1 ـ نظافت مسجد
از جمله آدابى که در روایات براى مسجد ذکر شده است، تمیز نگه داشتن
و خاکروبى از آن مىباشد و ثواب زیادى براى آن ذکر شده است. از جمله در
حدیثى از پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله آمده است:
«مَن قَم مَسجِدا کتَبَ اللّهُ عِتقَ رَقبه، وَ مَن أخرَجَ مِنْهُ ما یَقذى
عینا کَتَبَ اللّه لَهُ عَزّوَجَّل کِفلَینِ مِن رَحمَتِه».[20]
«کسى که مسجدى را جاروب کند، خداوند، پاداش آزاد کردن
بندهاى را براى او مىنویسد و اگر از این مسجد به اندازه
خاشاکى که در چشم مىرود، غبار برگیرد خداوند عزّوجلّ
دو چندان از رحمت خویش را به وى عطا فرماید».
برخوردارى از رحمت مضاعف یکى از آثار تقوا و نشانه متقى بودن
فردى است که به نظافت مسجد همت گماشته است چنانکه قرآن کریم
مىفرماید:
«یا ایها الذین آمنوا اتقوا اللّه وآمنوا برسوله یوتکم کفلین
من رحمته و یجعل لکم نورا تمشون به ویغفر لکم واللّه
غفور رحیم».[21]
«اى اهل ایمان! اگر تقواى الهى را پیشه سازید و به رسول خدا
ایمان آورید، خداوند رحمت مضاعف خویش را به شما عطا
خواهد نمود...».
غفران یکى دیگر از آثار تمیز نگه داشتن مسجد است.
حضرت رسول اکرم صلىاللهعلیهوآله فرموده است:
«من کَنَسَ یَومَ الخَمیسِ وَ لیلَة الجُمعةِ فأخرَجَ مِنهُ مِنَ التُّرابِ
ما یِذُرُّ فى العَین غَفَرَ اللّه لَهُ».[22]
«کسى که خانه خدا را در پنجشنبه و شب جمعه خاکروبى کند
و به اندازه غبارى که در چشم مىرود از مسجد خاک برگیرد
خداوند او را مورد آمرزش خویش قرار خواهد داد».
تأکید بر تمیز کردن مسجد در روز پنجشنبه یا شب جمعه، نشان دهنده آن
است که اسلام براى اجتماع مسلمین اهمیت ویژهاى قائل است زیرا در این
اوقات افراد بیشترى فرصت حضور در مساجد را پیدا مىکنند اما این بدان معنا
نیست که عمل تنظیف در غیر از این اوقات مطلوب نباشد.
از آثار دیگر این امر، اشتیاق بهشت و حوریان بهشتى نسبت به کسانى
است که به خاکروبى مسجد مىپردازند.
امام رضا علیهالسلام فرمود:
«اِنَّ الجنَّه وَ الْحُورَ لَتَشْتاقُ اِلى مَنْ یکْسِحُ الْمَسْاجِدَ و یَأخُذُ
مِنْهُ الْقَذى».[23]
«بهشت و حوریان بهشتى مشتاق کسى هستند که مسجد را تمیز
کند و آلودگىهاى آن را بگیرد».
عبداللّه بن مسعود از حضرت رسول اکرم صلىاللهعلیهوآله نقل کرده که فرمود: در شب
معراج دیدم این کلمات بر در ششم بهشت نوشته شده بود:
«...وَ مَن احَبّ ان لا تاکُلَهُ الدیدان تحتَ الارضِ فلیکنِسَ
المَساجِدَ...».[24]
«... و هر کس بخواهد کرمها (جسد) او را در زیرزمین نخورند،
بایستى مساجد را جاروب نماید...».
در مورد اهمیت جاروب کردن مسجد به نقل داستانى مىپردازیم:
گفتهاند که در زمان حضرت رسول، بانویى حبشى و سیاهپوست بهنام
محجنه یا اممحجن همواره غبار و خاشاک و مانند آنها را از مسجد جمع مىکرد
و خارج مىساخت. شبى او از دنیا رفت و به حضرت خبر ندادند.... هنگامى آن
حضرت بر قبرى گذشت و فرمود: این قبر کیست؟ گفتند: قبر اممحجن. فرمود:
آیا همان بانویى که مسجد را جاروب مىکرد؟ عرض کردند: بله، حضرت براى
او نماز خواند در حالى که مردم پشت آن حضرت صف بسته بودند، در جاى
دیگر ذکر شده است که حضرت فرمود: براى آن بانو نزد خدا دو چندان پاداش
است.[25]
2 ـ روشنایى در مسجد
روشن کردن چراغ و ایجاد روشنایى در مسجد استحباب دارد.
