سؤال 29 ـ آیا بیرون بردن ابزار و وسایل مسجد از مسجد جایز است؟
بیرون بردن هیچیک از ابزار و وسایل مسجد جایز نیست. بنابر آنچه از روایات استفاده مىشود، این حکم، حتى شامل سنگریزههاى موجود در مسجد و حیاط مسجد هم مىشود. امام باقر علیهالسلام مىفرماید: «اذا أخرجَ أحدَکم الحصاةَ مِن المسجدِ فَلیَردَّها فی مکانِها أو فی مسجدٍ آخرٍ فانِّها تُسبِّحُ»؛[1] هرگاه کسى سنگریزهاى را از مسجد بیرون برد، باید آن را به جاى خود و یا مسجد دیگرى برگرداند؛ چون این سنگریزه هم خداى متعال را تسبیح مىکند.
به دلیل آنکه مضمون روایت مزبور قدرى عجیب به نظر مىرسد، علماى شیعه درصدد توجیه و تفسیر آن برآمدهاند؛ از جمله علاّمه مجلسى قدسسره مىنویسد: ممکن است تسبیح سنگریزه کنایه از این باشد که چون از اجزاى مسجد است و مسجد جایگاه عبادت خداوند سبحان است و دلیل بر عظمت و جلال او، پس مسجد با تمامى اجزا و وجود خویش، خداوند متعال را از آنچه شایسته او نیست تنزیه و تقدیس مىکند و احتمال دارد معناى حدیث این باشد که سنگریزهها هم همانگونه که قرآن کریم مىفرماید «همه اشیا خداوند را تسبیح و حمد مىکنند»،[2] خداوند متعال را ستایش کنند.
احتمال دیگرى که به نظر مىرسد این است که بیرون بردن هر سنگریزهاى از مسجد نامطلوب نیست؛ زیرا هنگام نظافت مسجد، خاکها
و سنگهاى زاید و اضافى باید از مسجد دور ریخته شوند. ازاینرو، ممکن است روایت مزبور ناظر به آن دسته از مساجد صدر اسلام باشد که در برخى از آنها، به جاى فرش از سنگریزه استفاده مىشد؛ یعنى بیرون بردن این سنگریزهها در واقع، بیرون بردن فرش مساجد بوده است. بههمین دلیل، ائمّه اطهار علیهمالسلام از این عمل نهى کردهاند.
روشن است که بیرون بردن ابزار و وسایل مسجد در صورت عادى حرام است و اگر کسى به همراه ببرد، باید فورا برگرداند. به همین دلیل، حدیث مزبور و نهى حضرت در صورتى که اخراج این ابزار و وسایل به سبب هدف مطلوبى باشد، هیچ اشکالى ندارد. براى نمونه، اگر بلندگوى مسجد خراب شد و احتیاج به تعمیر پیدا کرد، خروج آن از مسجد براى تعمیر، نهتنها مانعى ندارد، بلکه مطلوب هم هست. یا خارج کردن وسایل مسجد بهمنظور نظافت، از جمله فرشهاى مسجد براى شستن، قطعا شامل اینگونه خروجها نمىشود.
