سؤال 95 ـ مسجد را در چه مکانى مىتوان ساخت؟ از نظر موقعیت جغرافیایى، بهتر است در کجا ساخته شود؟
بهطور کلى، زمینى را که براى ساختن مسجد استفاده مىشود باید وقف مسجد شده باشد و سایر اراضى موقوفه را نمىتوان براى مسجدسازى استفاده کرد و باید در همان جهتى که براى آن وقف شدهاند استفاده نمود. امام حسن عسکرى علیهالسلام مىفرماید: «الوقوفُ على حَسَبِ ما یَقُفُها أهلُها اِن شاءَ اللّه»؛[1] موقوفات بر اساسى که واقف معیّن کرده اداره و مصرف مىشوند. از اینرو، از زمینهایى که براى اغراض دیگرى وقف شدهاند نمىتوان براى ساخت مسجد استفاده کرد.
در ارتباط با ساخت مسجد، مکان دیگرى که در روایات از مسجدسازى در آن نهى شده قبرستانها هستند. سماعة بن مهران مىگوید: «سُئل أباعبداللّه علیهالسلام عن زیارةِ القبورِ و بناءِ المساجدِ فیها؟ فقال: أمّا زیارةُ القبورِ فلابأسَ بِها و لاتُبنى عندها مساجد»؛[2] از امام صادق علیهالسلام در باره زیارت قبور و ساختن مسجد در قبرستان سؤال شد، امام علیهالسلام فرمودند: زیارت قبور مانعى ندارد، ولى نباید در قبرستان مسجد ساخته شود.
در روایت دیگرى عبید بن زراره مىگوید: شنیدم که امام صادق علیهالسلام مىفرمود: «الأرضُ کُلّها مسجدٌ اِلاّ بئر غائطٍ أو مقبرةٌ»؛[3] در تمامى زمین بجز محل چاه دستشویى و قبرستان مىتوان مسجد بنا نمود.
البته باید توجه داشت کراهت بناى مسجد بر قبرستان در شرایطى است که مانع دیگرى نباشد، ولى اگر مانعى مثل وقف ـ یعنى اینکه زمین براى قبرستان وقف شده ـ باشد، بناى مسجد بر آن حرام است. همینطور است اگر بناى مسجد در قبرستان مستلزم نبش قبر و هتک حرمت مؤمنان مدفون در آنجا باشد.
سؤال: هرگاه شخصى در قبرستان مسلمین، که وقف است، مسجدى روى قبور اموات بنا کند، آیا جایز است یا خیر؟ و اگر چنین مسجدى بنا شد، آیا نماز در آن صحیح است؟
جواب: «ساختن مسجد در قبرستان، که زمین آن وقف قبرستان است، جایز نیست و نبش قبور مسلمین حرام است و به مجرّد ساختن، مسجد نمىشود. ولى نماز خواندن در آن مانعى ندارد.»[4]
سؤال: مسجدى کوچک و خراب و کهنه در محل ما وجود دارد که براى مردم محل بسیار کوچک و غیرقابل استفاده است. زمین اطراف این مسجد، قبرستان است. آیا جایز است از هوایىِ زمین قبرستان براى اضافه و توسعه مسجد استفاده شود، به طورى که از دفن اموات، ممانعت نشود؛ یعنى قسمت فوقانى، مسجد(در ارتفاع دو متر) و قسمت تحتانى قبرستان باشد؟
جواب: «اگر موجب نبش قبر یا هتک قبور مسلمین یا تصرف قبرستان نباشد اشکال ندارد، ولى مقدارى که از هوایى قبرستان گرفته مىشود، حکم مسجد پیدا نمىکند.»[5]
ممکن است سؤال شود: آیا در محل نجاست مىتوان مسجد بنا نمود یا خیر؟ در پاسخ این سؤال، به ذکر روایتى از مسعدة اکتفا مىکنیم: مسعدة بن صدقه مىگوید: از امام صادق علیهالسلام شنیدم که در پاسخ به این سؤال فرمود: «اذا اُلقى علیه مِن الترابِ ما یُوارى ذلکَ و یَقطعَ ریحه فلا بأسَ بذلکَ لأنّ الترابَ یُطهِّرهُ»؛[6] اگر بر روى آن خاک ریخته شود، به گونهاى که آن را بپوشاند و بوى آن را قطع کند، اشکالى ندارد؛ زیرا خاک آنجا را پاک و طاهر مىکند.
اما در ارتباط با موقعیت جغرافیایى مسجد، به نکاتى کلى اشاره مىکنیم:
1 . در اماکن پرجمعیت و آباد و در مرکزیت شهرها و محلاّت، نبش تقاطعها و در دسترس افراد ساخته شود.
