در فصل چهارم، «واقعیت تلخ»، بخش «کاهش گرایش به مساجد براساس آمار» آمارى ارائه نمودیم که گواه بر کاهش حضور جوانان در مساجد بود. آسیبى که ولى امر مسلمین آن را «مشکل اصحاب مسجد»، برشمردند:

                              «اما چه باید کرد که دل‏ها به مسجد گرایش پیدا کند؟
                         یعنى به حضور در مسجد، ماندن در مسجد و عبادت در

                        مسجد شوق پیدا کنند. مشکل اصحاب مسجد این است!».[1]

    در این بخش برآنیم علل این فرایند رو به کاهش را به تحلیل بنشینیم.

     به باور برخى:

                              «تأثیر منفى دین‏دارى مدرن بر میزان ارتباط با مسجد،
                         صرف‏نظر از ماهیت فردگرایانه این نوع از دین‏دارى از
                         یک سو، و محدود بودن میزان ارتباط جوانان با مساجد از
                         سوى دیگر، مؤید این واقعیت است که جو اجتماعى
                         و فرهنگى حاکم بر مساجد در حال حاضر چندان
                         جوان‏پسند و مدرن نیست».[2]

    از منظر چنین گروهى، باید وضع موجود و حاکم بر مساجد تغییر یابد. پیمایش‏هاى انجام گرفته نیز حاکى از این بایسته است. پژوهش توصیفى پیمایشى سال 1376 که توسط سازمان تبلیغات اسلامى انجام گرفته، نشان مى‏دهد که جو اجتماعى و فرهنگى حاکم بر مساجد باید تغییر پیدا کند تا جوانان  غبت و انگیزه بیشترى براى حضور در مساجد پیدا کنند.[3]

    سازمان تبلیغات اسلامى، در سال 1374 ش، در مطالعه‏اى نظرى به‏بررسى علل کاهش حضور مردم در مساجد پرداخته است. مبناى نظرى این مطالعه، دیدگاه کارکردگرایى است. در این بررسى ـ که فاقد هرگونه بررسى تجربى است ـ از تغییر نیازهاى مردم و نداشتن تناسب کارکردهاى مسجد با نیازهاى  فعلى مردم به عنوان علل خلوت بودن مساجد در حال حاضر، یاد شده است.[4]

    در یک مثال آسان اگر فردى، به‏طور شدید گرسنه باشد، در مسیرى که دنبال غذا مى‏رود؛ همه اطراف طلافروشى باشد، حتى اگر همه طلافروشانِ مسیر اصرار کنند که بهترین و ارزان‏ترین طلا را عرضه مى‏کنند، او بدان‏ها توجه نخواهد نمود بلکه سراغ یک رستوران خواهد رفت. چرا که عرضه باید
همخوان و براساس تقاضا باشد. حال گاهى این نیاز موجود است که باید فراخور آن، محصول عرضه نمود. و گاه مخاطب اساسا از این نیازش بى‏خبر است، که در این صورت باید، او را از نیاز جدید با خبر ساخت، چیزى که مى‏توان آن را نیازسازى نیز نامید. برخى اعمال انبیاى الهى با استراتژى نیازسازى بوده است. نیازهاى واقعى‏اى که حتى مخاطبان از آن بى‏خبر بوده‏اند. به نظر،عرضه محصول ـ از آن جمله تولیدات دینى ـ بدون لحاظ نیازسنجى و نیازسازى، از ارجى در بازار برخوردار نخواهد بود و با استقبال مواجه نخواهد شد.

     بررسى‏هاى آمارى هم حکایت از این دارد که هرچه افراد، نگرش موافق‏ترى به استفاده ابزارى از مسجد داشته باشند، میزان ارتباط‏شان با مسجد، بیشتر خواهد شد[5] از دیدگاه قرآن نیز، مانایى هر چیزى، به میزان  سوددهى به مردم و کارکردش وابسته است.

                              «فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ
                         فِى الْأَرْضِ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ».[6]

                             «آنچه به مردم سود مى‏رساند در زمین [باقى] مى‏ماند.

                        خداوند مَثَل‏ها را چنین مى‏زند».[7]

    یکى از تفاسیر در ذیل این آیه به صراحت مى‏نویسد:

                              «بقاى هرموجود بسته به‏میزان سود رسانى او است».[8]

    نکته قابل توجهى که در مقایسه مساجد داخل با مساجد خارج کشور بدست مى‏آید این است که بین دو مقوله «میزان تحصیلات جوانان» و «میزان حضور در مسجد»، بین مساجد خارج کشور و داخل، رابطه متضاد وجود دارد. یعنى در ایران هرچه افراد داراى تحصیلات بیشترند، حضور کمترى در مسجد
دارند؛ ولى در خارج، هرچه افراد داراى تحصیلات عالیه هستند، از حضور بیشتر در مساجد برخوردارند. حاصل تحقیقِ سال 1376 نیز نشان از این داردکه افزایش تحصیل جوانان بر میزان کاهش حضور آنان در مساجد،رابطه دارد.[9]

    نگارنده با تأمل در این پدیده به این نتیجه دست یافت که مساجد خارج کشور داراى تنوع و تعدد کارکردى متناسب با نیاز مخاطبان بوده که مساجد داخل کشور از این بى‏بهره‏اند. این مطلب مورد اذعان نویسنده کتاب «مساجد نیویورک» نیز هست. نویسنده کتاب «مساجد نیویورک» سعى در شناساندن این نکته دارد که مساجد در نیویورک، فقط محلى براى برگزارى نماز نیستند، بلکه داراى اهمیت فوق‏العاده‏اى در زندگى عامه مردم مسلمان نیویورک مى‏باشد. لذا اکثر مساجد داراى کتابخانه، محل فروش کتب، سالن کنفرانس، مدارس دینى ـ اسلامى، اماکن تفریحى و اتاق‏هایى براى سکونت هستند.
چاپ کتاب، مجلات و نشریات گوناگون، برپایى جشنواره‏ها و نمایشگاه‏ها، برپایى دوره‏هاى آموزش و تربیت کادرهاى متخصص و تهیه فیلم‏هاى آموزشى از اقدامات جالب این مساجد بودند که بعد از هجوم تبلیغاتى بر ضد مسلمانانپس از حوادث 11 سپتامبر ضرورت آنها احساس مى‏شد.[10]