سؤال 30 ـ استفاده شخصى از اموال و امکانات مسجد چه حکمى دارد؟
بهطور کلى، هرگونه استفاده از بخشها، امکانات و اموال مسجد براى امورى که مغایر با جهت مسجد است، جایز نیست. از این رو، استفاده براى مصارف شخصى هم مطلقا جایز نیست؛ زیرا اینکار غصب است، و غصب در ملک شخصى دیگران با غصب اموال و امکانات متعلّق به مسجد هیچ تفاوتى ندارد. همچنین است استفاده شخصى از درآمد موقوفات مسجد. ذکر چند استفتا در این باره، پاسخ سؤال را روشنتر خواهد کرد:
سؤال: آیا مهر مسجد را به مسجد دیگر مىتوان برد یا نه؟ مثلاً، اگر کسى مهر مسجد را ببرد و مدتى با آن نماز بخواند، چه در منزل و چه در مسجد دیگر، نماز او چه صورتى دارد؟
جواب: «جایز نیست و باید به جاى اول برگرداند، مگر آنکه یقین کند که مخصوص آن مسجد نیست.»[3]
سؤال: در مسجد، یک دستگاه بلندگو است که در موقع اذان و مجالس سوگوارى از آن استفاده مىشود. بعضى اوقات، کودکى یا پولى از اشخاص، مفقود مىشود، از ما خواهش مىکنند که به وسیله بلندگو به اهالى شهر ابلاغ نماییم، حکمش چیست؟
جواب: «اگر بلندگو را به خارج نبرند و پول برق آن را بدهند، اشکال ندارد».[4]
سؤال: اگر در مسجد روضه برقرار باشد، آیا مىتوان براى ضبط شخصى از برق آن استفاده کرد؟
جواب: «جایز نیست، مگر آنکه پول برق مصرف شده را بدهند.»[5]
سؤال: اینجانب خادم مسجدى هستم که مدت سى و دو سال در این مسجد براى رضاى خدا خدمت مىکنم و از کسى مزد و حقوق نگرفته و نمىگیرم. در حیاط این مسجد، مقدارى درخت قلمه و درخت میوه غرس نمودم و بار آوردم، آیا جایز است از میوه و چوب آنها، خانواده اینجانب استفاده کنند یا جایز نیست؟
جواب: «اگر درختان را از مال خودتان غرس کردهاید و وقف ننمودهاید، میوه آن از خود شماست و مىتوانید استفاده کنید.»[6]
سؤال: آیا جایز است لوازم مسجد، از قبیل: کولر، بلندگو و فرش جهت استفاده شخصى فاتحه و عروسى و یا استفاده پیش نماز مسجد از مسجد خارج شود؟
جواب: «تابع کیفیت وقف است. اگر براى استفاده در مسجد وقف شده، بیرون بردن از مسجد جایز نیست.»[7]
سؤال: عدهاى از افراد خیّر پولى براى خریدن اجناسى که مورد احتیاج مسجد است مىدهند و آن اجناس به نام مسجد خریدارى مىشود. آیا مىتوان از آنها در خارج از مسجد براى کارهاى خیر استفاده نمود؟
جواب: «اگر براى خصوص مسجد مزبور دادهاند، در خصوص آن مسجد از آن استفاده شود.»[8]
سؤال: مسجد را تعمیر کردهاند. گچ و خاک قدیمى آن را کنده و بیرون ریختهاند و قابل استفاده نیست. آیا جایز است که آن خاکها را براى پر کردن صحن خانه یا اتاق ببرند یا نه؟
جواب: «اگر به هیچ وجه، حتى براى مسجد دیگر، مورد استفاده نیست و خریدار هم ندارد، جایز است.»[9]
سؤال: قرآنهایى که در مسجدالحرام است، بر بعضى نوشته شده که وقف است، ولى بر بعضى دیگر نوشته نشده است. شایع است آنها که کلمه «وقف» و یا عبارت دیگر، که مفهم وقف بودن باشد ندارد، جایز است بردارند و چنین کارى احیانا شده است، بفرمایید جایز است یا نه؟
جواب: «برداشتن آنها بدون اینکه از متصدّى ذىربط بگیرند، جایز نیست و باید برگردانده شود.»[10]
سؤال 31 ـ خرید و فروش مسجد و ابزار و وسایل آنچه حکمى دارد؟
خرید و فروش مسجد و اسباب و وسایل مربوط به آن هرچند مسجد خراب شده باشد، جایز نیست و انجام هرگونه معاملهاى در این باره باطل است. هنگامى که مکانى عنوان مقدّس «مسجد» پیدا کرد، احکام مسجد براى همیشه بر آن جارى خواهد بود. تنها در موارد خاص ممکن است ولىّفقیه بهخاطر رعایت مصلحت، حکم به خارج شدن محلى از مسجد بودن نماید. «اگر مسجد خراب هم شود، نمىتوانند آن را بفروشند یا داخل ملک و جاده نمایند.»[11]
