیت
را زنده نگه مى‏دارد همیشه در میان مردم جهان بوده و هست و یک نوع قدردانى
از گذشتگان و تشویق براى آیندگان است. اسلام نه تنها از این کار نهى نکرده
است بلکه آن را مجاز شمرده است. وجود این‏گونه بناها یک سند تاریخى
بر وجود این شخصیت‏ها و برنامه تاریخى آنهاست به همین دلیل پیامبران
و شخصیت‏هایى که قبر آنها متروک مانده تاریخ آنها نیز مورد تردید و استفهام
قرار گرفته است. این نیز واضح است که این‏گونه بناها کمترین منافاتى با مسئله
توحید و اختصاص پرستش به «اللّه‏» ندارد، زیرا «احترام» مطلبى است و «عبادت»
و پرستش، مطلبى دیگر.[104]

     مطلبى که در اینجا ذکرش ضرورى به نظر مى‏رسد این است که:
ساختن مسجد در قبرستان که زمین آن وقف قبرستان است جایز نیست و نبش
قبور مسلمین حرام است و به مجرد ساخت مسجد نمى‏شود ولى نماز خواندن در

آن منعى ندارد.[105]

7 ـ تزیین مسجد به تصاویر آدمى و حیوان

تزیین مساجد به صور اشیاى بى‏جان از قبیل درختان به‏نظر برخى اشکالى ندارد.
آن‏چه مورد اختلاف واقع شده تصویر انسان و حیوانات و سایر موجودات
داراى روح است به نظر امام خمینى.

                         «بنابر احتیاط واجب مسجد را به طلا نباید زینت نمایند
                         و هم چنین نباید صورت چیزهایى مثل انسان و حیوان که روح
                         دارد در مسجد نقش کنند و نقاشى چیزهایى که روح ندارد
                         مثل گل و بوته مکروه است».[106]

    نماز خواندن در چند جا مکروه است و از آن جمله است... روبروى
عکس و مجسمه چیزى که روح دارد مگر آن که روى آن پرده بکشند...
در جایى که عکس باشد اگرچه روبروى نمازگزار نباشد، مکروه است.[107]

    روایاتى در این مورد از امامان معصوم علیهم‏السلام رسیده است. عمرو بن جمیع
روایت مى‏کند:

                         «سألت أباعبداللّه‏ علیه‏السلام عن الصلاة فى المساجد المصّورة فقال:
                         أکره ذلک ولکن لایضرکم ذلک الیوم ولو قدقام العدل لرایتم
                         کیف یصنع فى ذلک».[108]

    در مورد مساجدى که داراى نقاشى و تصویر است سؤال نمودم.

امام علیه‏السلامفرمود:

                         «من این کار را خوش نمى‏دارم ولى این امر امروزه به شما
                         ضررى نمى‏زند، اگر عدل برپا بود مى‏دیدید که در این زمینه
                         چگونه عمل مى‏کرد؟».

هـ : محرمات مسجد

1 ـ فروش مسجد یا تغییر هیئت آن

فروش زمین مسجد و یا تغییر کاربرى آن به غیر مسجد جایز نیست. این حکم
اجماعى مى‏باشد و همه فقهاء بر این امر اتفاق نظر دارند. در ذکرى آمده است:

                         «قرار دادن قسمتى از مسجد در ملک دیگرى یا به عنوان جاده
                         و راه جایز نیست زیرا موافق با وقف نمى‏باشد و مسجد براى
                         عبادت و ذکر خدا بنا شده است پس نمى‏توان از آن تجاوز
                         نمود...».[109]

    و در شرایع آمده است:

                         «حرام است که قسمتى از مسجد ملک دیگرى یا راه و جاده قرار
                         گیرد».[110]

    در جواهرالکلام علّت حرمت، از بین رفتن آثار مسجدیّت و عدم استفاده
مطلوب از مسجد ذکر شده است و علّت دیگر، آن است که این امر خلاف قاعده
وقوف مى‏باشد زیرا مسجد براى عبادت ایجاد شده است. بنابراین نمى‏توان آن
را در جهت دیگر استفاده نمود و فرقى ندارد که این استفاده به این‏گونه باشد
که قسمتى از آن در ملک دیگرى وارد شود یا جاده قرار گیرد و یا در وقف

دیگرى واقع گردد مثل این که قسمتى از آن را مدرسه یا حسینیه و... قرار دهند.[111]
نظر امام خمینى قدس‏سره هم آن است که:

                         «اگر مسجد خراب شود نمى‏توانند آن را بفروشند یا داخل ملک
                         و جاده نمایند».[112]

