1 . و سَأَلَ عُبَیْدُاللّه‏ِبْنُ عَلِىِّ الحَلَبِى ـ و فى حدیث ـ أنّه قال لأبى عبدِاللّه‏ علیه‏السلام: فَیَصْلَحُ الْمَکَانُ الَّذِى کَانَ حَشّا زَمانَا أَنْ یُنَظَّفَ، وَ یُتَّخَذَ مَسْجِدا؟ قال: نَعَم، اِذَا أُلْقِىَ عَلَیْهِ مِنَ‏التُّرابِ مَا یُوارِیدِ فَاِنَّ ذلِکَ یُنَظِّفُهُ وَ یَطُهِّرُهُ.[1]

         عبیداللّه‏ حلبى نقل مى‏کند: به امام صادق علیه‏السلام عرض شد: آیا مکانى که مدت طولانى دستشویى بوده را مى‏توان پس از نظافت؛ مسجد قرار داد؟ فرمود: بله، هنگامى که خاک بر او ریخته شود و آن را بپوشاند؛ خاک آن را نظافت و پاک مى‏گرداند.

          2 . و سئل أبوالحسن الأوّل علیه‏السلام عَنْ بَیْتٍ قَدْ کَانَ حَشّا زَمَانا، هَلْ یَصْلُحُ أَنْ یُجْعَلَ مَسْجِدا؟ فَقالَ: اِذَا نُظِّفَ وَ أُصْلِحَ فَلاَ بَأْسَ.[2]

         از امام کاظم علیه‏السلام از خانه‏اى که دستشویى بوده سؤال شد که: آیا مى‏توان آن را مسجد قرار داد؟ فرمود: اگر نظافت و اصلاح شود اشکالى ندارد.

          3 . على بن محمّد عن سهل بن زیاد عن أحمد بن محمد بن أبى‏نصر، عن أبان بن عثمان، عن أبى‏الجارود ـ فى حدیث ـ قال: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللّه‏ِ علیه‏السلام عَنِ الْمَکانِ یَکُونُ خَبِیْثا [حَشّا[3]] ثُمَّ یُنَظَّفُو یُجْعَلُ مَسْجدا؟ قَالَ: یُطْرَحُ عَلَیْهِ مِنَ التُّرابِ حَتّى یُوَارِیَهُ، فَهُوَ أَطْهَرُ.[4]         أبى‏جارود مى‏گوید: از امام صادق علیه‏السلاماز مکانى که دستشویى بود سؤال کردم که پس از نظافت مى‏توان آن را مسجد قرار داد؟ فرمود: خاک بر او بریزید تا آن را بپوشاند. چرا که خاک پاک‏کننده است.

          4 . محمد بن على بن محبوب عن محمد بن الحسین عن الحسن بن على بن فضّال عن ثعلبة بن میمون عن محمد بن مضارب [مصادف[5]] عن أبى‏عبداللّه‏ علیه‏السلام قال: لاَ بَأْسَ بِأَنْ یُجْعَلَ عَلَى الْعَذِرَةِ مَسْجِدا.[6]

         محمد بن مضارب مى‏گوید: امام صادق علیه‏السلام فرمود: اشکالى ندارد که بر عذره انسان [پس از محو یا نابودى ]مسجد قرار داده شود.

          5 . عبداللّه‏ بن الحسن عن جدّه على بن جعفر عن أخیه موسى بن جعفر علیه‏السلام قال: سَأَلْتُهُ عَنْ بَیْتٍ کَانَ حَشَّا زَمَانا، هَلْ یَصْلُحُ أَنْ یَجْعَلَ مَسْجِدا؟ قال: إذَا نُظِّفَ وَ أَصَلَحَ فَلا بَأس.[7]

         على بن جعفر مى‏گوید از برادرم امام کاظم علیه‏السلام از خانه‏اى که مدت طولانى دستشویى بوده پرسیدم: آیا صلاح است که مسجد قرار داده شود؟ فرمود: اگر نظافت شود و اصلاح شود ـ کارى شود که اثر دستشویى از بین برود و بوى آن قطع گردد ـ اشکالى ندارد.

          6 . محمد بن على بن محبوب عن العباس عن صفوان عن القاسم بن محمد عن سلیمان مَولَى طِرْبالٍ عن عبیدة بن زرارة قال سمعت أباعبداللّه‏ علیه‏السلام یَقُولُ: الأرضُ کُلُّها مَسْجِدٌ الاّ بِئرَ غائِطٍ أَو مَقْبَرَةً.[8]

         عبیدة بن زراره مى‏گوید: شنیدم امام صادق علیه‏السلام مى‏فرمود: در همه زمین مگر دستشویى و قبرستان‏ها مى‏توان مسجد بنا نمود.

          7 . عن سعد، عن أبى‏جعفر عن أبیه: (عن عبداللّه‏ بن المغیرة)[9] عن عبداللّه‏ بن سنان   فى حدیث ـ قال: سَأَلْتُ أَباعَبْدِاللّه‏ علیه‏السلام: عَنِ المَکانِ یَکُونُ حَشَّا زَمَانا فَیُنَظَّفُ، وَ یُتَّخَذُ مَسْجِدا؟ فَقَالَ: أَلْقِ عَلَیْهِ مِنَ التُّرابِ حَتّى یَتَوارَى فَاِنَّ ذَلِکَ یُطَهِّرُهُ انْ شَاءَ اللّه‏ُ.[10]

         عبداللّه‏ بن سنان مى‏گوید: از امام صادق علیه‏السلام در مورد مکانى که مدت زمان طولانى دستشویى بوده، سؤال کردم که آیا مى‏توان آن را نظافت نمود و مسجد قرار داد؟ امام علیه‏السلام فرمود: آن قدر خاک بریزید که نجاسات آن پوشیده شود که این کار زمین را تطهیر خواهد کرد. انشاءاللّه‏.

