-
جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامى
-
روشهاى تربیتى
-
صفحه 257 از 383
برای شماره صفحه باید عدد وارد کنید.
دوران نوجوانى مرحله پرکشمکش و گاه دشوارى در زندگى فرد است.
در این دوره تغییرات زیادى در نوجوان ایجاد مىشود؛ از آنجا که نوجوانى مقطعى
خاص بین کودکى و جوانى است، نوجوان دوران حساسى را مىگذراند؛ زیرا خود
را با رشد سریع جسمانى، پیدایش صفات ثانوى جنسى و اداى تکلیفهاى دینى
به صورتى جدّىتر مواجه مىبیند؛ والدین و اولیاى مدرسه از آنان توقع رفتارهایى
پخته و سنجیده دارند و اینکه باید خود را براى ورود به دانشگاه، بازار کار و ازدواج،
مهیا سازند؛ بسیارى از انحرافات رفتارى، عقیدتى و دینى افراد از همین دوره آغاز
و با افزایش سن فرد اصلاح آنها دشوارتر مىشود.
با توجه به اهمیت دوران نوجوانى از بعد فردى و اجتماعى، لازم است در
تشکیلات مساجد برنامه ریزیهاى علمى و دقیقى براى نوجوانان و جوانان انجام
شود. براى نیل به این هدف، این گفتار به بررسى ویژگىهاى نوجوانان و روشهاى
مناسب براى جذب و تربیت آنان در مساجد پرداخته است.
دوران بحران
در یک نظر اجمالى، نوجوانى دورانى پر از تغییرات گوناگون است
و مرحلهاى انتقالى و مهم به شمار مىرود. در این مرحله هر چه در زندگى گذشته
نوجوان (کودکى) رخ داده است، در وضع فعلى او اثر مىگذارد و اتفاقات و تربیت
این مرحله نیز در وضع زندگى آیندهاش تأثیرات پایدارى خواهد داشت.
بسیارى از بزرگسالان به فرصتهاى از دست رفته در دوران نوجوانى خویش
براى ادامه تحصیل، کار، ازدواج، پیشرفت مذهبى و غیره افسوس مىخورند.
در زمانى که نوجوان به سرعت با تغییرات جسمانى مواجه مىشود،
اجتماع از او مىخواهد که مستقل و مسئولیتپذیر باشد و روابطش را با همسالان
و بزرگسالان به نحوى مناسب، تنظیم کند و رفتارهایى بالغانه داشته باشد.
در این دوره از نوجوانان خواسته مىشود که دروس خود را به خوبى مطالعه کنند،
از سد دانشگاه بگذرند، تکلیفهاى اسلامى را انجام دهند، وارد بازار کار شوند
و برخى انتظارات دیگر که تحقق آن براى نوجوانان و جوانان کار آسانى نیست.
با توجه به موارد مذکور اهمیت مسجد به منزله محیطى تربیت کننده
نمایان مىشود.
میزان سازگارى و توانایى کنار آمدن نوجوانان با بحرانها و مشکلات این
دوران متفاوت است و بستگى به عوامل زیادى دارد، چنانچه نوجوان به طور
همزمان درگیر چندین مشکل یا موضوع باشد امکان بروز بحران و ناسازگارى او
افزایش مىیابد، مثلاً زمانى که نوجوان دچار تغییرات جسمانى (بلوغ) شده
و مجبور به انتخاب رشته در دبیرستان است امکان بروز بحران در او بیشتر مىشود.