    در این زمینه ذکر چند استفتائیه و فتاوا مفید به‏نظر مى‏رسد:

     1 ـ آیا عقب‏نشینى هنگام تجدید بناى مسجد طبق قوانین شهردارى جایز
است به نحوى چند متر از مسجد داخل خیابان واقع شود؟

     ج: اگر ضرورتى در کار نباشد جایز نیست.[113]

    2 ـ مسجد و حسینیه‏اى را در زمان سابق به مدرسه تبدیل کرده‏اند.
آیا این عمل جایز است؟

     ج: لازم است به حالت اوّل برگردد.[114]

    3 ـ مقدارى از مسجد را جهت حسینیه، جدا کرده و همین مقدار زمین را از
خارج، اضافه به مسجد نموده‏اند و درب این حسینیه به مسجد باز مى‏شود این
عمل، صحیح است یا نه و آیا تبدیل به احسن در موقوفات به همین معنى است؟
و بر فرض صحّت و جواز، دیوارى را که حایل بین مسجد و حسینیه است بردارد
که مسجد به طرز اوّل باشد یا به حال خود بگذارند؟

     ج: آنچه اضافه به مسجد نموده‏اند مانعى ندارد و امّا آنچه را که از مسجد
جزء حسینیه نموده‏اند واجب است به حال اوّل برگردانند و جایز نیست مسجد را

تبدیل نمایند.[115]

2 ـ فروش وسایل مسجد یا استفاده آن در مساجد دیگر

فروختن در و پنجره و چیزهاى دیگر مسجد حرام است و اگر مسجد خراب شود
باید وسایل آنها را صرف تعمیر همان مسجد کنند و چنانچه به درد آن مسجد
نخورد باید در مسجد دیگر مصرف شود ولى اگر به درد مسجدهاى دیگر هم
نخورد مى‏توانند آن را بفروشند و پول آن را اگر ممکن است صرف تعمیر همان
مسجد و گرنه صرف تعمیر مسجد دیگر نمایند.[116]

    در توضیح این مسئله فقهاء شرایطى را براى استفاده وسایل یک مسجد
براى مسجد دیگر ذکر کرده‏اند که به بعضى از آنها اشاره مى‏گردد:

     1 ـ علم به بى‏نیازى آن مسجد داشته باشد.[117]

    2 ـ هرگاه مسجد در معرض خرابى باشد بطورى که امیدى براى نماز
خواندن در آن نباشد بخاطر این‏که اطراف آن بطور کلى از بین رفته و راهش بسته
شده است در این صورت استفاده وسایل آن مسجد براى مسجد دیگر اشکال
ندارد.[118]

    3 ـ مسجد دیگر به آن نیاز بیشتر داشته باشد بخاطر این که نمازگزاران در
آن بیشتر است.[119]

    در کتاب جواهر آمده است:

                         «هرگاه مسجدى خراب شود جایز است وسایل آن را براى
                         آبادانى مسجد دیگرى از مساجد استفاده نمود زیرا مالک یگانه،
                         خداوند متعال است».[120]

    و در جواهر چنین آمده است:

                         «اشکالى ندارد که اصلاح بعضى از مساجد توسط بعضى دیگر
                         صورت گیرد بخاطر مصلحتى که وجود دارد زیرا غرض از
                         مساجد و آنچه در آن قرار دارد، براى اقامه و برپایى شعائر دین
                         و انجام عبادت در آن مى‏باشد و در این مورد اختلافى بین
                         مساجد وجود ندارد و این عملى نیکو و حسن شمرده مى‏شود
                         و از طرف دیگر واقف آن راضى است خصوصا هنگامى که
                         ترس تلف در بقاى آن وجود داشته باشد».[121]

3 ـ زینت‏کارى مسجد با طلا

زینت‏کارى مسجد به طرق مختلف قابل تصور است بدیهى است هرگونه زینت
کردن مساجد و اماکن مقدس حرام نیست مثلاً استفاده از سنگ‏هاى معدنى
و مصنوعى هر چند گران قیمت باشد به خودى خود حرام نیست حتى زینت
با برخى از فلزها از قبیل مس و روى و آلمینیوم و... حرام نیست تنها زینت کردن
مساجد با طلا مورد نهى قرار گرفته است در ذیل به برخى دیدگاه‏ها و دلایل
اشاره مى‏شود.

