بر اساس آخرین اطلاعات و آمار ارائه شده توسط مراکز ذی‌ربط، جمعیت قشر نوجوان و جوان از درصد بالایی برخوردار می‌باشد. حضور این میزان جمعیت از طبقه‌ای پر پتانسیل و پر جنبش و جوش در هر کشوری به عنوان سرمایه‌هایی بزرگ و گران‌بهاء به شمار می‌رود. اگر این پتانسیل بالقوه به نحو مطلوب و صحیح هدایت و رهنمون شده و به‌درستی به بالفعل تبدیل شوند. تحولی شگرف در جامعه ایجاد خواهد نمود.

    با توجه به اینکه کشور ما از مردمانی با اکثریت قریب به اتفاق مسلمان برخوردار بوده و در این راه با بهره‌مندی از آموزه‌های دینی سعی در ترویج و گسترش روزافزون مفاهیم دینی جهت رشد بیش از پیش معنویت‌گرایی در تمام سطوح و لایه‌های جامعه و نیز نوسازی معنوی به‌ویژه برای نوجوانان و جوانان دارد و از سویی دیگر نقش بی‌بدیل مساجد به عنوان  پایگاه کامل‌ترین دین آسمانی در سهل الوصول نمودن راه‌های دستیابی به این اهداف متعالی کاملاً روشن آشکار می‌باشد. تعامل مثبت و دوسویه و متقابل مسجد و نوجوان وجوانان می‌تواند ضمن رشد روزافزون و فعال‌سازی فعالیت‌های اجرایی در سطح مساجد، کمک شایان توجهی در ایجاد شادابی و نشاط و پربار کردن برنامه‌ها و... در آن نماید. حضور اثربخش و معنوی نوجوانان و جوانان این آینده‌سازان جامعه اسلامی فردا در برنامه‌ریزی‌های مختلف مساجد به عنوان کانون شور و هیجان، نقش به‌سزایی در بسط، گسترش و استمرار حرکت معنوی ترسیم شده نظام ایفاء می‌نماید. غفلت از این حضور فراگیر مؤثر و عدم استفاده از شیوه‌های نوین و کارساز در جهت ارتقاء سطح مشارکت و حضور فعالانه آنان صدمات جبران‌ناپذیری را به دنبال خواهد داشت. به همین روی بایسته است نسبت به این دو مولفه مهم حساسیت بیشتری به عمل آید و با نگاهی عالمانه، همه‌جانبه و کارشناسانه بسترهای ارتقاء سطح تعامل و ارتباط بین آنها را فراهم ساخت. امام صادق علیه السلام در این خصوص فرموده‏اند: «بر شما باد پرداختن به جوانان؛ زیرا آنان نسبت به دیگران به سوى کار خیر شتاب گیرنده‏تر هستند»[1]

 

 

بیان مسأله:

 

مسجد، برترین پایگاهی دینی است که حضور معنوی نوجوانان و جوانان در آن، موجب تقویت بنیاد دینی همراه با اصلاح کژی‌ها و سالم‌سازی از ناهنجاری‌های اجتماعی و اخلاقی در میان جامعه اسلامی می‌شود. بدین ترتیب تشخیص نیازهاى مختلف آنها از جمله نیازهاى جسمانى، روانى، عاطفى، اجتماعى، معنوى، اخلاقى و شناختى مى‏تواند گام مؤثرى در جذب آنان به مساجد باشد. وقتى خصوصیات نوجوانى و جوانى شناخته شد آنگاه برنامه‏ریزان امور فرهنگى مساجد قادر خواهند بود تا برنامه‏هایى را تدوین کنند که ضمن آنکه زمینه‌ساز رشد و تعالی آنها می‌باشد، ارضاى نیازهاى گوناگون مطابق با سلیقه‏ و روحیه شان را نیز مد نظر قرار خواهد داد..

  در این راستا، این مقاله در صدد پاسخ‌گویی به چرایی و دلایل حضور معنادار نوجوانان و جوانان در مساجد و اثرات و برکات معنوی حاصل از این حضور پر نشاط و شاداب بوده و به دنبال راه‌کارهایی است که بتواند موجبات تقویت و افزایش حضور معنوی این عزیزان را در سطح مساجد فراهم نماید.

 

تعریف مفاهیم:

 

نوجوان: نوجوان در لغت به کسی گفته می‌شود که تازه به مرحله جوانی پا گذاشته باشد. دایره‌المعارف بریتانیکا، نوجوانی را به عنوان دوره‌ای بین کودکی و بزرگسالی تعریف کرده است: اصطلاح نوجوانی ''adolescence" از کلمه لاتین "adolescere" مشتق شده است که معنای آن رسیدن به بزرگسالی است. نوجوانی در تعریفی دیگر، دوره بی‌سروسامانی روحی قلمداد شده است. زیرا در این دوره فرد دیگر نه جزء کودکان است و نه به درستی بالغ شده است.[2] گروهی از روان‌شناسان معتقدند: نوجوانی با ظهور بلوغ جنسی آغاز می‌شود و با خاتمه نگرانی‌ها و ناراحتی‌های آن خاتمه می‌یابد. گروهی دیگر نوجوانی را برزخی میان نیاز به وابستگی به بزرگسالان و بی‌نیازی و وابستگی به خویشتن تعریف کرده‌اند.[3]