امل خانواده و محیط نیز نقشى مهم دارند؛ خانوادهاى که در آن ارتباط افراد
با یکدیگر مناسب و مثبت است، مدرسهاى که مربیان آن افرادى دلسوز و با دانش
و تجربه کافىاند و جامعهاى که در آن برنامه ریزى امور، به نحوى مناسب اجرا
مىشود و جوانان در آن احساس امنیت مىکنند و امکان بروز بحران را در نوجوانان
و جوانان کاهش مىدهد. همچنین درگیرى کارى والدین، اختلافات آنها،
مشکلات مالى، مدارس شلوغ و بسیارى موارد دیگر سبب ایجاد سردرگمى و تأخیر
در ایجاد هویتى مثبت در نوجوانان مىشود زمانى که فرد به سنین نوجوانى مىرسد
تا حد زیادى شخصیت و ذهن او شکل گرفته است، اگر نیازهاى اولیه کودک؛
میل نیاز به عشق، احترام، امنیت، مهرورزى به دیگران و بازى و سرگرمى،
به موقع ارضا شود دروه نوجوانى نیز با همه تغییراتش با سادگى و آسانى و نشاط
سپرى خواهد شد.
استقلال طلبى
نیاز نوجوان به استقلال و اثبات وجود، همراه با این احساس که او را
نمىفهمند، یکى از خصوصیات مهم دوران نوجوانى است؛ نوجوان مىخواهد از
ویژگىهاى دوران کودکى فاصله بگیرد و در جنبههاى گوناگون به استقلال برسد.
هرگاه والدین از این حس استقلالطلبى نگران شوند و بخواهند او را زیاده از حد
تحت نظارت گیرند، درگیرى ایجاد مىشود، والدین و مربیان نوجوانان باید این
نکته مهم را مد نظر قرار دهند که جوان حق انتخاب دارد و برخى از رفتارهاى او که
در نظر آنها ناپسند مىآید؛ اقتضاى سن نوجوانى است؛ به علاوه اختلاف سنى بین
نوجوان و والدین با مربیان ناسازگارى را افزایش مىدهد.
نوگرایى
همانگونه که ذکر شد، نوجوان مایل است خود را فردى مستقل معرفى کند
ویژگىهاى دوره کودکى خود را کنار گذارد؛ براى این منظور نوجوان شروع به انتقاد
از والدین و اطرافیانى مىکند که در کودکى مورد پذیرش و احترام وى بودهاند در
برخى موارد نوجوان معایب والدین و بزرگترها را چند برابر جلوه مىدهد و نقاط
منفى در نظر او بیشتر جلوه مىکند؛ گاهى نوجوانى که خانواده او از دیدگاه مالى در
وضع نامناسبى هستند؛ مىکوشد این موضوع را از دوستان خود مخفى سازد
و بیش از حد از آشکار شدن این موضوع نزد دوستانش خجالت مىکشد.
همچنین اکثر نوجوانان تمایل دارند، والدین و خانواده خود را از دریچه
چشم دیگران، (به ویژه دوستان)، ببینند و درباره آنها قضاوت کنند.
بسیارى از نوجوان محبتها و رسیدگىهاى والدین را مداخله و فضولى
مىدانند. موضوعى که رابطه نزدیکى با مطلب بالا دارد، جستجو و نیاز به نو شدن،
نزد نوجوانان است. این امر نمایشگر نیاز نوجوان به شکستن قالبهاى موجود،
فاصله گرفتن از کودکى و نیاز به فاصلهگیرى از محیط است، به عبارت دیگر،
نوجوان براى تغییر ویژگىهاى قبلى خود و کسب مهارتها ویژگىهاى جدید مایل
به شکستن الگوهاى سنتى موجود در خانواده یا اجتماع است؛ بر اثر این عامل،
نیاز به نوگرایى در کلیه امور در نوجوانان به وجود مىآید، از جمله در موارد:
لباس پوشیدن، آرایش مو و صورت، استعمال اصطلاحات و کلمات مخصوص
و طرز رفتار و حرکتهاى خاص، گروه همسالان نیز این وضع را تشدید مىکند
و نوجوان به پیروى از دوستانش تمایل مىیابد و حس مىکند که از این طریق
به استقلال و هویت فردى دست یافته است.