شیخ صدوق قدسسره در روایتى از پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله آورده است:
«وَ مَن اسرَجَ فى مَسجدٍ مِن مَساجِدِ اللّهِ سراجا لَمْ تَزَلِ المَلائِکةُ
وَ حَمَلَةُ العَرشِ یَستَغفرونَ لَهُ مادامَ فى ذلِکَ المَسجِدِ ضُوءَ
مِن السّراج».[26]
«و هر کس چراغى را در مسجدى از مساجد خداوند روشن کند
تا وقتى که نورى از آن چراغ در آن مسجد باقى است، ملائکه
و حاملان عرش خداوند براى او طلب مغفرت مىنمایند».
در روایتى دیگر، پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله فرمود:
«من ادخَلَ لیلَةً واحده سراجا فى المَسجِدِ غَفَرَ اللّهُ لَهُ ذُنوبَ
سَبعینَ سنة و کَتَبَ لَهُ عِبادَة سنة و لَهُ عِندَاللّهِ مَدینة وَ ان زادَ
على لیلةٍ واحدةٍ، فَلَهُ بِکلّ لیله یزیدُ ثوابُ نَبیّ، فَاذا تَمَ عَشرُ لیالٍ
لایَصِفُه الواصِفونَ مالَهُ عِندَاللّهِ مَنِ الثَّوابِ فَاِذا تَمْ الشَّهرُ
حَرَّمَ اللّهُ جَسَدَهُ عَلَى النّار».[27]
«هرکس یک شب چراغى در مسجد بیفروزد خداوند براى او
هفتاد سال گناهش را مىبخشد و ثواب عبادت یک سال را براى
او نزد خداوند متعال به عنوان پاداش نگاشته شود و اگر از یک
شب بیشتر شود خداوند براى هر شب که زیاد شود ثواب
پیامبرى (یعنى مثل ثواب عمل پیامبرى که چراغ روشن نماید) را
مىدهد پس اگر ده روز کامل شود کسى نمىتواند پاداشى که او
نزد خداوند دارد توصیف نماید پس اگر یک ماه کامل گردد
خداوند بدنش را بر آتش حرام مىکند».
و از پیامبر اسلام صلىاللهعلیهوآله در حدیثى ذکر شده است:
«... وَ مَنْ احَب انْ لا یُظلِمَ لَحَدُهُ، فَلیُنّوِرِ المَساجِدَ...».[28]
«... و هر کس دوست داشته باشد قبرش تاریک نباشد،
بایستى مساجد را روشن نگهدارد...».
«تمیز کردن مسجد و روشن کردن چراغ آن مستحب است...».[29]
3 ـ خوشبو کردن مساجد
بدون تردید فضا و موقعیتهاى اماکن عمومى در جذب و دفع افراد نقش
موثرى دارد. از آنجا که اماکن عمومى محل تردد افراد از اقشار مختلف است
و همگى آنها مقید به رعایت بهداشت فردى نیستند گاه بوهاى بد اینگونه افراد
موجب نفرت و اشمئزاز دیگر افراد شده و آنها را از این مکانها فرارى مىدهد.
شاید راز و رمز این همه تأکید اسلام بر نظافت شخصى در همین مطلب نهفته
باشد مخصوصا تأکیدى که در مورد افراد نسبت به اماکن عمومى مىورزد
چنانکه در همین نوشتار ملاحظه مىکنید اسلام افراد را از خوردن چیزهایى که
موجب بوى نامطبوع دهان و در نتیجه آزار دیگران مىگردد قبل از رفتن
به مسجد منع مىکند و در همین راستا به خوشبو کردن اماکن عمومى همچون
مسجد که از قداست خاصى برخوردارند تأکید مىکند.
در روایتى از رسول خدا صلىاللهعلیهوآله آمده است:
«وجمروها فى الجمع».[30]
«مساجد خود را در جمعهها خوشبو کنید».
و از امام على علیهالسلام روایت شده است:
«جنبوا مساجدکم مجانینکم و صبیانکم و رفع اصواتکم
و بیعکم و شراءکم و سلاحکم و جمروها فى کل سبعه ایام،
وضعوا المطاهر على ابوابها».[31]
«از بلند کردن صداى خود در مساجد و خرید و فروش و حمل
اسلحه به درون مساجد خوددارى کنید و در تمام هفت روز هفته
آنها را خوشبو کنید و براى مساجد دستشویى قرار دهید».
4 ـ ساخت مسجد بدون سقف
از ملاحظه روایات و فتواى فقها چنین ظاهر است که گویا ساخت مساجد بدون
سقف مطلوب و مستحب است.
