اکنون نوبت آن رسیده که بدانیم آداب حضور در مساجد از نظر قرآن چیست؟     همان‏گونه که قرآن بر اصل حضور در مساجد و آمد و شد با آن، تأکید و توصیه دارد بر رعایت برخى امور به عنوان تشریفات و آداب خاص حضور در آن، هم تأکید مى‏کند. البته منظور از تشریفات و آداب، امور زائد و غیرضرورى و صرفا ظاهرى نیست؛ بلکه در مباحث آتى، خواهیم دید آداب حضور در مساجد از نگاه قرآن شامل امور ضرورى که رعایت آنها لازم است، نیز مى‏شود.

1 ـ اجتناب از شرک

«و أنّ المساجد للّه‏ فلاتدعوا مع اللّه‏ احداً».

«و مساجد از آن خداست، پس هیچ کس را با خدا نخوانید».

سعید بن جبیر مى‏گوید:

جنیان به پیامبر صلى ‏الله‏ علیه‏ و‏آله عرض کردند ما چگونه در مسجدالحرام حاضر شویم درحالى که از تو دور هستیم و چگونه درنماز (تو) حاضر شویم در حالى که از تو فاصله داریم؟

درپى این سئوال آیه «و انّ المساجد للّه‏ ...» نازل شده است.[1]

در این آیه، خداوند با تأکید مى‏فرماید: مساجد از آنِ خداوند است. دراین که مقصود از «المساجد» در آیه یاد شده چیست؟ مفسران احتمال‏هاى گوناگونى مطرح کرده‏اند از جمله این که: مقصود از آن مسجد به معناى معروف و معمول آن (یعنى بناهاى خاصى که به نام مسجد شهرت دارند و براى اقامه نماز و بندگى و یاد خدا بنا شده‏اند) است بنابراین، معناى آیه این مى‏شود: مسجدها مختص به خداوند است پس در آن غیر او را پرستش نکنید.[2]

گروهى از مفسران گفته‏اند: مقصود از «المساجد» در آیه مذکور تمام نقاط زمین است؛ زیرا پیامبر صلى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله فرمود : «جُعِلَت لِیَ الارضُ مسجدا؛ زمین براى من مسجد و محل سجده قرار داده شده است».

خواه مقصود از «المساجد» مسجد به معناى خاص آن باشد و خواه به معناى تمام نقاط زمین آنچه مهم است این است که در آن باید از هر نوع شرک و ریا و توجه به غیر خدا دورى شود. شرک و ریا و توجه به غیرخدا در هر مکانى باشد زشت و نارواست و در بناها و اماکن مختص به خدا، زشت‏تر و نارواتر است؛ زیرا شرک و چندگانه‏پرستى ذاتا امرى زشت و پلید است. «إنّما المشرکون نجس؛همانا مشرکان پلید و آلوده‏اند»[3] و مساجد مکان‏هاى پاک و مقدس‏اند. بنابراین کسى حقّ ندارد آن را بواسطه نیّات و اعمال شرّک آلود پلید و آلوده نماید.

اجتناب از شرک و ریا و روى آوردن به اخلاص و توحید ناب در مسجد طبق برخى تفاسیر در آیه 29 سوره اعراف نیز مورد تأکید قرار گرفته است:

«قُل اَمَرَ رَبّى بِالقِسطِ واَقیموا وُجوهَکُم عِندَ کُلِّ مَسجِدٍ وادعوهُ مُخلِصینَ لَهُ الدّینَ...».

«بگو پروردگارم امر به عدالت کرده است و توجه خویش را در هر مسجد (و به هنگام عبادت) به سوى او کنید و او را بخوانید در حالى که دین (خود) را براى خالص گردانید».

براى جمله «و اقیموا وجوهکم عند کلّ مسجد» تفسیرهاى گوناگون ذکر شده که برخى از آنها مربوط به مسجد است:

     1 ـ در نمار به قبله هر مسجد توجه کنید.

