ببست رهگذر دیو و بیخ کفر بکند

 بجاى بتکده بنهاد مزگت و منبر[5]

اى برادر مى‏ندانم تا چت استکت وطن گه دیر و گاهى مزگت است[6]

     در تعریف لغوى مسجد در معاجم و فرهنگ‏هاى لغت، تعابیر گوناگونى جلب نظر مى‏کند که در واقع، تمامى آنها به یک معنى بازگشت مى‏کند که از آن جمله است گفته زجّاج در تعریف مسجد «کُلُ مَوضِعٍ یُتَعَبَّدُ فیهِ فَهُوَ مَسجِدٌ»[7] و ابن‏اعرابى گفته است «مسجد بفتح الجیم، محراب البیوت و مصل الجماعات»[8] و در مفردات راغب اصفهانى آمده است: «المَسجِدُ مَوضِعُ الصَّلاةِ اِعتبارا بِالسُّجودِ».[9]

    با این ترتیب، مسجد که در زبان عربى، اسم مکان مشتق از ریشه ثلاثى مجرد «سجد» است، در زبان فارسى به معنى جایگاه نماز و محلّ عبادت به‏کاررفته است و در این که چرا کلمه مسجد براى مکان عبادت و محلّ نماز استعمال شده است، گفته‏اند: از آنجا که سجود، شریف‏ترین و مهم‏ترین ارکان نماز است و در آن بیش از دیگر افعال نماز، انسان به خدا نزدیک مى‏شود، لذا اسم مکان را از این فعل، اتخاذ و بر محلّ عبادت و نماز اطلاق کرده‏اند.[10]

    در اصطلاح، مسجد، عبادتگاه خاص مسلمانان است، ولى در قرآن کریم بر معابد ملل سابق نیز اطلاق شده است. مانند لفظ مسجد در این آیه شریفه:

                              «قالَ الَّذینَ غَلَبُوا عَلَى‏أمرِهم لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیهِم مَّسجِدا».[11]

                             «آنان که به معجزه و داستان اصحاب کهف برخوردند
                         گفتند: به یادگار آنان، بالاى غارشان مسجدى مى‏سازیم».

     در جاى دیگر نیز قرآن کریم، از معبد اهل کتاب به عنوان مسجد یاد کرده است:

                              «سُبْحَانَ الَّذِى أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى
                         الْمَسْجِدِ الأَقْصَى الَّذِى بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیَاتِنَا إِنَّهُ
                         هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ».[12]

    باید توجه داشت که به هنگام نزول قرآن، مسجدالاقصى از معابد اهل‏کتاب بوده است.      امّا در اصطلاح شرعى، مسجد به مکان معین و موقوف براى نماز اطلاقشده است. چنان‏که در متون فقهى در این باب آمده است:

                              «اَلمُرادُ بِالمَسجِدِ اَلمَکانُ المُوقُوفُ عَلَى کافَّةِ المُسلِمینَ
                         لِلصَّلاة».[13]

    گذشته از واژه مسجد، گاه کلمه جامع را نیز بر این مکان اطلاق کرده‏اند که در ریشه‏یابى تاریخى این کلمه باید گفت: لفظ جامع در واقع، صفت استبراى مسجد بزرگى که در آن نماز جمعه برپا مى‏شده است. به‏نظر مى‏رسد که اینواژه، نخستین بار توسط خلیفه دوّم، هنگامى که دستور بناى مساجد جامع جهت برگزارى نماز جمعه به والیان و استانداران شهرهاى اسلامى را صادر کرد، استعمال شد. بنا به روایات تاریخى، عمر طى بخش نامه‏اى از کارگزاران خود در سرزمین‏هاى فتح شده و دیگر شهرهاى نوبنیاد خواست مسجدى مخصوص نماز جمعه و مساجد دیگرى براى برگزارى نمازهاى یومیه در میان قبایل بنا نهند و هنگامى که روز جمعه فرا رسید مردم در مسجد الجا معه براى اداى نماز جمعه گرد هم‏آیند.[14]

    بنابراین، اصطلاح مسجد الجماعه و دستور اتخاذ چنین مسجدى جهت اقامه نماز جمعه ابتدا از سوى عمر صورت گرفت ولى به گفته برخى از مورخان، مردم خود، این اصطلاح را از آغاز به‏کار گرفتند و به مساجدى که محلّ اقامه نماز جمعه بود، مسجد جامع یا جامع، اطلاق کردند و به تدریج که حکومت اسلامى گسترش و شمار مسلمانان افزایش یافت، شمار مساجد نیز در سرزمین‏هاى اسلامى رو به فزونى گذاشت. همچنین الفاظى که براى مکان‏هاى عبادت استعمال مى‏شد، بیشتر شد به‏طورى که با گذشت زمان، به هر مسجدى که در آن نماز خوانده مى‏شد، جامع یا مساجد جامع گفتند.[15]