2 . بناى مسجد متناسب با وضع اقتصادى و فرهنگى مردم و ساختمانهاى اطراف باشد، بهگونهاى که در اسرع وقت تکمیل گردد.
3 . مساجد در فواصل معیّن و دور از هم ساخته شوند. متأسفانه مشاهده مىشود بهخاطر لجاجتهاى افراد و برخى از خصومتهاى شخصى، مساجد متعددى نزدیک هم ساخته مىشوند و هیچکدام کارآیى لازم را ندارند.
4 . در زمین گسترده ساخته شود و در طرح و اجراى فضاهاى جنبى، از قبیل کتابخانه، منزل خادم و امام جماعت، پارکینگ و مانند آن دقت لازم بشود.
5 . حتىالامکان، فضاى سبز مناسب در محوطّه اطراف مسجد دایر گردد.
6 . در مسیرهاى شیبدار، اگر مسجد در قسمتهاى پایین باشد بهتر است؛ زیرا اگر مسجد در بلندى باشد ساکنان پایین سراشیبى چه بسا انگیزه لازم براى رفتن به مسجد نداشته باشند و یا در اثر گذشت زمان، این انگیزه در افراد ضعیف شود. ولى اگر مسجد در نیمه پایینى سراشیبى باشد ساکنان بالاى سراشیبى انگیزه رفتن براى مسجد دارند، زیرا:
اولاً ، سریع مىرسند؛ چون سرازیرى است.
ثانیا، حرکت بهسوى پایین آسان است.
ثالثا، چون معمولاً بازگشت جمعى است، همراه و همسخن وجود دارد. از اینرو، سختى مسیر احساس نمىشود. علاوه بر آن انگیزه به منزل رفتن قوى است.
رابعا، قرار بر برگشت آسان است. از این رو، لذا امکان استفاده از وسیله نقلیه مسجدىها در بازگشت وجود دارد. البته در موارد استثنایى، که قسمت میانى یا بالاى سراشیبى از مرکزیت خاصى برخوردار باشد، بناى مسجد در آنجا مناسبتر است. در هر حال، با توجه به اختلاف مناطق در ساخت و سازهاى شهرى، نمىتوان قواعد و دستورالعملهاى کلى در خصوص مسجدسازى وضع نمود. از اینرو، شایسته است مؤمنان قبل از احداث مسجد، با مشاوره، به دقت جوانب کار را بررسى کنند.
سؤال 96 ـ آیا تبدیل کنیف به مسجد جایز است؟
مقصود از «کنیف» مکانهاى آلوده به نجاست مىباشد. اگرچه نجس کردن مسجد هتک حرمت و از گناهان کبیره به شمار مىآید، اما بنا کردن مسجد براینگونه مکانها، بخصوص بههنگام توسعه مسجد، با شرایطى بلا اشکال است. عبداللّه بن سنان مىگوید: از امام صادق علیهالسلام در مورد مکانى که زمانى دستشویى بوده، سؤال کردم که آیا مىتوان آن را نظافت کرد و مسجد قرار دارد؟ امام علیهالسلام فرمودند: «ألقِ علیهِ مِن الترابِ حتّى یَتواری فأِنّ ذلکَ یُطهِّرهُ اِن شاءَ اللّهُ تعالى»؛[7] بر چنین مکانى آنقدر خاک بریز که نجاسات آن پوشیده شوند. اینکار زمین را تطهیر خواهد کرد، ان شاءاللّه.
نظیر این روایت را ابىالجارود از امام باقر علیهالسلام نقل کرده است.[8] مسعده بن صدقه مىگوید: از امام صادق علیهالسلام پرسیدم: «أیصَلحُ مکانُ حشٍّ أن یتخذَ مسجدا؟ فقال: اِذا القِىَ علیهِ مِن التّرابِ ما یُواری ذلکَ و یقَطعَ ریَحهُ فلابأسَ و ذلکَ لأِّ الترابَ طهورٌ و به مَضَتِ السُّنّةُ»؛[9] آیا مىتوان مکان دستشویى را به مسجد تبدیل کرد؟ امام علیهالسلام فرمود: اگر به قدرى خاک روى نجاسات بریزند که پوشیده و بوى آن قطع شود مانعى ندارد؛ چون خاک، آن نجاسات را تطهیر مىکند و سنّت پیامبر نیز اینگونه بوده است.