                         «بنابر احتیاط واجب مسجد را به طلا نباید زینت نمایند
                         و همچنین نباید صورت چیزهایى که مثل انسان و حیوان روح

                        دارد در مسجد نقش کنند».[122]

    زینت کارى مسجد حرام است[123] یعنى زینت آن به طلا بلکه احوط ترک
نقش به صورت و تصویر مى‏باشد.[124] البته اکثر فقهاء معتقدند که: بنابر احتیاط
واجب مسجد را نباید به طلا زینت کرد.[125]

    در کتاب‏هاى فقهى، دلایل مختلفى براى اثبات حرمت ذکر گردیده است
که به آن اشاره مى‏گردد:

     1 ـ زینت‏کارى مساجد بدعت مى‏باشد زیرا در زمان پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله این‏گونه
نبوده است.

     2 ـ زینت‏کارى مساجد اسراف مى‏باشد در روایتى که از ابن‏مسعود نقل
شده و از وصایاى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به وى مى‏باشد. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود:

                         «یا ابن مسعود! ما ینفع من یتنّعم فى الدنیا اذا اخلد فى النار،
                         «یَعْلَمُونَ ظَاهِرا مِنْ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَهُمْ عَنْ الاْخِرَةِ
                         هُمْ غَافِلُونَ»[126]».

                        «اى ابن‏مسعود، کسى که در آتش جاویدان خواهد بود از بهره
                         بردن از دنیا چه سودى مى‏برد؟ تنها ظاهرى از این زندگى دنیوى
                         را مى‏دانند و از آخرت غافلند».

                         «یبنون الدور و یشیدون القصور و یزخرفون المساجد...».[127]

                        «خانه‏ها مى‏سازند و قصرها برپا مى‏کنند و مساجد را با طلا زینت
                         مى‏کنند...».

     از نکوهش رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فهمیده مى‏شود که زینت کارى مساجد،
سبب غفلت از یاد آخرت شده و با محل عبادت بودن مسجد منافات دارد.
روایات دیگرى نیز از پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در مقام نکوهش و مذمت زینت‏کارى
مساجد ذکر شده که به دو روایت اشاره مى‏گردد.

     روایت اول:

                         «لاتزخرفوا مساجدکم کما زخرفت الیهود و النصارى
                         بیعهم».[128]

                        «مساجد خود را با طلا زینت نکنید همچنان که یهود و نصارى
                         معابد خود را با طلا زینت نمودند».

     روایت دوم:

                         «اذا رأیتم المصاحف حلّیت و المساجد زینت و المنارة طولت
                         و اتّخذ القرآن مزامیر و المساجد طرقا، المؤمن فى ذلک الزّمان
                         أعزّ من الکبریت الأحمر أمّا ان مساجدهم مزخرفة و ابدانهم
                         نقیة و قلوبهم انتن من الجیفة».[129]

                        «هنگامى که دیدید قرآن‏ها آراسته و مساجد تزیین شده و مناره‏ها
                         طولانى وبلند بنا شده و قرآن به صورت آهنگین تلاوت مى‏شود،
                         مساجد راه عبور قرار داده شده است، مؤمن در آن زمان از طلاى
                         سرخ وخالص کمیاب‏تر است. مساجد آنان آراسته و بدن‏هایشان
                         پاکیزه ولى دل‏هاى آنان از مردار، بد بوى‏تر است».

     صاحب جواهر معتقد است: زینت‏کارى مساجد حرام نمى‏باشد و دلایل
ذکر شده کامل نیست و بر حرمت دلالت نمى‏کنند. وى در پاسخ به دلایل ذکر
شده مى‏گوید: هر چیزى که در زمان پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نبوده و بعدا بوجود آمده بدعت
و حرام نمى‏باشد و تزیین مسجد اسراف بشمار نمى‏آید و چون براى آن غرض
عقلایى وجود دارد و روایت لب اللباب دلیل بر حرمت نیست علاوه براین که
سیاق آن، سیاق مکروهات مى‏باشد پس جواز آن موافق اصل مى‏باشد و مؤید
آن (جواز) وجود درب کعبه مى‏باشد که در زمان پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با طلا زینت شده بود
و تفاوتى در اقسام زینت‏کارى نیست بلکه بعید نیست که زینت مساجد
اگر به قصد بزرگداشت و احترام آن باشد مستحب باشد زیرا خداوند متعال
مى‏فرماید:

                         «وَ مَن یعظم شعائر اللّه‏ فانّها من تقوى القُلوب».[130]

                        «هر کس شعائر دین خدا را بزرگ و محترم دارد (خوشا بر او که)
                         این صفت دل‏هاى با تقوا است».

     و نتیجه مى‏گیرد که منقّش کردن مساجد به غیر طلا جایز است زیرا دلیلى
بر حرمت وجود ندارد و مى‏گوید: براستى دلیلى شایسته براى اثبات حرمت
زینت کارى بطور مطلق نیافتم.[131]