فروختن در و پنجره و چیزهاى دیگر مسجد حرام است و اگر مسجد
خراب شود، باید اینها را صرف تعمیر همان مسجد کنند و چنانچه به درد آن مسجد نخورد، باید در مسجد دیگر مصرف شود، ولى اگر به درد مسجدهاى دیگر هم نخورد، مىتوانند آن را بفروشند و پول آن را اگر ممکن است، صرف تعمیر همان مسجد، وگرنه صرف تعمیر مسجد دیگر کنند.[12]
صاحب جواهر در مقام بیان دلیل بر «استعمال ابزار و سایر مخارج یک مسجد در دیگر مساجد» مىفرماید: جواز استعمال در صورتى است که خود مسجد به آن ابزار نیازى نداشته باشد، یا ممکن نباشد که این ابزار و وسایل را در آن استفاده نمود؛ مثلاً، به دلیل مخروبه شدن. در این صورت، استعمال آنها در سایر مساجد جایز است؛ اولاً، بهخاطر اصل؛ یعنى اصل آن است که این عمل جایز است. ثانیا، مساجد براى خدا هستند و آنچه براى خداست، براساس روایات رسیده، در اختیار ولىّ او (یعنى امام معصوم علیهالسلام و در عصر غیبت، در اختیار حاکم اسلامى) مىباشد و او مىتواند هرگونه که مصلحت است در آنها تصرف کند. علاوه بر اینها، همه مساجد متعلّق به خدا هستند. پس در حقیقت، همه مساجد مثل یک مسجد هستند. پس هیچ اشکالى ندارد که برخى را با برخى دیگر بهخاطر وجود مصالح اصلاح کرد. گذشته از موارد مزبور، غرض از مساجد و ابزار و وسایلى که در آنها قرار دارند، برپاداشتن شعائر دینى و انجام عبادت است و مساجد گوناگون از این نظر تفاوتى ندارند و اینگونه اصلاحات از مصادیق احسان هستند؛ یعنى کارهایى که انسان یقین دارد واقف به انجام آنها راضى مىباشد، بخصوص زمانى که ترس تلف شدن این موقوفات باشد.[13] ایشان در پایان بحث، اشاره مىکند که فقها در این مسئله به همین شکل فتوا دادهاند، بلکه بالاتر از آن، اجماع علماست که اختلافى در آن نیست.[14]
بنابراین، اولى در ابزار و آلات مسجد، حرمت بیع و فروش آنهاست، ولى در صورت خوف از تلف شدن این ابزار و وسایل، یعنى وجود مصلحت، فروش جایز است و درآمد حاصل از آن نیز باید صرف همان مسجد و در صورت تعذّر، در مساجد دیگر صرف شود.
سؤال 32 ـ آیا کتابهایى را که وقف مسجد شدهاند و مورد استفاده نیستند؛ مىتوان به کتابخانه دیگرى منتقل کرد؟
«در صورتى که وقف آن مسجد باشند، نمىتوان آنها را به مکان دیگرى انتقال داد.»[15]
سؤال 33 ـ قرض دادن و یا صرف کردن پولى که متعلّق به مسجد است و سپس جایگزین کردن آن با پول دیگر چه حکمى دارد؟
پولى که به عنوان امانت نزد هیأت امناى مسجد جمع شده است تا صرف مسجد شود، جایز نیست تصرفات دیگرى در آن بنمایند؛ از قبیل قرض دادن. همچنین استفاده شخصى از اموال مسجد جایز نیست، مگر آنکه به اذن متولیّان و مطابق وقف و به مصلحت مسجد باشد.
سؤال 34 ـ هرگاه کسى سهوا به مسجد ضرر برساند ضامن است یا خیر؟
«اگر ضرر مالى به مسجد وارد کرده است ضامن است، هرچند عمدى باشد.»[16]
[1] . من لایحضره الفقیه، ج 1 ، ص 237 ـ 238 ، ح 717 .
[2] . «اِنْ مِن شىءٍ الاّ یُسبِّحُ بحمدهِ» اسراء: 44 .
[3] . استفتائات، ج 2 ، ص 334 ، مسئله 1 .
[4] . مجمع المسائل، ج 1 ، ص 145 ، س 70 .
[5] . آیهاللّه فاضل لنگرانى، جامع المسائل، ج 1 ، ص 96 ، س 316 .
[6] . استفتائات، ج 2 ، ص 334 ، مسئله 1 .
[7] . همان، ص 344 ، س 25 .
[9] . مجمع المسائل، ج 1 ، ص 149 ، ص 84 .
[10] . مناسک محشّى، ص 396 / استفتائات، مسائل متفرقه، س 1346 .
[11] . توضیح المسائل، مسئله 909 .
[12] . توضیح المسائل، مسئله 910 .
[13] . جواهرالکلام، ج 14 ، ص 83 ـ 84 .
[15] . ر. ک: تحریرالوسیله، کتاب «الوقف».
[16] . استفتاى تلفنى توسط نگارنده از: دفتر مقام معظّم رهبرى حفظه اللّه.