جوان:  جوان در لغت به معناى «برنا، تازه، نو و چیزى است که از عمر آن چندان نگذشته باشد»[4]   دست‏یابی به تعریفی واحد برای جوان و جوانی بسیار دشوار است. با این حال، دوره‏های تربیت را این‏گونه دسته‏بندی کرده‏اند: نوزادی، کودکی، نوجوانی و جوانی. در این میان محدوده‏ی سنی جوانی، 16 تا 20 سال است. البته برخی 20 تا 30 سال و گروهی نیز 15 تا 20 سال را دوره‏ی جوانی دانسته‏اند. با این حال، قطعنامه‏ی عمومی سازمان ملل متحد، واژه‏ی جوان را برای سن 18 تا 24 سال، برگزیده است.[5] با توجه به مطالب فوق الذکر جوانی را می‏توان این گونه تعریف کرد: «جوانی، مرحله‏ای بی‏بدیل از عمر انسان است که پس از پایان دوره‏ی نوجوانی؛ یعنی از 16 سالگی آغاز می‏شود و پیش از دوره‏ی بزرگسالی در حدود 24 سالگی، پایان می‏یابد. شرایط و ویژگی‏های خاص دوره‏ی جوانی، آن را از دیگر دوره‏ها جدا می‏سازد.»[6]

مسجد: مسجد به معنی سجده گاه و مکان سجده می‌باشد. واژه مسجد در لغت، اسم مکان ازفعل(سَجَدَ، یَسجُدُ) به معنای «جایگاه سجده و محل عبادت می‌باشد که در فارسی "مزگت" هم گفته شده است»[7] ، مسجد در اصطلاح عرفی عبارت است از«مکانی که خاص عبادت برای مسلمانان بوده است. ولی در قرآن کریم، به معابد اهل کتاب نیز اطلاق شده است: «قال الذین غلبوا علی امرهم لنتخذن علیهم مسجداً»[8] در این که چرا کلمه مسجد، برای مکان عبادت و محل نماز استعمال شده است،گفته‌اند: « از آنجا که سجود، شریف‌ترین و مهمترین ارکان نماز است به آن بیش از دیگر افعال نماز تأکید شده و بر محل عبادت و نماز اطلاق شده است، به همین دلیل عنوان مسجد استفاده می‌شود. اما در قرآن و تمدن اسلامی، مسجد به مکانی گفته می شود که عبادتگاه مؤمنان است.»[9]

معنویت: در تعریف لغوی با معنی  و منسوب به معنی، مقابل لفظی و حقیقی، راست، اصلی، ذاتی، مطلق، باطنی و روحانی مقابل صوری و ظاهری، همچنین به معنایی که فقط به وسیله قلب شناخته می‌گردد و زبان را در آن بهره‌ای نیست» تعریف شده است.[10] معنویت از واژه لاتین اسپیریتوس به‌معنای نقش زندگی یا «روشی برای بودن» و «تجربه کردن است»[11] معنویت، نوعی ارتباط با خدای متعال، از راه ایمان به خدا، عواطف و انگیزه‌های الهی و نیز یاری‌جویی از نیروهای غیبی بر اثر قرب الهی است. آثار عملی این ایمان و ارتباط، در جهت‌بخشی به زندگی و نوع نگاه به آن دیده می‌شود که در قالب اخلاق الهی بروز و ظهور می‌یابد. منظور از معنویت نیز اقدامی است که در مسیر توجه به خدا صورت گرفته و منشأ بهره‌مندی از امداد الهی شده است. معنویت یعنی ارزش‌های متعالی، اخلاقی و والایی که از متن دین گرفته شده است. اساس معنویت، باور به مبدأ و معاد است[12]

 

 

اهمّ دلایل حضور نوجوانان جوانان در مساجد:

 

ü      - ترکیب جمعیتی کشور در مقطع سنی نوجوانی و جوانی در صد بالایی را نشان می‌دهد. هر برنامه‌ریزی فرهنگی خاص این قشر عظیم، خیل گسترده‌ای از شرکت‌کنندگان در برنامه‌های اجرایی در سطح مساجد را به همراه خواهد داشت.

ü      - سطح آگاهی و دانش نوجوانان و جوانان از درصد بالایی برخوردار بوده و قدرت فهم و تحلیل در میان این قشر در حد نسبتاً بالا زیاد بوده به همین دلیل هم به طور مستقیم و هم غیر مستقیم نفس حضور آنها در ارتقاء سطح کمی و کیفی برنامه های معنوی نقش به سزایی را ایفاء می‌نماید.

ü       - در این مقطع، شخصیت و هویت آنان شکل می‌گیرد. ایجاد رفتار مثبت و نهادینه شدن رفتارهای معنوی در وجودشان می تواند آینده آنان و جامعه را از حیث حفظ هنجارها و ارزش‌ها بیمه نموده و آنها را از بسیاری از انحرافات و کجروی‌ها محفوظ نماید.

ü       - جوهره وجودی جوان و نوجوان تحول‌خواهی و تحول‌گرایی است. ایجاد تحول مثبت و در پیش گرفتن رویه رشد و حرکت رو به جلو از خصیصه‌های ذاتی آنان می‌باشد. مشارکت آنان در برنامه‌ریزی و برنامه‌سازی، مساجد، موجب حذف روزمرگی فعالیت‌ها خواهد شد و این امر خود زمینه‌ساز جذب بیشتر به مساجد می‌شود.

ü      - با حضورشان برنامه‌های مساجد شاداب و پر طراوت می‌شود. با توجه به اینکه جوان شادی طلب و نوگراست. با مشارکت هدفمند آنها، می‌توان به برنامه‌ریزی مناسب فعالیت‌های مسجد پرداخت. (یکی از عوامل موثر ایجاد جاذبه در مساجد، دادن طراوت و شادابی به فعالیت‌هاست.)

ü      -  وجود جوان و نوجوان سرشار از پتانسیل و انرژی است، (برعکس بزرگ‌ترها که درگیر مشغله‌های کاری و مشکلات زندگی روزمره هستند). مسجد بهترین مکانی است که به خاطر تنوع و تعدد فعالیت‌هایش، توان  بالفعل درآوردن این فرصت و ظرفیت عظیم را دارد.

ü      - روح و روان نوجوان و جوان نسبت به بقیه مقاطع سنی لطیف و پاک است. با حضور آنان در مسجد و مشارکت فعالانه آنان در طراحی، برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌های مختلف، انتظار می‌رود که برون‌داد و خروجی برنامه‌ها و فعالیت‌ها نیز توأم با پاکی و صداقت باشد.