دید اقتصادى نوجوانان در جنبههاى فردى به خانوادگى و اجتماعى،
سیاسى و غیره با توانایى آنها در تذکر عملیات صورى، ارتباط دارد. با توجه شدید
نوجوان به معایب بزرگسالان، نظم اجتماعى و خلق نظامهاى جانشین، بیشتر حرف
است تا عمل، این پدیده ممکن است نشاندهنده رشد شناختى ناقص و ادغام
نشده با جنبههاى رفتارى نوجوان باشد. آگاهى نوجوان از تفاوت بین وضع موجود
و ممکن، به سرکشى او کمک مىکند. نوجوان همیشه موجود و ممکن را مقایسه
و کشف مىکند و غالباً تصور مىکند از آنچه موجود است؛ چیزى کم دارد.
رشد عقلانى
تواناییهاى شناختى نوجوانان، هم از لحاظ کیفى و هم از لحاظ کمّى در
سالهاى نوجوانى، رشد بیشترى پیدا مىکند و در فرایند عقلى نوجوانان که براى
تشریح و استدلال درباره مسائل به کار مىرود، تغییرات مهمى به وجود مىآید.
به منظور شناخت بیشتر و ویژگىهاى شناختى دروان نوجوانى یکى از منابع غنى
تحقیقات پرفسور «پیاژه» است که در اینجا اشارهاى به یافتههاى او مىشود:
تفکر کودکان متکى بر واقعیت ملموس، زمان حال و وضع کنونى است،
ولى با رشد بیشتر، تفکر انتزاعى یا مرحله هوش عملیات صورى حاصل مىشود.
با این توانایى نوجوان این قابلیت را پیدا مىکند که درباره گذشته، آینده مسائل
ممکن و مجرد بهتر بیندیشد. به این ترتیب افکار نوجوان دیگر به آنچه مىبیند
اتفاق مىافتد و واقعیات ملموس محدود نیست. او مىتواند به طور منطقى و منظم
به بررسى موضوعات و مسائل انتزاعى بپردازد. موضوعاتى که نوجوانان درباره آنها
فکر مىکنند و عقاید خود را براساس آنها شکل مىدهند، طیف وسیعى از مسائل
اخلاقى، مذهبى، سیاسى، علمى و غیره را شامل مىشود. احتمالاً نوجوان درباره
این موضوعات دیدگاههایى دارد که از لحاظ علمى و منطقى سست مىنماید.
اما همین دیدگاهها در سالهاى آینده او را به رشد شناختى بیشترى رهنمون
خواهد کرد.
خود میانبینى
در نوجوانى یک خودمیان بینى (خود محورى) به وجود مىآید که مرحلهاى
گذرا در رشد شناختى نوجوان است. یکى از آثار این پدیده رفتارهاى جلف
و با هدف جلب توجه و خودنمایى است که در برابر جنس مخالف بیشتر دیده
مىشود. بسیارى از نوجوانان که وضع ظاهرى، رفتار و کلام جلف و نسنجیدهاى
دارند؛ مىخواهند به این طریق خود را مطرح کنند و توانایى خود را با هویتى منفى
نشان دهند. موضوع دیگر، احساس جلب توجه بوده است. نوجوانان احساس
مىکنند ظاهر و رفتارشان مورد توجه و بررسى دیگران است. همان طور که
خودشان توجه زیادى به دیگران مىکنند، بسیارى از خجالتها، دستپاچگىها
و غیره به علت این طرز تفکر است.
