اعظم نظرکرده- دوره تیموریان در تاریخ ایران بیشتر به جهت تحولات فکری، مذهبی و فرهنگی از اهمیت خاصی برخوردار است. کوچ دادن هنرمندان و صنعتگران و به ویژه معماران در این دوره از سایر مناطق ایران، به خراسان و ماوراء‌النهر باعث تحول سبک هنر و معماری در خراسان پس از یک دوره فترت شد.
این کوچ در دوره تیمور با توسل به زور انجام شد؛ ولی به روزگار
فرمانروایی شاهرخ و دیگر امرای تیموری مرکزیت یافتن خراسان و ماوراء‌النهر
به لحاظ فرهنگی و اقتصادی، باعث کوچ خودخواسته هنرمندان به این منطقه
گردید. در این دوره اعضای خاندان سلطنتی و ماموران عالیرتبه دولتی در امور
عام‌المنفعه پیش قدم بودند؛ از جمله حامیان مهم هنرمندان در دوره تیموری،
گوهرشاد همسر شاهرخ بود که تحت نظر او یک مجموعه عام‌المنفعه معماری یکی در
هرات و دیگری در مسجدی در کنار بارگاه حضرت رضا علیه‌السلام با نام خود وی
یعنی مسجد جامع گوهرشاد ساخته شد. (رویمر، 1379 ، 317)
گوهرشادآغا، دختر امیر غیاث‌الدین ترخان درسال 818 ق
توسط معمار چیره دست عصر تیموری قوام‌الدین بن‌زین‌العابدین بن طیان
شیرازی با استفاده از آجر و گچ این مسجد را پی‌ریزی کرد و بعد از گذشت سه
سال ساختمان آن در سال 821 ق به اتمام رسید. این مسجد دارای گنبد فیروزه‌ای
بزرگ، یک صحن، چهار ایوان و هفت شبستان بزرگ است. (پوپ، 1382، 30)
مسجد گوهرشاد از محل موقوفات مخصوص خود، دارای درآمد است که صرف تعمیرات و
هزینه‌های جاری مسجد می‌گردد. علاوه بر موقوفات خاص که توسط گوهرشاد بیگم و
در هنگام تاسیس مسجد وقف گردیده، چندین فقره املاک مزروعی و باغات و اراضی
و مستغلات شهری نیز بعدا توسط افراد نیکوکار وقف برآن شده است.
(مطلع الشمس، 1362 ، 443 )یکی از زیباترین ایوان‌های مسجد گوهرشاد، ایوان
مقصوره است که شامل کاشیکاری معرق، سنگ تراشی و نقاشی و خطاطی بر روی گچ
است. نقش مایه‌های به کار رفته، اسلیمی، گره و خط است. تاریخ بنای این
ایوان 820 هـ.ق است. در حاشیه دهانه ایوان، کتیبه زیبایی به خط ثلث از
بایسنقر میرزا به جا مانده است. (عطاردی،1371، 722)
مسجد گوهرشاد به خصوص ایوان‌های آن بارها مورد مرمت اساسی قرار گرفته است.
مهم‌‌ترین مرمت‌های مسجد مربوط به سال‌های 1008، 1052، 1053، 1059، 1077،
1084، 1118، 1119ق است. (صمدی؛ یغما، 1333، 514)
دومین ایوان معروف مسجد جامع گوهرشاد، ایوان شمالی معروف به ایوان
دارالسیاده است که از طریق این ایوان و رواق دارالحفاظ تشرف به حرم مطهر
رضوی امکان‌پذیر شده است. این ایوان کم‌عمق به ایوان ساده معروف است و به
دارالسیاده راه دارد. (مصدقیان،1384، 6) سومین ایوان، ایوان شرقی مسجد
موسوم به ایوان حاجی حسن است که در سمت جنوبی داخل ایوان، شبستانی موسوم به
شبستان گرم وجود دارد. (شمس‌الشموس، 1350، 7)چهارمین و آخرین ایوان،
ایوان غربی است که در گذشته متصل به بدنه بازار بزرگ بوده است و با این
ایوان مسجد با بست شیخ بهاالدین عاملی مرتبط می‌شود. داخل ایوان کتیبه‌هایی
دیده می‌شود که اغلب بر روی زمینه لاجوردی تیره و به رنگ سفید کار
شده‌اند. (عطاردی، 1371، 728)
در اطراف ایوان‌ها هفت شبستان با پایه‌های قطور و به سبک معماری سنتی
مساجد ایران وجود دارد که در دوران‌های مختلف به نام‌های گوناگون نام‌گذاری
شده‌اند و عمدتا به نام افرادی که در آنها به تدریس طلبه مشغول بوده‌اند
یا اقامه نماز جماعت توسط آنها صورت می‌گرفته است، نامیده می‌شوند.
