اگرچه امروزه مسجد، بیشترین کارکردش عبادى (به معناى اخص) است؛ ولى با گذر به فلسفه تاریخى ساخت اولین مسجد در زمان پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏فهمیم که انگیزه‏هاى مهمتر از این، در ساخت آن دخیل بوده‏اند که متأسفانه آنها امروزه کمرنگ شده‏اند. هرچند مدعى نیستیم که تمام کارکردهاى مساجد در صدر تاریخ اسلام باید هم اینک نیز به مساجد برگردانده شود زیرا این با روح اسلام که با اقتضاى زمان همراهى دارد ناهمگون است؛ لیک آنچه که همچنان مساجدظرفیت پذیرش آن کارکرد را دارند، نباید از آن جدا ساخت.[1]

    اساسا عبادت فقط نماز نیست و بلکه هر فعالیتى که در مسیر خدایى باشد عبادت است. اگر مسجد محل عبادت است، و عبادت مفهومى اعم از نماز دارد، پس مسجد، محلى فراتر از این است که فقط محل مناسک و افعال خاص مذهبى باشد.[2] در روایات از جهاد و تعلم، به عبادت تعبیر شده است. پس معلوم مى‏شود که هرگونه فعالیت دینى و اجتماعى که رنگ خدایى داشته باشدو در مسیر تعالى نام خدا قرار گیرد، عبادت است، اعم از انجام مناسک دینى و فعالیت‏هاى دیگر. اگر مساجد «یذکر فیه اسم اللّه‏»اند،[3] بى‏شک گسترش نام خدا از این محل، تنها با برگزارى مناسک دینى، محقق نخواهد شد. لذا باور به این آیه کریمه از یک سو و انحصار مسجد در عبادیّات صرف،چیزى جز یک پارادوکس نیست.[4]

    رهبر معظم انقلاب آیت اللّه‏ خامنه‏اى «مدظلّه العالى» مفهوم عبادت در مسجد را با استناد به متون دینى، بسیار اوسع از اعمال عبادى صرف مى‏شمارد:

                              «ملت ایران باید مساجد را مغتنم بشمارد و پایگاه
                         معرفت و روشن‏بینى و روشنگرى و استقامت ملى به حساب
                         آورند... مسجد فقط براى نماز نیست؛ در مسجد انواع
                         عبادات هست. از جمله آن عبادات، تفکر است که
                         «تَفَکُّرُ ساعةٍ خَیْرٌ مِن عبادة سَنَةٍ»، یا در بعضى
                         از روایات است که «من عبادة اربعین سنة»، یا «سبعین سنة»
                         ـ البته فکر کردن درست ـ افراد مسجد برو، این فکر را
                         به وسیله شنیدن سخنان عالم دین و فقیه به دست
                         مى‏آورند».[5]

    در روایتى، امام على علیه‏السلام ضمن مذمت کسانى که بیکار در مسجد نشسته بودند، آنها را «راهبان عرب» نامیده و فرمودند:

                              «مؤمن، مسجدش مجلس اوست و خانه‏اش محل زندگى او».[6]

    در ذیل آیات 17 و 18 سوره توبه، صاحب تفسیر کاشف ـ با تبیین این‏که مسجد، پیوندگاه عبادت و عرصه‏هاى مختلف زندگى بوده است ـ مى‏نویسد:

                              «به این سان مى‏بینیم از آغاز چگونه مسجد،
                         پیوندى ناگسستنى با عبادت، فرهنگ، اقتصاد و سیاست
                         دارد. و چگونه با این آیات، ولایت مشرکان را
                         بر مسجدالحرام لغو مى‏کند و اجازه نمى‏دهد سیاست را از
                         اسلام و مسجد جدا سازد و اداره و عمارت مسجد و سقایت
                         حجاج از مشرکان را به دست گیرند. بلکه باید عمارت
                         و ولایت مساجدِ خدا به دست افراد با ایمان و متعهد و عامل
                         به دستورهاى اسلام (به ویژه نماز، زکات) باشد و آنها جز از
                         خدا از کسى نترسند. با این آیات از زمان پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مسجد
                         به صورت کانون عبادى ـ سیاسى درآمد».[7]

    امام خمینى قدس‏سره در این باره مى‏فرماید:

                              «این‏مسجدالحرام‏ومساجددیگر،درزمان‏رسول‏اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله
                         مرکز جنگ‏ها و سیاست‏ها و مرکز امور اجتماعى و سیاسى

                        بوده. اینطور نبوده است [که]در مسجد، پیامبر همان مسائل
                         عبادى نماز و روزه باشد. مسائل سیاسى‏اش بیشتر بود.
                         اسلام مى‏خواهد که مردم آگاهانه براى مصالح مسلمین در
                         آنجا فعالیت کنند».[8]

    باز تأکید مى‏شود که مسجد از آغاز، تنها به عنوان جایگاه عبادت یا معبد ساده‏اى بنیان نشده است. لقب «خانه خدا» براى این مکان، امتیاز آن را در قیاس با دیگر معابد مى‏نمایاند.[9]

                             «ولى هرچه از زمان دوران اولیه ظهور اسلام دور
                         مى‏شویم، یعنى تا حدود نیمه اول قرن هجرى، زمانى‏که
                         فتوحات اسلامى گسترش مى‏یابد و حکومت از خلفا
                         به امویان و عباسیون و تا سطح سلطنت تنزل مى‏یابد،
                         پیوسته مساجد، گام‏به‏گام ساختار و عملکرد خود را از دست
                         مى‏دهند و از وظیفه اولیه خود دور مى‏شوند. به‏تدریج
                         کارکردهاى نظامى خود را به نهادهاى در اختیار دولت؛
                         نقش ارشادى، مدیریتى و نظراتى خود بر امور مسلمین را
                         به دارالحکومه‏ها و دارالقضاها، و وظایف آموزش خود را
                         به نهادهاى فرهنگى و آموزشى رسمى و غیررسمى واگذار
                         مى‏کنند و مهم‏تر از همه کارکرد همکارى توأم با نظارت
                         برکارگزاران حکومت را به کلى از دست مى‏دهند و صرفا
                         داراى کارکرد عبادى، آن‏هم به صورت صورى، خشک،

                        بى‏محتوا و کم اثر مى‏شوند».[10]