از ویژگىهاى دیگر خود میانبینى نوجوانان، احساس قدرت براى انجام
دادن کارهاى گوناگون و خطرناک است. نوجوان احساس مىکند، مىتواند بسیارى
از کارها را حتى با نبودن مقدمات و توانایى انجام دهد، مثلاً دیده مىشود نوجوانى
که نمرات پایینى در درس ریاضى گرفته است؛ هدفش انتخاب رشته معمارى
یا مهندسى راه است. به این وسیله نوجوان براى خود طرحها و برنامههایى بلند
پرواز تنظیم مىکند. اغلب در نامههاى محرمانه، در دفتر خاطرات و در گفتهها
و آرزوهایش، آثار این طرحها و برنامهها دیده مىشود. معمولاً نوعى جوشش
و انرژى در فکر نوجوان وجود دارد که مىخواهد اصلاحاتى بکند و همه چیز را
تغییر دهد و از نو بسازد. البته این جنبه اصلاحگرى همیشه جامه واقعیت نمىپوشد
و نوجوان با ورود به ملک بزرگسالان از آنان تبعیّت مىکند. ممکن است کمالگرایى
و انتخاب معیارهاى سطح بالا، ناشى از فشار خانواده، مدرسه و محیط باشد.
در این صورت ناتوانى در دستیابى این اهداف ممکن است باعث احساس قضاوت
در نوجوان شود. مربیان مساجد مىتوانند در تعیین معیارها و اهداف زندگى
نوجوانان، جنبههاى اسلامى و واقع گرایى را به آنها تفهیم کنند.
ویژگىهاى مربیان تربیتى مساجد
1 ـ عشق به آرمانها
از مهمترین ویژگىهاى مربیان نوجوانان در مساجد و غیر آن، علاقهمندى
به آرمانهاى اسلامى و تربیت دلسوزانه نوجوانان است؛ این عشق به اسلام
و محبت به نوجوانان هنگامى که با دانش و عمل صالح مربى، همراه باشد؛
همچون رود زلالى وجود نوجوانان را فرا مىگیرد و آثار آن از طریق نوجوانان متوجه
جامعه مىشود. مربیان نوجوانان خود باید صالح باشند و دلسوزانه در زمینه
افزایش دانش و بهبود رفتار نوجوانان، بکوشند.
2 ـ دانش گسترده
مربیان باید بتوانند از عهده پاسخگویى به سؤالات نوجوانان برآیند
و کنجکاوىهاى مذهبى و علمى نوجوانان را پاسخ دهند. چنین مربیانى الگوهایى
مناسب براى نوجوانان به شمار مىروند و همراهى دانش و عمل صالح در وجود
مربیان مساجد باعث جذابیت آنها براى نوجوانان مىشود. نوجوانانى که از وجود
چنین مربیانى برخوردارند، در مقابل هجوم فرهنگى غرب، مقاوم خواهند بود
و خود به اصلاح جامعه نیز مىپردازند.
3 ـ جذاب بودن مربیان
بزرگسالانى که مرتبط با امور نوجوانان و جوانان هستند، اعم از والدین،
معلمان وسایر افراد، هریک به نوعى در شکلگیرى آنها دخیلاند. هرگاه ویژگىهاى
رفتارى و خصلتهاى اخلاقى این بزرگسالان براى نوجوانان خوشایند و مطلوب
باشد؛ تأثیر بیشتر در آنها مىگذارد. مطلوبترین الگوهاى رفتارى براى کودکان
و نوجوانان، افرادى هستند که رفتارهایشان آمیزهاى از محبت، عطوفت، ثبات
و منطق است، به بیان دیگر محبت و دوستى با نوجوانان نیازهاى عاطفى و امنیت
آنها را ارضا مىکند و ثبات و منطق موجب رشد و گسترش تفکر منطقى در نوجوانان
مىشود.
الگوهاى مطلوب براى نوجوانان و جوانان از لحاظ شخصیتى، افرادى فعال
مهربان و داراى دانش وسیع در زمینههاى مختلف هستند. آنها در فراز و نشیبهاى
زندگى و در شکستها و پیروزىها همواره به یاد خدا و با صلابت هستند.
الگوهاى مطلوب نوجوانان، به وعدههاى خود عمل مىکنند و در هیچ وضعى
مخاطب خود را تهدید وتحقیر نمىکنند بلکه براى اصلاح رفتارهاى نامناسب
نوجوانان، از روشهاى روان شناختى استفاده مىکنند.