(قصابیان،1377، 3)این شبستان‌ها عبارتند از: شبستان گرم، شبستان سبزواری
(محل اقامه نماز توسط حاج میرزا حسین فقیه سبزواری ( شبستان آقا حسین)،
شبستان تبریزی، شبستان نهاوندی (محل اقامه نماز توسط حاج شیخ علی‌اکبر
نهاوندی)، شبستان میلانی، شبستان نجف آبادی (شبستان امام جمعه) و شبستان
علوی که به شبستان َآفتاب روهم معروف بود. البته این شبستان‌ها به جز
شبستان گرم که همچنان از دوره تیموری به همین نام خوانده می‌شود از
دوره‌های صفویه تا قاجاریه به نام‌های مختلف دیگری مشهور بودند. (عطاردی،
1371،734)
در دفاتر اوارجه مربوط به تعمیرات که معمولا هم تعمیر و هم ساخت و ساز
مسجد و اماکن متبرکه را دربر‌می‌گیرد، چگونگی پرداخت اجرت و دستمزدها، خرید
مصالح ساختمانی و مکان‌های انجام تعمیرات به صورت تفکیک شده و مشخص آمده
است. عمده هزینه‌های انجام شده در این دفاتر به صورت مقاطعه کاری به
معمارباشیان دیوان اعلی پرداخت شده است. دفاتر اوارجه و توجیهات از جمله
منابع ارزشمند درباره وضعیت و تشکیلات آستان قدس رضی، در محدوده زمانی بین
دوره شاه عباس اول صفوی، تا اواخر دوره قاجار است. تنظیم این دفاتر به
صورت سالانه طبق تقویم هجری قمری و موافق سال نمای ترکی دوره و مجموعه کامل
هر دوره، معرف گردش مالی آستان قدس در طول یک سال شمسی است. در دفتر
اوارجه مربوط به سال1156ق تعمیرات بنایی، گچکاری و نصب سنگ‌هایی از اره‌های
شبستان‌های ملا عبادالله و ملاملک‌علی منبر مسجدگوهرشاد به مبلغ76نادری و
825 دینار به بنای سرکار آستانه که غالبا با نام استاد محمدباقر در این
اسناد شناخته شده واگذار شده است. اجرت و مصالح به کاربرده شده در مقایسه
با دفاتر توجیهات بسیار کمتر بوده و به نظر می‌رسد که بیشتر تعمیرات جزئی و
کوتاه‌مدت در این گونه اسنادبه معماران و استادکاران محول می‌شده است.
(بخشی از یک مقاله)
منابع:
سعادت، بیژن (1354). بارگاه امام رضا. تهران: انتشارات آسیا. موسسه ایتالیایی.
صمدی، حبیب‌الله (1333). «هشتمین بنای زیبای جهان». مجله یغما، ش 7 .
عطاردی، عزیزالله (1371). تاریخ آستان قدس رضوی. تهران: انتشارات عطارد.
قصابیان، محمد رضا (1377). تاریخ مشهد از پیدایش تا آغاز دوره افشاریه. تهران: انتشارات انصار.