1 ـ حیات دین در جامعه

در سوره حج، آیه 40 آمده است:

«... لَولا دَفعُ اللَّهِ النّاسَ بَعضَهُم بِبَعضٍ لَهُدِّمَت صَومِعُ و بِیَعٌ و صَلَوتٌ و مَساجِدُ یُذکَرُ فِیهَا اسمُ اللَّهِ کَثیرًا...».

«و اگر خداوند بعضى مردم را بوسیله بعضى دیگر دفع نکند، دیرها و صومعه‏ها و معابد یهود و نصارا و مساجد که نام خدا درآن بسیار برده مى‏شود ویران مى‏گردد».

در این آیه بجاى این که خداى سبحان بفرماید اگر جهاد و مبارزه مؤمنان با کافران نبود، دین خدا و معنویّت نابود مى‏شد، فرمود: اگر جهاد مؤمنان با دین‏ستیزان نبود مساجد و معابد نابود مى‏شدند راز این تعبیر، این حقیقت است که حیات دین الهى در جامعه به حیات و سر پا بودن مساجد و معابد است که نماد دین خدایند.

هدف دین‏ستیزان در برچیدن مساجد و معابد از جوامع دینى در واقع نابودى دین و معنویّت است؛ چه این که آنان در غیاب دین و معنویّت مى‏توانند بر جوامع سلطه یابند و به اهداف خود برسانند بنابراین، بر مؤمنان و متدینان است که با تمام وجود از مساجد و معابد حفاظت و دفاع کنند تا در سایه آن جامعه‏اى سالم، مطلوب و رهیده از استعمار و استثمار و استکبار داشته باشند.

البته روشن است که مقصود از حفاظت مساجد در برابر دشمنان تنها حفاظت بناى آن نیست بلکه مهمتر از آن، حفظ مساجد از افکار و برنامه‏هاى پلید و منافقانه دشمنان است.

2 ـ اُنس و وحدت

در آیات 107 و 108 سوره توبه دو نوع مسجد مطرح شده است: مسجد ضرار و زیان‏رسان[1] و مسجد بنا شده براساس اخلاص و تقوا.

    مسجد ضرار این‏گونه معرفى شده است:

«و الذین اتخذوا مسجدا ضرارا و کفرا و تفریقا بین المؤمنین و ارصادا لمن حارب اللّه‏ و رسوله من قبل ...».

«گروهى از منافقان مسجدى ساختند براى زیان رساندن (به مسلمانان) و تقویت کفر و تفرقه‏افکنى میان مؤمنان و کمینگاه براى کسى که از پیش با خدا و پیامبرش مبارزه کرده بود».

از مفهوم آیه یاد شده استفاده مى‏شود: مسجد سودمند مسجدى است که نافع براى همگان، مراکز ازدیاد ایمان مردم، پایگاه وحدت و اُنس و اُلفت مؤمنان و جایى براى فعالیّت‏هاى اجتماعى اولیاى خدا باشد. و این همان مسجدى است که براساس تقوا و اخلاص تأسیس شده باشد.

برخى مفسران از جمله «و تفریقا بین المؤمنین» استفاده کرده‏اند که نباید فاصله میان مساجد، آن چنان کم باشد که روى اجتماع یکدیگر اثر بگذارند. بنابراین آنها که روى تعصب‏هاى قومى و یا اغراض شخصى مساجد را در کنار یکدیگر مى‏سازند و جماعات مسلمانان را آن چنان پراکنده مى‏کنند که صفوف جماعت آنها خلوت و بى‏رونق و بى‏روح مى‏شود عملى برخلاف اهداف اسلامى انجام مى‏دهند.[2]

3 ـ مساوات و ستم‏گریزى

از جمله کارکردهاى تربیتى و اجتماعى مسجد این است که این کانون‏هاى مقدس در جامعه، پیام‏آور مساوات، برابرى و رعایت حقوق دیگران و احترام به آن است. چه این که مسجد، محل عبادت خدا و اظهار فروتنى در برابر او و آراسته شدن به زینت اخلاق عالى انسانى و الهى است و این، با تعدى به حقوق بندگان خدا و سرکشى و گردن فرازى در تعامل با آنان سازگار نیست. در همین راستا خداى حکیم در وصف مسجد الحرام مى‏فرماید:

«... والمَسجِدِ الحَرامِ الَّذى جَعَلنهُ لِلنّاسِ سَواءً اَلعکِفُ فیهِ والبادِ...».[3]                             «و مسجدالحرام که آن را براى همه مردم برابر قرار دادیم، چه کسانى که در آنجا زندگى مى‏کنند یا از نقاط دور وارد مى‏شوند».

افزون براین، هرگونه تعدى و انحراف از مسیر حق و ستم به حقوق دیگران در آن، عذاب دردناک الهى را به دنبال دارد:

«... ِ ومَن یُرِد فیهِ بِاِلحادٍ بِظُلمٍ نُذِقهُ مِن عَذابٍ اَلیم».[4]

«و هرکس بخواهد در آن، از راه حق منحرف گردد و دست به ستم زند، ما از عذابى دردناک به او مى‏چشانیم».

با این بیان، روشن مى‏شود خداى تعالى هرگز اجازه نمى‏دهد در خانه او به حقوق بندگان او تعدى شود و نیز روشن مى‏شود مساجد در جامعه دینى الهام‏بخش برادرى و برابرى و احترام به حقوق دیگران و دورى از تعدى و ستم است.