ü      -  جوان و نوجوان به دلیل عدم وابستگی و نداشتن عُلقه زیاد به دنیا و مسائل مادی و آزاد بودن فکر و ذهنشان از این نوع مسائل، بهتر می‌توانند مفاهیم دینی درک نمایند. به همین سبب بهترحافظ ارزش‌ها و دستاوردهای مذهبی و اعتقادی می‌باشند.

ü      - در این مقطع سنی علاقه به انجام کارهای جمعی و امور اجتماعی از شدت بیش‌تری برخوردار است. مسجد به عنوان یک نهاد دینی و اجتماعی که بسیاری از امور اجتماعی و تعاون در آن شکل می‌گیرد، بستر مناسبی برای آنان فراهم می‌سازد تا آنان بتوانند در قالب گروه‌ها و انجمن‌ها و هیئت‌های مختلف به انجام فعالیت بپردازند.(گروه سرود، تواشیح، نمایش، نشریه دیواری، ورزش و ...

ü      - انگیزه و تمایل درونی نوجوان و جوان در خوداظهاری و در معرض قرار دادن آثار خود در زمینه‌های مختلف فرهنگی هنری، (ذوق، سلایق و استعداد) بسیار بالاست. در این خصوص مساجد می‌توانند فضای مناسب و بسیار خوبی را در اختیار آنها قرار دهند و با برنامه‌ریزی هدفمند و کانالیزه شده این احساس را به سمت هر چه بیشتر پر بار نمودن برنامه ها و فعالیت های مساجد سوق دهند.

ü      - این قشر عظیم به عنوان سرمایه‌های ملی کشور محسوب می‌شوند به هر میزان از رشد و شکوفایی معنوی برخوردار باشند. به همان میزان بازتاب و برونداد برنامه‌های معنویت‌گرا را در برنامه‌های مساجد مشاهده خواهیم نمود که به تبع در آینده نتایج و پیآمدهای مثبتی را در پی خواهد داشت.

ü      - مساجد، به عنوان مقدس‌ترین پایگاه دینى که با توجه به مقتضیات زمانى و مکانى به ایفاى نقش مى‏پردازند. برای این‌که بتوانند نقش حقیقی خود را به انجام برسانند، به افرادی نیاز دارند که این نهاد را پرحرارت‌تر و پرشورتر نگه دارند. این امر مهم تنها با حضور نوجوانان و جوانان در مسجد، امکان پذیر بوده و معنا و مفهوم پیدا می‌کند.

   

جایگاه معنوی مسجد :

 

ü        - مسجد به عنوان بیوت الله، یعنی خانه خدا، خانه‌ای که بنیان، ذات و اصل آن با هدف بسط معنویت و دینداری بنا شده است در همه تحولات معنوی و ارشادی به عنوان پایگاه نشر معارف الهی نقش ایفا کرده است. همین ویژگی آن را از با سایر مکان‌های دیگر متمایز می سازد. بنابر این محیط و فضای حاکم بر مسجد ، حال وهوای معنوی دارد و فضای معنوی بر آن حاکم است.

ü     - مسجد دارای رویکرد تربیتی و معنویت‌گرا بوده و در تقابل همیشگی با ناهنجاری‌ها و رفتارهای ضد ارزشی است و از این حیث در دراز مدت، مخاطبان آن از سنین پایین و نوجوانی؛ تحت تربیت این نگاه بوده و تا پایان عمر نیز متأثر از این تفکر می‌باشند بر همین مبنا در رابطه با یک شخص معتقد و مسجدی، می‌توان چنین تصور نمود که تا پایان عمر؛ ساعات بی‌شماری را تحت تعلیم و تربیت این فرهنگ قرار گیرد.

ü    - بر‌اساس آموزه‌های دینی، آن‌چه که روحانیون در مسجد به مخاطبین خود می‌آموزند، تقویت روحیه معنوی تحوّل‌خواهى و تحوّل‌گرایى و سوق به سمت کمال بشری است. جوهره وجودی مسجدیان، حرکت به سمت جلو با هدف ایجاد تحوّل مثبت و رسیدن به کمال می‌باشد؛ بنابر این رشد و حرکت به جلو که از خصیصه‏هاى ذاتی نوجوانان و جوانان می‌باشد همراستایی با اهداف مسجد دارد.

ü - اهداف آرمانی حاکم بر مسجد آرمان‌های معنویست. ارزش‌های حاکم بر مسجد حاوی ارزش‌های معنویست. جایگاه ‌و‌ شأنی‌ را که مسجد در بین عامه مردم بدان مشهور و معروف شده شهره‌ای معنوی و الهی دارد. نفس حضور در مساجد تنها بر اساس اصول و مبانی معنوی تعریف و معنا می شود و نگاهی مادیگرایانه در آن جایی برای ظهور و بروز ندارد.

ü - مساجد از گذشته های دور تاکنون همواره در امور مربوط به هنر قدسی و معنوی در ابعاد مختلف فعال بوده و هست. بهره‌گیری از هنر متعالی ( که یقیناً از تأثیرگذاری عمیقی در بین مردم برخوردار می‌باشد ) جهت ایجاد و تقویت روحیه نشاط و آرمانخواهی با استفاده از قالب‌های مختلف آن امری بسیار متداول بوده است. به عنوان نمونه: اجرای سرود، تئاتر، نمایش‌نامه، تعزیه‌، شعر دکلمه، نمایشگاه‌ عکس و خط و نقاشی و...

ü -  با توجه به اینکه مسجد یک نهاد مدنی و معنوی است از این حیث ظرفیت و توان ایجاد وفاق و همدلی در بین آحاد اجتماع به ویژه در بین نوجوانان و جوانان را که بیشتر در معرض تهدید رفتارهای خشونت‌آمیز و ناهنجار و اختلافی را دارند می تواند بسیار تأثیرگذار و مؤثر عمل نماید.