     2 ـ در هر مسجدى هستید نماز را بخوانید و براى رفتن به مسجد خاص، آن را تأخیر نیندازید.

     3 ـ در وقت هر نمازى که دستور به جماعت خواندنِ آن داده شده به مسجد بروید و... .[4]

براساس تفسیرهاى ذکر شده، از نکاتى که از جمله «و اقیموا وجوهکم عند کل مسجد» به انضمام جمله «و ادعوه مخلصین له الدین» مى‏توان استفاده کرد این است که در مساجد با خداوند راز و نیاز خالصانه داشته باشید و این، نوعى دعوت و تشویق به دعا در مساجد و رعایت اصل توحید و اخلاص در آن است.[5]

نکته:

مسأله توسل به پیامبر صلى‏ الله ‏علیه‏ و‏آله و اولیاى دین یعنى آنها را وسیله و شفیع در درگاه خدا قرار دادن مطلبى است که نه با حقیقت توحید منافات دارد ونه با آیات قرآن مجید؛ بلکه تأکیدى است برتوحید و این‏که همه چیز از ناحیه خدا است. در آیات قرآن نیز کرارا به مسأله شفاعت و همچنین استغفار و طلب آمرزش پیامبر صلى ‏الله‏ علیه ‏و‏آله براى مؤمنان اشاره شده است.

با این‏حال بعضى از دورافتادگان از تعلیمات اسلام و قرآن اصرار دارند که هرگونه توسل و شفاعتى را منکر شوند و براى اثبات مقصود خود دستاویزهایى پیدا کرده‏اند از جمله آنها آیه فوق (و ان المساجد للّه‏ فلاتدعوا مع اللّه‏ احدا) مى‏باشد. آنها مى‏گویند: مطابق این آیه حق تعالى دستور مى‏دهد نام هیچ کس را همراه نام او نبرید و جز او را نخوانید و شفاعت نطلبید.

ولى انصاف این است که این ادعا هیچ ارتباطى به مطلب آیه ندارد بلکه هدف از آن، نفى شرک یعنى چیزى را هم ردیف خدا در عبادت یا طلبیدن حاجت قرار دادن است. به تعبیر دیگر: اگر کسى به راستى کار خدا را از غیر خدا بخواهد و او را صاحب اختیار و مستقل در انجام آن بشمرد مشرک است، همان‏گونه که واژه «مع» در جمله «فلاتدعوا مع اللّه‏» به این معنا گواهى مى‏دهد که نباید کسى را «هم ردیف» خدا و «مبدء تأثیر مستقل» دانست.[6]

2 ـ اجتناب از هر نوع ناپاکى

قرآن هم دستور مى‏دهد که هنگام حضور در مسجد از زینت‏ها استفاده کنید که در مباحث پیشین مطرح شده است و هم دستور مى‏دهد که در حال پلیدى مانند جنابت و مستى وارد مساجد نشوید.

«یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لا تَقرَبوا الصَّلوةَ و اَنتُم سُکرى حَتّى تَعلَموا ماتَقولونَ و لاجُنُبًا اِلّا عابِرى سَبیلٍ حَتّى تَغتَسِلوا...».[7]

«اى کسانى که ایمان آورده‏اید در حال مستى به نماز نزدیک نشوید تا بدانید چه مى‏گویید (و وارد مساجد نشوید) هنگامى که جنب هستید مگر این که در حال عبور باشید، تا غسل کنید».