این قبیل احکام براساس روایاتى است که در این زمینه وارد شده از جمله
عبداللّه بن سنان مىگوید از امام صادق علیهالسلام شنیدم که امام صادق علیهالسلام فرمود:
«أنّ رسول اللّه صلىاللهعلیهوآله بنى مسجده بالسمیط ثمّ انّ المسلمین کثروا
فقالوا: یا رسول اللّه لو أمرت بالمسجد فزید فیه فقال نعم،
فامر به فزید فیه و بناه بالسعیده...».[32]
در این روایت امام صادق علیهالسلام به تفصیل نحوه بنیان و توسعه مسجد النبى را
بازگو مىکند و اشاره مىکند: رسول خدا صلىاللهعلیهوآله مسجدش را با خشت خام بنا نمود،
پس از آن که مسلمانان زیاد شدند به پیامبر پیشنهاد کردند: اى رسول خدا اجازه
دهید مسجد را توسعه دهیم. حضرت موافقت فرمود تا اینکه گرما شدت گرفت
سپس پیشنهاد کردند: اى رسول خدا اجازه دهید براى مسجد سایبانى ایجاد
نمائیم. حضرت رسول خدا صلىاللهعلیهوآله امر به ساختن سایبان نمودند و شاخههاى درخت
خرما را بر دیوارهاى مسجد قرار دادند سپس خار و خاشاک برآن ریختند
و بدین ترتیب سایبانى درست نمودند پس از مدّتى که در آن شکل سپرى کردند
و هنگام بارش باران افراد خیس مىشدند، تصمیم گرفتند از سایبانى استفاده
نمایند تا آنها را از سرما و گرما و باران حفظ نماید. به همین خاطر گفتند:
اى رسول خدا اجازه دهید براى مسجد با خاک و گل سقفى بسازیم
حضرت رسول صلىاللهعلیهوآله موافقت نکرده، فرمودند: سایبانى نیست مگر سایبانى مانند
سایبان موسى علیهالسلام. پس مسجد پیامبر صلىاللهعلیهوآله همینگونه بود تا حضرت وفات یافت.
و در روایتى دیگر در صحیحه حلبى نقل شده است که مىگوید:
«سئل اباعبداللّه علیهالسلام عن المساجد المظلة اتکره الصلاه فیها؟
فقال: نعم، ولکن لا یضرکم الیوم ولو قدکان العدل لرایتم کیف
یصنع فى ذلک».[33]
«از امام صادق علیهالسلام درباره مساجدى که داراى سقف است،
سؤال شد که آیا نماز در آن مکروه است؟ امام علیهالسلام فرمودند: بلى،
ولى این امر امروزه ضررى براى شما ندارد. اگر عدل برپا بود
(اشاره به قیام قائم عجل اللّه تعالى فرجه الشریف و مبسوط الید
بودن خود امام علیهالسلام) مىدیدید که در این زمینه چگونه عمل
مىشد...».
مستحب است مسجد داراى سقف نباشد، بلکه سایبان قرار دادن برآن
به غیر بوریا مکروه است، مگر به سبب ضرورت و یا مرجحات دیگرى که
با وجود آنها، بنابر اقرب این کراهت از بین مىرود.[34]
5 ـ قراردادن دستشویى در مساجد
یکى دیگر از مستحباتى که در بناى مسجد باید مورد توجه قرار بگیرد قرار دادن
دستشویى و وضوخانه براى مسجد است این عمل مستحب در رعایت بهداشت
بسیار مؤثر است. معناى مصطلح و عرفى دستشویى مراد است که اعم از آبریزگاه
و جاى وضو گرفتن را شامل مىشود. مستحب است دستشویى را در مدخل
ورودى مسجد قرار دهند نه در وسط آن.[35] گویا این مسئله بخاطر مصلحت
مسجدیان مىباشد.
بناء مسجد به دو نحو قابل اجراست:
1 ـ ابتداء تمام بناهاى مورد نیاز و امکانات مسجد را در زمینى بنا کنند
و پس از اتمام، صیغه مسجد بودن را بخوانند.
2 ـ اول صیغه وقف را خوانده و پس از آن مایحتاج را در آن بنا کنند.
استحباب اینکه دستشویى را نزدیک به درب مسجد بسازند نه در وسط
آن در صورتى است که مسجد به شکل اوّل بنا گردد امّا اگر مسجد به شکل دوّم
ساخته شود و مقصود از دستشویى بیتالتخلیه باشد، قطعا بناى آن در وسط
مسجد، حرام است نه مکروه اعمّ از این که موجب ضرر به مسجد باشد یا نه
ولى اگر مراد از آن وضوخانه باشد در صورتى که رطوبات واقع در آن سبب
اضرار به مسجد باشد حرام ودر غیر این صورت مباح است.[36]
حضرت رسول اکرم صلىاللهعلیهوآله در این مورد فرمود:
«ضعُوا المَطاهِرَ عَلى ابوابِ المساجِدِ».[37]
«دستشویىها را بر درب مساجد قرار دهید».
از این روایت استفاده مىشود که قراردادن دستشویى در مسجد مستحب
است به گونهاى که داخل ساختمان نباشد و قرار دادن دستشویى به عنوان جزیى
از ساختمان مسجد مطلوب نیست، اگر چه وقف مسجد شامل آن بشود.[38]