ü - مسجد، مکان مناسبی جهت تبدیل تهدیدها و آسیب‌ها به فرصت‌ها و قابلیت‌ها می‌باشد. این ظرفیت کارآمد این امکان را فراهم می‌سازد تا نوجوانان و جوانان (با توجه به ماهیت دوران حاکم بر این مقاطع سنی) را از زندگی صرفاً فردی و گوشه‏گیری مدرن نجات داده و آنها را به عرصه اجتماع هدایت و رهنمون سازد و احتیاجات عاطفی و روانی را از این حیث نیز برآورده نماید. 

ü - از دیگر پتانسیل‌های مؤثر مساجد در ایجاد و بسط نوسازی معنوی و گسترش امور معنویت‌گرا در بین آحاد جامعه اسلامی، برخورداری از کارکردهای متنوع و متکثّراست، این مهم  این امکان را برای همه افراد و طبقات به‌ویژه نوجوانان و جوانان فراهم می‌سازد تا از این فضا در جهت کسب مراتب معنوی با توجه به علایق و سلایق خویش بهره‌مند شوند.

ü - امر کتاب و کتابخوانی که از عمده‌ترین ابزار آگاه‌سازی افراد جامعه مخصوصاً قشر نوجوان و جوان می‌باشد. این مهم از جایگاه ویژه‌ای در مساجد برخوردار بوده و خاستگاه کتاب نیز از همین مکان می‌باشد. بر همین اساس با توجه به اینکه مسجد پایگاه ترویج امور معنوی در بین اجتماع است، غالب کتب و مطالب موجود در آن نیز همراستا با اهداف عالی مساجد بوده و زمینه‌ساز رشد و تعالی معنوی مخاطبانش می باشد به همین بهترین فرصت را در اختیار این قشر عظیم گذشته تا با بهرهمندی از این فضا به ارتقاء سطع علمی و معنوی خویش بپردازند.

ü     - تمام ارکان، اجزاء و عناصر مسجد، منشاء روحانی و معنوی دارد، با عنایت به اینکه صبغه مسجد، صبغه‌ای معنوی وخدایی است، محیط مسجد هم به طور مستقیم و هم غیر مستقیم، تقویت کننده حال و هوای معنوی مخاطبانش می‌باشد. بنابراین مدیریت و نحوه اداره مسجد نیز یک مدیریت معنوی و الهی است.

ü     - نیّات و‌ اهداف‌ بنا و اداره کنندگان مسجد در درجه اول، انجام امور عبادی، مناسکی و عمران معنوی است و اولین و اصلی‌ترین کارکرد مسجد نیزکارکردی معنوی و مناسکی است. جایگاهی را که مسجد در بین عامه مردم بدان مشهور و معروف شده است شهره‌ای معنوی و الهی دارد. ورود و حضور و جذب مخاطبان و نمازگزاران در مسجد دارای انگیزه و مایه‌های معنوی بوده و آنها با هدف کسب معنویت در مساجد حضور پیدا می‌کنند. بروندادها و خروجی‌های مسجد با خمیرمایه‌های معنوی همراه بوده و موجبات تقویت و بسط معنویت را برای مخاطبانش فراهم می‌سازد. همچنین تمام برنامه‌ها وافعال و اعمالی که در مسجد انجام می‌گیرد تماماً به طور مستقیم معنوی بوده یا در جهت تقویت و تثبیت معنویت در مخاطبان اجرا می‌شود.

 

عوامل مؤثر در جذب نوجوانان و جوانان به مساجد:

 

       در همین راستا و با هدف تقویت مبانى اعتقادى و غنا بخشى ابعاد معنوى شخصیت نوجوانان وجوانان، مساجد به عنوان بارزترین کانون تبلیغ و نشر معارف دینى کلید واژه این مهم محسوب مى‏شوند. از سویى فراهم آوردن زمینه حضور شاداب نوجوانان و جوانان در مساجد مى‏تواند تأثیرى به‌سزا در بهبود روند برنامه‏هاى مساجد ایجاد نماید، چرا که جوان احساس مى‏کند در وجود او، نیروهاى متراکمى وجود دارد، توانایى‏هایى جسمى، فکرى و ... که مى‏تواند معجزه کند. در مقابل اگر او احساس کند که نمى‏تواند از این همه توانایى بهره‌بردارى کند احساس بیهودگى می‌کند.

    براساس نظر روانشناسان، هم زمان با دگرگونی‌هاى دوران بلوغ و پیدایش تمایل‌هاى غریزى، احساس روحى جدید و تمایل شدیدى در جوان پدید مى‏آید که او را به سوى مذهب و سلوک مى‏کشاند. این ارتباط و دگرگونى به گونه‏اى است که این دوره را دوره‏ى ماوراء الطبیعه نامیده‏اند. بدین ترتیب تشخیص نیازهاى مختلف از جمله نیازهاى جسمانى، روانى، عاطفى، اجتماعى، معنوى و اخلاقى مى‏تواند گام مؤثرى در جهت شناخت شیوه‏هاى جذب آنان به آموزه‏ها و معارف دینى خاصه رویکرد مثبت آنان به سوى مساجد و بهره‏گیرى بیشتر از این پایگاه‌هاى انسان‌ساز باشد.

    با توجه به مطالب مطروحه باید اذعان داشت که نوجوان و جوان همانند هر گروه و قشر دیگری، زبان گفتگو و فهم خاص خودش را داشته که از طریق آن به درک و شناخت بهتر و بیشتر مسائل می‌پردازد. به همین خاطر جهت دستیابی به این مهم، بایسته است تا ضمن پیدا کردن زبان مشترک و شرایط تعامل و ارتباط فراگیر و مستمر را نیز شناسایی نماییم تا بهتر، راحت‌تر و قابل فهم‌تر با او به گفتگو بنشینیم و ارتباطی دوسویه با او برقرار نماییم.