شاید به استناد همین دسته از روایات است که فقهاى ما فتوا دادهاند: جایز است دستشویى و مکانهایى مانند آن را، که مشتمل بر بول و غایط است، مسجد قرار دهند، به این صورت که نجاسات موجود را با خاک پاک و طاهر بپوشانند. در این حالت، نجس بودن باطن زمین مسجد ضررى ندارد، هرچند که تنجیس ظاهر و باطن مسجد در غیر این غرض جایز نیست، ولى در همین فرض هم احوط آن است که ابتدا نجاست را از اینگونه مکانها برطرف کنند، سپس آن را مسجد قرار دهند، یا اینکه تنها ظاهر زمین را، که پاک است، مسجد قرار دهند.[10]
لازم به توضیح است که چنانچه زمینى مخصوص دستشویى نبوده باشد، تغییر و تبدیل آن به مسجد بلامانع است، ولى اگر چنانچه آن زمین در جهت خاص وقف و استفاده شود، تبدیل آن جایز نیست:
سؤال: در اثر توسعه مسجد، توالت سابق آن که در حیاط مسجد بوده و فعلاً معدوم شده و زمین آن موزائیک کارى و تمیز شده است. لکن بعضى از مؤمنین در نماز خواندن روى چنین زمینى که سابقا جاى توالت بوده، احتیاط مىکنند. متمنّى است حکم آن را بیان فرمایید؟
جواب: «در فرض سؤال که زمین مزبور براى انتفاع در جهت مخصوص بوده، آن را جزء صحن مسجد قرار دادن، که منافى با آن جهت است. جایز نبوده و حکم مسجد را ندارد. ولکن نماز خواندن در آن مکان مانع ندارد. واللّه العالم.»[11]
طبق این استفتا، مکانى که براى جهت خاصى مثل وضوخانه و دستشویى وقف شده است، چنانچه تبدیل هم شود عنوان «مسجد» را ندارد و اگر واقف ناراضى باشد، چه بسا اقامه نماز در این مکان هم خالى از اشکال نباشد.
سؤال 97 ـ آیا در زمینهایى که براى مخارج مسجد وقف شدهاند، مىتوان مسجد ساخت؟
در زمینهایى که وقف مسجدند تا از عواید آنها براى مخارج مسجد استفاده شود، نمىتوان مسجد ساخت و اضافه کردن مقدارى از آن هم براى مسجدسازى جایز نیست.[12] به طور کلى، زمینهایى که وقف مىشوند تابع نحوه وقف هستند و هرگونه تصرفاتى خارج از آن محدوده جایز نیست.
سؤال 98 ـ آیا تغییر حسینیه به مسجد جایز است؟
چنانچه وقف زمین براى حسینیه تمام نشده و قبض وقف حاصل نشده، تغییر آن به عنوان مسجد اشکال ندارد، ولى اگر تغییر بعد از تمامیت وقف حسینیه حاصل شده باشد، باطل است و آن محل مسجد نمىشود، اگرچه نماز خواندن در آنجا اشکال ندارد.
سؤال: شخص خیّرى در جنب مسجد، زمینى به نیّت حسینیه در اختیار مؤمنین قرار داده است. بعدا امناى مسجد، آن زمین را با اجازه صاحب آن، جزو مسجد قرار دادهاند. آیا احکام مسجد بر آن جارى است؟
جواب: اگر وقف حسینیه تمام شده، ولو به این نحو که به قصد حسینیه تحویل داده باشد، مسجد نمىشود و احکام مسجد بر آن جارى نیست.[13]
[1] . اصول کافى، ج 7 ، ص 37 ، حدیث 34 ، باب «مایجوز من الوقف و الصدقة».
[2] . وسائل الشیعه، ج 3 ، ص 234 ، ح 3496 باب 65 و باب «کراهة بناء المساجد عند القبور».
[3] . تهذیب الاحکام، ج 3 ، ص 259 ـ 260 ، باب «فضل المساجد و الصلاة فیها» و ح 48 .
[4] . مجمع المسائل، ج 1 ، ص 132 ، س 23 .
[5] . استفتائات، ج 2 ، ص 361 ، س 67 .
[6] . قرب الأسناد، ص 31 ـ 32 .
[7] . الأستبصار، ج 1 ، ص 442 ، باب «بئر الغائط یتخذ مسجدا»، حدیث 5 .
[8] . همان، ص 441 ، ح 3 .
[9] . همان، ص 441 ـ 442 ، ح 4 .
[10] . عروة الوثقى، ج 1 ، ص 599 ، مسئله 1 ، فصل 15 فى بعض احکام المسجد.
[11] . مجمع المسائل، ج 1 ، ص 156 ، س 114 .
[12] . تحریر الوسیله، ج 2 ، کتاب «الوقف»، ص 74 ، مسئله 56 .
[13] . همان، ج 2 ، ص 364 ، س 75 و 74 .