در 25 کیلومتری از مرو قدیم مسجدی به نام «تلختان بابا» وجود دارد که بین مردم این منطقه به عنوان آرامگاه یکی از اصحاب و یاران نزدیک حضرت محمد (ص) معروف شده که مورد احترام و تکریم خاص زائران قرار می‏‌گیرد و یکی از شاهکارهای معماری اسلامی در منطقه می‏‌باشد.

مسجد تلختان بابا در سال 1095 میلادی احداث شده‏ و یک اثر بسیار برجسته معماری اسلامی از نوع چهار طاق و یا چهار طاقى است که از نمونه برجسته معماری اسلامی دوره سلجوقیان محسوب می‌‏شود.

چهارطاقى در معمارى به طور کلى به کالبدى با زمینه مربع و پوشش گنبدى اطلاق می‌شود و چهارطاق یک نقشه مربع دارد و عناصر اصلى تشکیل دهنده آن عبارتند از یک دیوار در هر یک از چهار گوشه نقشه مزبور، چهار قوس که چهار دیوار را بهم متصل می‌کند، یک گنبد که به کمک یک گوشواره در بالاى قوس‌ها ساخته می‌شود و یک درگاه که در هر یک از چهار ضلع بنا پس از خاتمه کار به وجود می‌آید.

تلختان بابا کیست؟

در منابع فارسی زبان اطلاعات زیادی درباره شخصیت تلختان بابا موجود نیست که معلوم شود این شخصیت مشهور که در دوران خود معروف بوده چه کسی است.

در مجتمع مسجد تلختان بابا تابلویی نصب کرده و در آن چند جمله درباره شخصیت تلختان بابا نوشته‌اند که به شرح زیر می‏‌باشد.

بنابر روایات تلختان بابا شخصی به نام «بکیر محمد تلختانی» است که در سن 75 سالگی در سال 1095 میلادی در این سرزمین درگذشته است.

وی از یاران نزدیک حضرت محمد پیامبر (ص) به شمار می‌رفته که به مدت هفت سال کلید کعبه در دست ایشان بوده است.

تلختان بابا شخص بزرگ و مشهور دینی که بارها به زیارت حج رفته و بیشتر عمر خود را به آموختن دین مبین اسلام پرداخته‏ بود.

پس از فوت آن حضرت مردم سعی بر روی مقر ایشان آرامگاهی ساختند که آن آرامگاه همواره تا صبح خراب شده و روزی از آرامگاه ایشان صدایی شنیده شد که روی مقره من آرامگاه بنا و تماس من با خدا مسدود نکنید که پس از این واقعه در کنار آرامگاه وی مسجدی زیبا با معماری منحصر به فرد احداث کرده‏‌اند.

هم اکنون مسجد تلختان بابا در واقع به یک مجتمع زیارتی تبدیل شده و جز منطقه حفاظت شده مرو قدیم و تحت نظارت دولت ترکمنستان قرار دارد و در محوطه آن کلیه امکانات برای زائران به ویژه استراحتگاه، مسجد، پارکینگ، وضوع خانه، انبار و... احداث شده و در اختیار زائران قرار می‏‌گیرد.

تاریخچه‏‌ای مختصری از منطقه باستانی تلختان

بنابر آنچه در منابع فارسی آمده است در گذشته این منطقه با نام‌های تلحتان، بلحیان، بلخان و تل اختان یاد می‌شده است اما در اصل به نام تلختان بوده که ظاهرا قدمت آن به دوره تیموری (زمان ویرانی مرو) می‌رسد.

در زمان نادرشاه آن را میرآباد هم خوانده‌اند و وی پس از توسعه آنجا، این محل را به مرو کوچک (غیر از ماروچاق) تغییر نام داده‌ اما تلختان همچنان در اذهان مردم باقی مانده، اکنون هم با همین نام شهرک و ناحیه‌ای آباد در حاشیه جاده آسفالته (و راه‌آهن) ماری به کوشکا (قوشقا) و مرز افغانستان است.

تلختان کهنه با خرابه‌های مسجد در حاشیه چپ جاده و تلختان نو در حاشیه راست آن برجا هستند.