4 ـ حفظ اعتدال در آموزشهاى مذهبى
پیامبر و امامان ما، که بزرگترین مربیان بشر بودند؛ همیشه روحیهاى منعطف
و معتدل داشتند. پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله مىفرمود:
«ادعو الناس و بشّر و یسّروا ولا تعسّروا».
«باید استعدادها و ظرفیت افراد را شناخت و طبق آن مردم
را به راه حق فرا خواند، زیرا ظرفیت و میزان رشد مذهبى افراد
گوناگون است».
آن حضرت در مقام آموزش و هدایت افراد مىفرماید: «در مرحله هدایت،
میانه روى را پیش گیرید، «این موضوع را سه مرتبه تکرار کرد و سپس فرمود:
هر کس در مقام آموزش و ارشاد راه تند و سخت را در پیش گیرد، دین را مغلوب
کرده و ضربه زده است». همه نوجوانان و جوانان در محیط و خانواده مذهبى تربیت
نشدهاند بلکه داراى روحیات و علاقههاى مذهبى متفاوتى هستند. مربى باتجربه
کسى است که با هر فرد مطابق تفاوتهاى فردى وى برخورد مىکند.
توصیههایى براى رفتار با نوجوانان و جوانان در مساجد
1 ـ نوجوانان و جوانان به دلیل ویژگىهاى روانى دوران بلوغ، کنجکاوى
و شوق وافرى براى شناخت خود و جهان و نظامهاى اعتقادى گوناگون دارند.
اگر مربیان دلسوز اطلاعات صحیحى در اختیار آنها نگذارند، ممکن است مطالب
غلط و گمراه کننده، آنان را تحت تأثیر قرار دهد. سهلانگارى والدین و مربیان در
زمان آموزشهاى مناسب مىتواند باعث شکلگیرى نگرشهاى غلط و عادات
ناپسند در نوجوانان شود. یکى از مکانهاى مناسب براى آموزش و راهنمایى
نوجوانان و جوانان کانونهاى بسیج و کانونهاى فرهنگى مستقر در مساجد است.
در این کانونها لازم است از مشاوران و روان شناسان بهرهگیرى شود.
2 ـ در محیط مساجد آموزشهاى گوناگون مناسب با ویژگىهاى نوجوانان
عرضه شود.
3 ـ روحانیون مساجد و مسئولان دفاتر فرهنگى مساجد باید بین مراعات
دستورها و نظم از یک سو، و عملکرد خود انگیخته و داوطلبانه نوجوان تعادلى
بوجود آورند. نوجوانان و جوانان باید در طرح برنامههاى مربوط به خود در مساجد
نقش فعال ایفا و با هیئت امنا رابطهاى صمیمانه و نزدیک برقرار کنند. با تأسف در
برخى مساجد شاهد فاصله و اختلاف بین هیئت امنا و جوانان مساجد هستیم.
4 ـ مورد تأیید قرارگرفتن و مسئولیت داشتن نوجوانان و جوانان.
زیرا نوجوانان و جوانان در سنینى هستند که احتیاج به روابط اجتماعى
و فعالیتهاى گروهى با همسالان دارند.
در مساجد هر نوجوان مىتواند با توجه به علائق و توانایىهایى که دارد
اجراى کارى را عهده دار شود. آنها مىتوانند با همسالان خود رابطه مناسبى برقرار
کنند و مسئولیتهاى متناسبى به عهده گیرند. این تمرینى براى پذیرش بین آنها در
مساجد است.
5 ـ فعالیتهاى مساجد شامل جنبههاى متنوع فعالیتهاى علمى، دینى،
تفریحى، هنرى و ورزشى است. یکنواختى موجب خستگى نوجوانان مىشود.
ولى فعالیتهاى متنوع مکمّل یکدیگرند.