برخى مفسران براى جمله «و لاجنبا الاّ عابرى سبیل...» شأن نزولى به این صورت نقل کرده‏اند: بعضى از انصار درِخانه‏هایشان به طرف مسجد بود گاهى که دچار جنابت مى‏شدند براى تهیّه آب، جز رفتن به مسجد و عبور از آن راهى نداشتند در آیه یاد شده خداى تعالى حکم این مسأله را بیان کرده است.[8]

در باره جمله «لاتقربوا الصلوة و انتم سکارى...» دو تفسیر ذکر شده است که یکى از آن دو تفسیر در ارتباط با مسجد است. طبق این تفسیر «لاتقربوا الصلوة» در واقع به حذف مضاف است یعنى «لاتقربوا اماکن الصلاة اى المساجد للصلاة وغیرها؛ درحال مستى به اماکن نماز یعنى مساجد براى اقامه نماز یا کارهاى دیگر نزدیک نشوید».[9] تعبیر «الاّ عابرى سبیل» با همین تفسیر مناسب است زیرا عبور درباره مکان به کار مى‏رود نه در باره نماز.

بنابراین معناى جمله یاد شده این مى‏شود که: درحال مستى وارد مسجد نشوید.

درصورت صحت تفسیر مذکور، این مسأله مربوط به قبل از تحریم قطعى خمر است؛ زیرا حکم تحریم شرب خمر به تدریج بیان شده و چه بسا برخى مسلمانان درصدر اسلام، قبل از تحریم قطعى خمر، مشروب مى‏خوردند و ممکن بود درحال مستى وارد مسجد شوند. خداوند با نزول آیه مذکور آنان را نهى کرد که در چنین وضع و حالى وارد محیط مقدسى مانند مسجد بشوند.

درباره جمله «و لا جنبا إلاّ عابرى سبیل» نیز دو تفسیر وجود دارد که یکى از آن دو تفسیر مربوط به مساجد است. بنابراین تفسیر، معناى جمله یاد شده این است که: در حال جنابت به اماکن نماز یعنى مساجد نزدیک نشوید جز به صورت عبور و گذر از آن، تا این که غسل کنید.[10] مفسران این تفسیر را براى جمله یاد شده مناسب‏تر دانسته‏اند[11] زیرا عبور درباره مکان به‏کار مى‏رود نه درباره نماز و این تفسیر از امام باقر علیه‏السلام نیز وارد شده است.[12]

فلسفه این دستور روشن است؛ زیرا مسجد مکان مقدس و پاک و جاى عبادت و تقرب به خداى منزه از عیب و نقص است و جنابت و مستى[13] براى انسان یک حالت آلودگى ایجاد مى‏کند که تناسب با عبادت و اماکن آن یعنى مساجد ندارد.

     افزون بر این آیه، خداوند در آیه 28 سوره توبه به صراحت مى‏فرماید:

«یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِنَّمَا المُشرِکونَ نَجَسٌ فَلا یَقرَبُوا المَسجِدَ الحَرامَ بَعدَ عامِهِم هذا...».

«اى کسانى که ایمان آورده‏اید! مشرکان ناپاک و پلیدند پس نباید بعد از امسال [سال نهم هجرى] نزدیک مسجدالحرام شوند».

گرچه این آیه در مورد مسجدالحرام است؛ اما این مسجد از این حیث خصوصیتى ندارد براى این که مشرکان به سبب نجس و پلید بودن حق ورود به آن را ندارند. بنابراین از عام بود این حکم (نجس بودن مشرکان) مى‏توان استفاده کرد که آنها حق ورود به هیچ مسجدى را ندارند.

نتیجه این که هم مساجد و خانه‏هاى خدا باید همواره پاک و پاکیزه باشند همان‏گونه که خداوند به ابراهیم خلیل و فرزندش اسماعیل علیه‏السلام فرمان داد که خانه‏اش را براى طواف‏کنندگان، معتکفان و نمازگزاران پاکیزه نمایند:

«... و عَهِدنا اِلى اِبرهیمَ و اِسماعیلَ اَن طَهِّرا بَیتِىَ لِلطّائفینَ والعکِفینَ والرُّکَّعِ السُّجود».[14]

«و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم: خانه مرا براى طواف‏کنندگان و مجاوران و رکوع‏کنندگان و سجده‏کنندگان، پاک و پاکیزه کنید».

همچنان کسانى که در مسجد حضور مى‏یابند باید خود را از آلودگى‏ها و پلیدهاى ظاهرى و باطنى دور نگه دارند.