در ارتباط با چگونگی ارتباط دوستانه و مناسب با نوجوان و جوان و دستیابی به این مهم، راه‌کارها و شیوه‌های بسیار متعددی وجوداد دارد که در این مقال امکان پرداختن به همه آنها میسر نمی‌باشد و به همین خاطر سعی می‌گردد تنها به اصول و مبانی ارتباط موفق که تاکنون کمتر مورد توجه پژوهشگران، محققان و نویسندگان بوده بسنده گردد و به اختصار به اهم این موارد اشاره شود:     

 

الف- شناخت دقیق نیازهای نوجوانان و جوانان:

  شناخت دقیق نیاز نوجوان و جوان، پیش نیاز و از الزامات اولیه هر برنامه‌ریزی فرهنگی توسط مساجد محسوب می‌گردد. اجرای هر برنامه بدون شناسایی دقیق و امعان نظر قراردادن این نیازها از موفقیت لازم برخوردار نمی‌باشد و حتی ممکن است نتیجه‌ای معکوس در پی داشته باشد. در ارتباط با نیازهای نوجوانان و جوانان باید پذیرفت که انواع و اقسام نیازها در محیط‌های مختلف حیات وی موجود می‌باشد. در این بحث تلاش می‌شود تنها به آن دسته از نیازهایی که سهم مهمی در امور معنوی ایشان دارد بر اساس مراحل رشد ذکر شود:

1-      نیاز های دورة نوجوانی (12 تا 18 سالگی): مهمترین نیازها در این مقطع عبارتند از: مراقبت جسمی و روحی، رشد استعدادها و کسب مهارت‌ها- نیاز به محیط زندگی آرام، عاطفی و کریمانه- نیاز به محبت، احترام و عدالت از سوی والدین و مربیان (روحانیون)- نیاز به آرامش و امنیت در خانواده، مدرسه و اجتماع - تفریحات سالم فردی،گروهی برای شادابی و کسب تجربه در زندگی- ایمان مذهبی، تمرین عبادات و فراگیری احکام اسلامی - تفهیم دین و معنویت به زبان ساده و آسان - دوست یابی، تعطف و موانست با همسالان - الگوپذیری و الگوسازی (همانند سازی)- تربیت اجتماعی، جامعه‌پذیری و فراگیری آداب معاشرت - پرورش حس تعاون، همیاری و مشارکت اجتماعی - احساس نیاز به حمایت، هدایت و نظارت مستمر- فعالیت‌های بدنی و مغزی و تعدیل غریزة جنسی تا آستانه ازدواج - آشنایی با احکام شرعی خانواده و حقوق و وظایف متقابل زوجین - نیاز به ارتباط و اُنس با خداوند و راز و نیاز با معبود یگانه - رشد فکری و اعتماد به نفس و اتکای به خود و خداوند.

2–  نیازهای دورة جوانی ( 18 تا  24 سالگی): مهمترین نیازها در این مقطع عبارتند از تفریحات سالم فردی، گروهی برای شادابی و کسب تجربه در زندگی- تربیت عقلانی و به‌کارگیری ابتکار عمل و تدبیر در زندگی - پرورش حس تعاون، همیاری و مشارکت اجتماعی- احساس نیاز به حمایت، هدایت و نظارت مستمر - پرورش روحی با سرگرمی‌های سالم و سازنده (بهداشت روانی) - آشنایی با احکام شرعی و حقوق و وظایف متقابل زوجین – دوست‌یابی، رفاقت، عشق ورزی و موانست- نیاز به ارتباط و اُنس با خداوند و راز و نیاز با معبود یگانه - ارضای شرعی و منطقی غریزه جنسی (ازدواج) - پذیرش آگاهانة دین و انجام مناسک عملی و مراعات آداب اسلامی - تولی و همبستگی نسبت به نیکان و تبرَا و رویگردانی از بدان.[13]

ب-  شناخت دقیق  ویژگیهای شخصیتی نوجوانان و جوانان :

 برای برقراری ارتباطی مستمر و همه‌جانبه جهت اُنس بیشتر نوجوانان و جوانان به مسجد تنها شناخت دقیق نیازهای آنها کافی نبوده بلکه برای نهادینه‌سازی این تعامل دوسویه و جذّاب، شناخت دقیق ویژگی‌های آنها نیز بسیار ضروری است، در این راه شایسته است ویژگی های شخصیتی آنها دقیقاً شناخته شود. چون این قشرعظیم به عنوان اصلی‌ترین جامعه هدف در جذب به مسجد و نماز جماعت مطرح می‌باشند. جهت آشنایی بیشتر، به طور اجمال و خلاصه فقط به اهم ویژگی‌های شخصیتی این عزیزان که مرتبط با موضوع بحث ما می‌باشند، اشاره می‌گردد :

1- ویژگی‌های شخصیتی دوران نوجوانی: خودآگاهی و خود مرکزی- دوستی و موانست با طبیعت - زیباگرایی و زیبا دوستی- وجد و شور مذهبی و دینی - ذهن گرایی و بحران تردید- ایده‌آل سازی و آرمان‌گرایی - گرایش به تفکرات انتزاعی- احساس تعهد و بشر دوستی - بردباری و شکیبایی - بزرگ منشی و رکامت - همانند سازی و تقلید از الگوها  - غلبة تمایلات نفسانی - بروز خلقیات - مقابله با ستم و زور - تضاد تمایلات - تضاد غریزه و وظیفه - جستجوی هویت - تحولات سریع ذهنی - تاثیرپذیری شدید

2- ویژگیهای شخصیتی دوران جوانی :استقلال عاطفی نسبت به بزرگسالان - احساس فداکاری، گذشت وایثار- روحیة مبارزه‌جویی و عدالت‌خواهی- ابراز تشخَص و هویت اجتماعی- حفظ آراستگی وضع ظاهر- شهرت طلبی و تمایل به محبوبیت - انطباق با بزرگسالان (تقلید) - احساس مسئولیت و تکلیف اجتماعی- آزادگی، فتَوت و جوانمردی - صداقت، صمیمیت و صفا - وفاداری نسبت به عهد و پیمان - نشاط ، شادابی و طراوت.[14]

ج- ویژگیهای امام جماعت (مبلغ) مسجد: امام جماعت و مخاطبان هدف (نوجوانان و جوانان) دو عنصر و ستون مهم مسجد محسوب می‌شوند. برای نهادینه‌سازی ابعاد معنوی مسجد، چگونگی ارتباط و تعامل منطقی و اثربخش دوسویه بین این عناصر حایز اهمیت می‌باشد. در این میان نقش روحانی مسجد به عنوان محور و امام مسجد بیش از بقیه عناصر تأثیرگذارتر می‌باشد. در منابع معتبر اسلامی به خصوص در قالب آیات قرآن کریم برای یک روحانی که به عنوان مبلغ دینی که امامت مسجد را نیز بر عهده دارد ویژگی‌هایی برشمرده شده است که با به‌کارگیری این الگوهای رفتاری و منش‌ها می‌توان انتظار داشت که زمینه استقبال و جذب اقشار مختلف جامعه به‌ویژه نوجوانان و جوانان بیش از پیش فراهم گردد. در ادامه به تعدای از این ویژگی‌ها پرداخته خواهد شدلازم به ذکر است که تبلیغ آموزه ها و مفاهیم دینی زمانی اثر بخش خواهد بود که مبلغ و مجری برنامه های دینی   و فرهنگی خود دارای شرایط و ویژگی‌هایی باشد که در منابع اسلامی به خصوص در قرآن کریم  وارد ده است.این شرایط عبار تند از:

« حسن خلق: (آل عمران 159،اسراء 53 ، قلم ) – تواضع :(فرقان 63، حجر88، شعرا 215، لقمان 18، انعام54)- چهره‌ای گشاده:(نساء86، لقمان18، حشر 9)-گفتار ملایم:(طه 44)- صبر (فرقان63، مزمل10،آل‌عمران 120،ق39، حجر 97)- گذشت: (مائده 3 ، آل عمران 200، نور 22، تغابن 14، اعراف199)- 7- پرهیز از خشم: (عمران134) - پرهیز از خودستایی: (نجم 32، نساء 49)- وفا به عهد: (مانده 1، نحل  91 ، مومنون 8 )- بندی به مشورت در امور: (شورا 38، آل عمران 159)- عدم عیب جویی: (حجرات  11)- اعتدال در رفتار: (لقمان 19)-  حسن استماع: (زمر 18وتوبه 61)- صداقت در گفتار و کردار: (احزاب 70 ، توبه 119، بقره 42)- یکی بودن قول و فعل: (صف 2، بقره 44) - 16- آراستگی: (مدثر4 و5) - سعه صدر: (طه 28)- ساده زیستی: (زمر 86)- بدی را با نیکی پاسخ دادن: (مومنون 96 و فصلت 34)- روش یادآوری و راهنمایی: (غاشیه 22)- بشارت و انذار: (بقره 119 ، اسراء 105 ، انعام 48، سبا 8 ، فتح 8).[15]

 

فرآیند احیاء و ترویج معنویت در جامعه توسط مساجد:

   مساجد در راستای اهداف عالی ترسیم شده برای این مکان مقدس و زمینه‌سازی برای ایجاد انجذاب و تجلیب و اسقبال و روی‌آوری نوجوانان و جوانان به سمت آن، لازم است یک‌سری الزامات و ضرورت‌هایی را در سطوح مختلف اجتماع مورد اهتمام ویژه قرار داده و برای موفقیت هر چه بهتر در این راه، آنها را در تمام لایه‌های جامعه نهادینه نماید. در ادامه بحث به برخی از این موارد فوق الذکر اشاره می‌شود:

الف- پیرایش و پالایش:

   مساجد در برنامه‌ریزی هدفمند با نگاه پالایشی جهت  بسط امور معنوی و یا به عبارتی دیگر نوسازی معنوی در محیط جامعه، می‌بایست هم به صورت شکلی و هم به صورت ماهوی عمل نمایند. اگر چه پالایش ماهوی و معنایی بیش از شکلی تأثیر گذار و مؤثراست:

1-     پیرایش و پالایش در امور ماهوی هم به امور ذهنی و درونی (نیات واهداف) و هم به رفتارها و افعال، بانیان و واقفان و منابع انسانی فعال مسجد بستگی دارد (تا شامل مصداق مساجد مبارکه شده و خدای نکرده وجه شبه مساجد ملعونه قرار نگیرند) از طرف دیگر حضور در مسجد به خصوص توسط نوجوانان و جوانان، نیاز به الزاماتی دارد (اخلاص در حضور مسجد، پاک بودن فکر و ذهن، نیّت خدایی و...)که اگر این الزامات فراهم نگردد. اصل ایجاد و تقویت کارکرد معنوی مسجد دچار اشکال می شود.

2-     در پیرایش و پالایش شکلی، نقشی که نمایه و آرایه‌های ظاهری مسجد  می‌تواند در ایجاد جاذبه و جلب نظر عموم ایفاء نماید مورد نظر می‌باشد و البته در این خصوص از نقشی که عوامل دافعه از منظر شکلی و فیزیکی مسجد می‌توانند ایجاد نمایند، نباید غافل شد.( مانند مناسب نبودن سیستم نظافت و گرمازا و خنک کننده و نیز تنظیف و بهداشت مسجد و...).

بنابراین پیش زمینه و مقدمه حضور معنوی نوجوانان و جوانان در مسجد در وهله نخست مستلزم پالایش ذهنی و درونی بانیان و فعالان مسجد می باشد.

ب- رعایت پراکنش جغرافیای مساجد:

     اگر با رویکرد آمایش سرزمینی، نیم‌نگاهی به وضعیت کمی و کیفی مساجد در کشور داشته باشیم: اولاً هیچ تناسبی بین جمعیت و تعداد مساجد موجود در سطح کشور وجود ندارد. ثانیاً مساجد از چینش و پراکندگی (آمایش سرزمینی) مناسب برخوردار نیستند و توان متناسب‌‌سازی و پاسخگویی لازم را نسبت به موقعیت جغرافیایی و تراکم جمعیتی بالا ندارند. به همین خاطر با قبول این واقعیت تلخ، در حال حاضر خلاء حضور این پایگاه مقدس جهت ایفاء نقش در حیطه‌ی کارکرد معنوی و به صورت موزون و متوازن و متناسب با گستره ایران اسلامی کاملاً مشهود می‌باشد.

ج- بهره‌مندی از فعالان انسانی کارآمد در مسجد:

   اگر نگاهی به وضعیت موجود مساجد از حیث منابع انسانی به خصوص ائمه جماعات که نقش محوری در مدیریت و برنامه های اجرایی مسجد دارند، داشته باشیم در خواهیم یافت که از تعداد قریب به هفتاد هزار مسجد موجود در سطح کشور بیش از نیمی از آنها غیرفعال بوده و یا فقط در ایام و مناسبت‌های خاص فعال می‌باشند و تنها حدود سه هزار مسجد به صورت مستمر اقامه نماز کامل (مغرب وعشاء، ظهر وعصر وصبح) دارند. تعداد مساجدی که اقامه نماز مغرب وعشاء دارند تنها نیمی از مساجد کشور را تحت پوشش قرار می دهند. از طرفی دیگر، بسیاری از مساجد فعال موجود نیز از داشتن منابع انسانی کاردان و کارآمد (ائمه جماعت ، مدیران فرهنگی، هیئت امناء ،خادم و...) محرومند. بخشی از معضلات موجود در بخش منابع انسانی مساجد به عدم آرایش و ساماندهی و سازماندهی مناسب و نیز اجرای برنامه های آموزشی برای ارتقاء سطح آگاهی و دانش آنها در حیطه وظایف محوله و تغذیه فکری برای آنها بر می‌گردد. آرایش به معنای ساماندهی منابع انسانی برای مساجد و مخاطب‌شناسی و شناخت کامل ویژگی ها وشاخص های فرهنگی، نژادی ، قومی و خرده فرهنگ‌های اهالی مسجد به ویژه نوجوانان و جوانان می‌باشد. این شناخت به متولیان امر این امکان را می‌دهد تا به نحو صحیح ، کاربردی و دقیق، برنامه‌ای هدفمند تدارک ببینند و در انتخاب امام جماعت (که به عنوان نفر اول مسجد محسوب می گردد) طوری برنامه‌ریزی نمایند که حداکثر بازدهی و تأثیرگذاری را بر نمازگزاران و اهالی محل ایجاد نماید و از این طریق زمینه‌های بسط معنویت فراهم گردد.

د-  بسط اعتبار معنوی مسجد :

مواردی را که تاکنون به آن اشاره شد، اگر چه زمینه‌های ایجاد اثرات عمیق بر معنویت جامعه را فراهم می‌سازد، و این موارد را می‌توان به نوعی مقدمات کار برای اثربخشی بر مخاطبان به خصوص نوجوانان و جوانان دانست. این نکته مهم را باید مدّ نظر قرار داد که بهبود شرایط سلامت معنوی جامعه و چاره‌اندیشی برای رفع و حل بسیاری از نابسامانی‌های فرهنگی و ناهنجاریهای اجتماعی از طریق نفوذ و اعتبار معنوی مکان مقدسی چون مسجد و منابع انسانی فعال در آن میسّر است. زیرا با توجه به اینکه مساجد، آشنایی خوبی نسبت به فضای ذهنی توده‌ها و اقشار مختلف اجتماعی دارند و با تکیه بر تعالیم مذهبی وعقیدتی می‌توانند بستر معنوی را ریل‌گذاری نمایند. اما آنچه در این مرحله صورت می‌گیرد، انجام کار فرهنگی و عقیدتی با هدف تأثیرگذاری بر اذهان و افکار مخاطبان است. اگر این مرحله به درستی انجام گیرد و مساجد بتوانند بینش مخاطبان را با آموزه های دینی اصلاح، تثبیت و یا تقویت نمایند. به مرور زمان، زمینه‌های بسط معنویت در جامعه فراهم می‌گردد.

ه- برنامه‌های تربیتی ارزش‌مدار در مساجد :

«در هر جامعه و در هر بخشی از زیر مجموعه‌های هر جامعه، شرایط، مقتضیات و ویژگی‌های خاصی حاکم است. این شرایط و ویژگی‌ها بعضی جنبه ذهنی، تصوری و فرهنگی دارد و بعضی جنبه عینی، جنبه وضعیتی ویژگی‌های اول و دوم را به ترتیب می‌توان ساخت ذهنی و ساخت عینی جامعه نامید. مثلا رواج و تسلط یک نوع ایده و فکر، ارزش یا هنجار می‌تواند از جمله ویژگی‌های معنوی یا ساخت ذهنی یک جامعه باشد.»[16] که پیش زمینه و لایه زیرین این سطح، کار بر روی بینش مخاطبان می‌باشد. اگر مراحل کار به صوت جدی و موفقیت‌آمیز طی شود، شاهد خواهیم بود که بسیاری از آموزه‌های دینی و معنویت‌ساز که با نگاه تربیتی و در قالب برنامه‌ها و فعالیت های تبلیغی در مساجد به اجرا در می‌آید، تبدیل به ارزش و هنجار گردد. اگر برنامه‌ای معنوی در ذهن نوجوان و جوان تبدیل به ارزش شود، می‌توان انتظار داشت که امر فرهنگ‌سازی و نهادینه شدن آن ارزش در آنها را تثبیت و تقویت شود. وقتی اهالی مسجد به ویژه قشر پر تحرک و فعال نوجوانان و جوانان به نحو صحیح و مطلوب به ارزش‌های معنوی دریافتی از مساجد به طور کامل عمل نموده و نسبت به انجام آن وفادار بمانند. به عنوان نماد متحرک معنویت در سطح جامعه می‌توانند زمینه بسط آن را در میان تمام اقشار و لایه‌های جامعه فراهم سازند.

و- ماحصل و برونداد فرآیند:

همچنان‌که می‌دانیم «یک مکان ، مرکزی است برای کنش و واکنش و ابزار ظهور انگیزه های مختلف و موقعیتی است که ما در آن و به واسطه آن معنایی را برای خود پیدا می‌کنیم. به لحاظ جامعه شناختی مکان‌ها در «معنا بخشی» و «هویت دهی» به آدمیان مؤثرند .به عبارت دیگر، یکی از کارکردهای معنا بخشی به زندگی و تجارب آدمی است. در واقع رخدادها و کنش ها، تنها در زمینه ی مکان های خاص با اهمیت و متأثر از هویت این مکان‌ها در ساختارهای انگیزش، آگاهی و تجارب انسان ادغام می‌شوند. با این اعتبار ما برای مسجد، به عنوان یک مکان خاص، می‌توانیم این فایده را قائل شویم که با حضور در  مسجد بسیاری از واکنش‌ها و رفتارهای مطلوب می تواند متجلی شود.»[17]

   ماحصل و برونداد فرآیند ایجاد و بسط معنویت در جامعه، در روش و رفتار نوجوان و جوان نمود و ظهور پیدا می‌کند. وقتی بسیاری از ارزش‌های معنوی ترویج شده از مساجد نهادینه شد. این ارزش‌ها در رفتار و منش و گفتار آنان نمود پیدا کرده و به منصه ظهور می‌رسد. به این ترتیب هر میزان در مراحل قبلی خوب عمل شود، برونداد و خروجی فرآیند معنوی مسجد مطلوب و مناسب خواهد بود. در واقع ماحصل و بازتاب رفتار و روش‌های اجرایی افراد مسجدی بازگو کننده میزان موفقیت مساجد در کارکردها و فعالیت‌های معنوی مساجد می باشد.

سخن آخر :

 

    در این مقاله نهایت تلاش به عمل آمد تا با توجه به تأکیدات عزیزان پیشنهاد دهنده تهیه این مطالب،  اختصار و اجمال گویی رعایت گردد. همانگون که مستحضرید، در زمینه جذب نوجوان و جوانان به مسجد و ارائه راه‌کار و شیوه‌های نوین در این خصوص، عوامل مختلفی چون: حوزه‌های سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و مدیریت و منابع انسانی مسجد، عوامل موثری چون خانه و خانواده، مدرسه و نیز محیط‌های اصلی: فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، و اجتماعی و محیط های فرعی چون همسالان، همکاران، رسانه‌های ارتباط جمعی و...  دخیل می‌باشند که به جهت رعایت اختصار در تدوین این نوشتار، به این موضوعات پرداخته نشده است.

   با توجه به جایگاه مهم مسجد در جامعه اسلامی و نیز نقش بی بدیل و حضور اثرگذار نوجوانان و جوانان در معنویت‌بخشی به فضای روحانی مسجد، بایسته است جهت افزایش بهره‌مندی بیش از پیش از این دو مولفه بسیار مهم در ایجاد، تقویت، تثبیت و بسط زیرساخت‌هاى فرهنگ اصیل اسلامى چون گذشته حتى افزونتر از آن، این مهم در کانون توجهات متولیان امر مسجد و نهادهای مرتبط با جوانان قرار گیرد.

یافته‌ها و نتایج بحث:

ü      - محور قرار دادن جایگاه مساجد در محلات یکی از مؤثر‌ترین روش‌ها برای حفظ نوجوانان و جوانان به شمار رفته و لازم است با جذب آنها به مساجد یک کارکرد دوسویه دنبال شود که هم جوانان با راهنمایی روحانیون و ریش سفیدان محلات مستقر در مساجد در مسیر درست حرکت کنند و هم به برکت حضور جوانان در مساجد سرزندگی و نشاط معنوی در این مکان مقدس موج زند.

ü      - عملیاتی کردن شیوه‌های نوین، کارا و موثر توسط روحانیون و ائمه جماعات و فضلای حوزه‌های علمیه و نیز گزینش شیوه‌های جذاب و ثمربخش، جهت ارایه برنامه‌ها و طرح‌های قابل اجرا در انتقال آموزه‌های دینی و عقیدتی با هدف مقاوم سازی نوجوانان و جوانان  که در معرض انواع و اقسام هجمه های سخت و نرم دشمن قرار دارند.

ü      - آسیب‌شناسی، کنکاش و واکاوی مستمر همراه با بررسی دقیق و علمی عوامل و زمینه های ایجاد و تقویت کننده گسست بین مراکز دینی و این عزیزان از طریق تدوین راهکارها و روش‌های نو و کارآمد در جهت مقابله با چالش‌های موجود و برون رفت از وضعیت نامطلوب و ریل‌گذاری موفق برای متولیان و مسئولان امور دینی و فرهنگی.

ü      - ایجاد ارتباط دو سویه و تعامل منطقی با جوانان با استفاده از شیوه‌های جذاب و منش‌های خردگرایانه و برجسته‌سازی و تقویت عرصه‌های مشارکت فعال و حضور شاداب نوجوانان و جوانان در طراحی و برنامه‌ریزی فعالیت‌های ویژه اجتماعی ، سیاسی و ... مساجد.