          8 . عن سعد بن عبداللّه‏ عن هارون‏بن مسلم عن مسعده‏بن صدقه‏الرَّبَعِىِّ عن جعفربن محمد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله قالَ سُئِلَ: أَیَصْلُحُ مَکَانٌ حَشٌّ أَنْ یُتَّخَذَ مَسْجِدا؟ فَقالَ: اِذَا أُلْقِى عَلَیْهِ مِنَ‏التُّرابِ مَا یُوَارِى ذَلِکَ وَ یَقْطَعُ رِیحَهُ فَلا بَأَسَ، وَ ذَلِکَ لَأَنَّ التُّرابِ طهورٌ (یُطَهِّرُهُ)[11] و به مَضَتِ السُنَّةُ.[12]

         مسعده بن صدقه مى‏گوید از امام صادق علیه‏السلام سؤال شد: آیا مى‏توان مکان دستشویى را به مسجد تبدیل کرد؟ امام علیه‏السلام فرمود: اگر به قدرى خاک روى نجاسات بریزند که پوشیده و بوى آن قطع شود مانعى ندارد چون خاک آن نجاسات را تطهیر مى‏کند و سنت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نیز این‏گونه بوده است.

          9 . عدة من أصحابنا عن احمد بن محمد عن عثمان بن عیسى عن سماعة قال: سَأَلْتُهُ عَنْ زِیَارَةِ الْقُبُورِ وَ بِنَاءِ الْمَساجِدِ فِیها فقال: أَمَّا زِیَارَةُ الْقُبُور فَلاَبأسَ بِها و لاتُبْنَى عِنْدَهَا الْمَسَاجِدُ.[13]

         سماعة بن مهران مى‏گوید از امام علیه‏السلام درباره زیارت قبور و ساختن مسجد در قبرستان سؤال کردم؟ فرمود: زیارت قبور مانعى ندارد ولى نباید در قبرستان مسجد ساخته شود.

          10 . حدثنا محمد بن موسى المتوکل عن على بن ابراهیم عن أبیه عن حماد بن حریز عن زرارة عن ابى‏جعفر علیه‏السلام قال رسول اللّه‏ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله: لا تَتَّخُذُوا قَبْرِى قِبْلَةً وَ لاَ مَسْجِدا فانَّ اللّه‏ُ تعالى لَعَنَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا قُبُورَ أَنْبِیائِهِمْ مَسَاجِدَ.[14]

         امام باقر علیه‏السلام از رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نقل مى‏کند که فرمودند: قبر مرا قبله و مسجد خویش نگیرید. پس همانا خداى تعالى لعنت فرموده کسانى را که قبور پیامبرانشان را مسجد قرار دادند.

          11 . على بن محمد عن سهل بن زیاد عن احمد بن محمد بن ابى‏نصر عَمَّن سَأَل أباعَبْدِاللّه‏ِ علیه‏السلام: عَنِ الْمَسْجِدِ یَنِزُّ حائِطِ قِبْلَتِهِ مِنْ بَالوُعَةٍ فِیها فَقالَ: اِنْ کَانَ نَزُّهُ مِنَ الْبالُوعَةِ فَلا تُصَلِّ فِیْهِ وَ اِنْ کَانَ نَزُّهُ مِنْ غَیْرِ ذَلِکَ فَلابَأسَ بِهِ.[15]

         از امام صادق علیه‏السلام سؤال شد: آیا مى‏توان در مسجدى نماز خواند که دیوار قبله‏اش مرطوب و نمناک شده است از چاهى که در آن بول مى‏شود؟ فرمود: اگر رطوبت او یقینا از چاه است خیر، ولى اگر از غیر چاه باشد اشکالى ندارد.

روایات اهل‏سنت

          1 . قال النَبىُّ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله: لعن‏اللّه‏ُ الْیَهُودَ، إِتَّخَذُوا قُبُورَ أَنْبِیائِهِمْ مَساجِدَ.[16]

         خداوند لعنت کند یهود را که قبرهاى پیامبران را مسجد قرار دادند.

          2 . حدثنا محمد بن المثَنَّى عن یحیى عن هشام عن ابیه عن عائشة أَنَّ أُمّ حبیبة و أُمَّ سَلَمَةَ ذَکَرَتا کنیسةً رَأیَنَها بِالحَبَشَةِ فِیهَا تَصَاوِیرُ، فُذَکَرَتا لِلنَّبىِّ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فَقالَ: انَّ اولئِکَ اِذا کان فیهم الرَّجُلُ الصَّالِحُ فَماتَ، بَنَوا على قَبْرِهِ مَسْجِدا وَ صَوَّروا فیهِ تِلکَ الصُّورَ فَاولئکَ شرارُ الخَلْقِ عِنْدَاللّه‏ِ یَوْمَ الْقِیامَةِ.[17]

         عایشه مى‏گوید: ام‏حبیبه و ام‏سلمه از کنیسه‏اى که در حبشه دیده بودند، سخن گفتند که در آن تصاویرى بوده است و من داستان را براى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله گفتم، فرمود: اینان زمانى که مرد صالحى در بینشان فوت مى‏کرد بر قبر او مسجد مى‏ساختند و تصاویرى نقش مى‏کردند، اینان بدترین خلق در نزد خداوند در روز قیامت هستند.