3 ـ اظهار خضوع و خشوع

خضوع و خشوع بنده در برابر پروردگار در هر زمان و مکان مطلوب و مورد تأکید است؛ اما هنگام حضور در مساجد، داشتن چنین حالتى بالخصوص مورد تأکید قرار گرفته است؛ چه این که مساجد، محل بندگى و عبادت است و حقیقت عبادت و بندگى همان خضوع و خشوع در برابر پروردگار است.

     در آیه 114 سوره بقره آمده است:

«و مَن اَظلَمُ مِمَّن مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ اَن یُذکَرَ فیهَا اسمُهُ و سَعى فى خَرابِها اُولئکَ ما کانَ لَهُم اَن یَدخُلوها اِلّا خائفینَ ...».

«کیست ستم‏کارتر از آن کس که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیرى کرد و سعى در ویرانى آنها نمود؟! شایسته نیست آنان، جز با ترس و وحشت وارد این (کانون‏هاى عبادت) شوند.»

برخى مفسران‏ گفته ‏اند معناى‏جمله «اولئک ماکان لهم‏ان یدخلوها الاخائفین» این است آنها (ممانعت‏کنندگان از حضور مردم در مساجد) حق نداشتند جز با خضوع و خشیت وارد مسجد شوند تا چه رسد به این که جرأت بر تخریب آن داشته باشد.

بر اساس این تفسیر، از آیه استفاده مى‏شود هنگام ورود به مساجد مستحب است انسان با حالت خضوع و خشوع و خشیت از خداوند متعال وارد شود.[15]

4 ـ استفاده از زینت

در سوره اعراف آیه 31 آمده است:

«یا بَنى ءادَمَ خُذوا زینَتَکُم عِندَ کُلِّ مَسجِدٍ ... و لاتُسرِفوا اِنَّهُ لایُحِبُّ المُسرِفین».

«اى فرزندان آدم زینت خود را هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید... ولى اسراف نکنید که خدا مسرفان را دوست ندارد».

از ابن‏عباس نقل شده مردان و زنان عصر جاهلیت، کعبه را با حالت برهنگى و بدون هیچ پوششى طواف مى‏کردند[16] خداوند با نزول آیه یاد شده ایشان را از این عمل منع کرد و فرمود: هنگام رفتن به مسجد از زینت (پوشش و لباس) خود استفاده کنید.[17]

انسان طبعا به زیبایى‏ها و زینت‏ها علاقه‏مند است و حسّ زیبایى دوستى یکى از ابعاد اصلى روح انسان را تشکیل مى‏دهد و آفریدگار حکیم بر استفاده از انواع زینت‏ها تأکید کرده است:

«قُل مَن حَرَّمَ زینَةَ اللَّهِ الَّتى اَخرَجَ لِعِبادِهِ و الطَّیِّبتِ مِنَ الرِّزقِ».[18]

«بگو: چه کسى زینت‏هاى الهى را که براى بندگان خودآفریده وروزى‏هاى پاکیزه را حرام کرده است؟».

امّا ممکن است در جامعه دینى در اثر برخى عوامل مانند برداشت‏هاى غلط از آموزه‏هاى دین یا تلقین‏هاى نادرست یا هر عامل دیگرى استفاده از زینت‏ها و زیبایى‏ها براى مؤمنان امرى نادرست و دور از شأن و منزلّت قلمداد شود، لذا خداى حکیم با صراحت دستور مى‏دهد که از زینت‏ها استفاده کنید خصوصا هنگام رفتن به مساجد و حضور در پیشگاه خداوند که مناسب است بنده‏اش بهترین حالت و وضعیت را داشته باشد؛ زیرا مساجد خانه‏هاى خداى جمیل است و سزاوار است انسان با بهترین جمال و زیبایى در آن حاضر شود:

«خذوا زینتکم عند کل مسجد».

«زینت خود را هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید».