گروه اجتماعی: بافت تاریخی شهر سمنان مجموعه‌ای از آثار تاریخی دوران‌های مختلف را در دل خود جای داده اما بدون اغراق، نگین این استان، دو مسجد تاریخی و امامزادگان این شهر است؛ مجموعه‌ای کم‌نظیر که جلوه‌هایی از معماری باشکوه اسلامی را به نمایش گذاشته‌‌اند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) شعبه سمنان، مسجد
جامع و مسجد امام خمینی(ره) سمنان را می‌توان در زمره قدیمی‌ترین آثار
اسلامی به‌شمار آورد که در قلب شهر کهن و تاریخی سمنان قرار گرفته‌اند و به
نمادی کاملاً اسلامی برای این شهر تبدیل شده‌اند.
مسجد جامع سمنان با توجه به تحقیقات حفاری سال 1345 احتمالأ بر روی
خرابه‌های بنایی کهن‌تر بنا شده است، مرحوم صنیع‌الدوله در کتاب مرآت
البلدان در باب این مسجد چنین نوشته است: «گویند در زمان خلافت
امیرالمؤمنین علی ابن ابیطالب(ع) آن حضرت امر فرمودند که از کوفه تا بخارا
1001 مسجد بنا کنند، در حکومت عبدالله بن عمر، اعیان سمنان مسجد حالیه
ابن‌بلد را ساختند ولی ابن بنا را چندان عظمتی نبود و به دفعات اشخاص بر
بنای اول افزودند...».
این مسجد شامل چندین قسمت است که در دوران‌های مختلف بر آن افزوده شده؛
قدیمی‌ترین شبستان این مسجد موسوم به شبستان زمستانی در ضلع جنوبی مسجد
است. این شبستان کاملا به سبک خراسانی ساخته شده و در معماری آن سعی شده
طاق‌ها کوتاه‌تر شوند به همین دلیل شاید برای نخستین بار از طاق‌های کم‌خیز
استفاده شده که از این حیث کاملا مشابه طاق‌های مسجد تاریخانه دامغان است.
شبستان دیگر که در ضلع شرقی واقع است به نام شبستان ابا حرب معروف بوده و
ساخت آن منسوب به کیقباد بن ملک شرف‌الدین سمنانی وزیر امیر تیمور گورکانی
است، البته قبلا به جای این شبستان، شبستان کوچکی بوده که توسط امیر اجل
ابو حرب بختیار حاکم قومس در دوره غزنویان بنا شده بود و سپس در زمان
تیموریان شبستان مزبور را خراب کرده و شبستان بزرگتری بنا نهاده‌اند.
این شبستان که از لحاظ معماری ستون‌ها بسیار شبیه مسجد تاریخانه دامغان است
به وسیله هشتی کوچکی با طاق گنبدی کم با تزئینات معقلی به فضای 8 ضلعی
بزرگی که به میدان جلوخان معروف است متصل می‌گردد و از این طریق به بازار
حضرت متصل می‌گردد، بر بالای سر در آن ترکیبی از آجر و کاشی‌کاری‌های
رنگارنگ به چشم می‌خورد که کلمات «الله، محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین» را
به نمایش می‌گذارد.
در گوشه شمال شرقی شبستان ابا حرب بختیار مناره‌ای به ارتفاع 20/31 متر
واقع است که درب ورودی آن در این شبستان گشوده می‌شود. این مناره از
مناره‌های آجری و تاریخی است و به مناره مسجد جامع معروف است. طبق کتیبه‌ای
که در اطراف مناره وجود دارد و به خط کوفی تزیینی است دستور ساخت مناره
وجود دارد.
دستور ساخت مناره سمنان را امیر اجل بختیار حاکم ایالت قومس در دوره
غزنویان در سال 417 صادر نموده است. تزئینات مناره شامل تزئینات آجری است
در 7 بخش که با طرح‌های متنوع خود جلوه خاصی به بنا بخشیده است. سه بخش
انتهای تزئینات شامل سر و کلاهک مناره و مقرنس‌های آجری با پشت بغل‌های
کوچک از کاشی به رنگ فیروزه‌ای در زیر تاج مناره است. تناسبی که بین این
بخش‌ها از نظر تزئینات و طول آنها برقرار است حاکی از آشنایی کامل هنرمندان
این عصر به اصول زیبایی شناختی بوده است.
شبستان جنوبی که در ضلع جنوب مسجد و بر بالای شبستان(زمستانی) قرار دارد
مشتمل بر 16 ستون مدور در وسط و 5/8 ستون در طرف دیوار شرقی است که
پایه‌های 27 طاق شبستان را تشکیل می‌دهد. این شبستان در زمان ارغوان خان و
به‌وسیله وزیرش شیخ علاء‌الدوله سمنانی احداث گردیده و در عهد سلطنت فتحعلی
شاه قاجار توسط ذوالفقار خان سمنانی حاکم سمنان، دامغان، شاهرود و بسطام
نسبت به تعمیر آن اقدام گردیده است.
شبستان شمالی؛ مشتمل بر 16 ستون مدور و قطور است که بر روی آن طاق‌های
جنوبی شبستان استوار شده است و این شبستان توسط خواجه نظام‌الدین سمنانی
بنا گردیده است و همچنین درب نبش شمالی که مسجد را به خیابان امام
خمینی(خیابان مرکزی شهر) و بازار شیخ علاء‌الدوله مربوط می‌سازد و به صورت
نفیسی منبت کاری شده است در کنار این شبستان قرار دارد.
این مسجد یکی از مساجد چهار ایوانی دوره قاجار و نمونه‌ای کامل از لحاظ
معماری این دوران است، مسجد امام در زمان فتحعلی شاه قاجار و به همت حاج
سید حسن حسنی و استادی صفر علی معمار ساخته شده است.
در خصوص تاریخچه این مسجد چنین آمده است: فتحعلی شاه قاجار ذوالفقار خان را
که یکی از دوستان او بود ،به دلیل رشادت و دلاوری در جنگ هرات به حکمرانی
سمنان، دامغان، شاهرود و بسطام منصوب کرد. این حاکم جبار در طول حکومت خود
جهت جمع‌آوری ثروت به آزار و بیداد گری دست زد، تا جائیکه تعدادی از افراد
مشخص شهر مجبور به ترک دیار شدند و علیرغم مطلع بودن شاه از جریان
ستمگری‌های ذوالفقار خان به دلیل دوستی بین او و ذوالفقار خان هیچ اقدامی
صورت نگرفت، تا اینکه پس از مرگ حاکم ،اموال و دارایی او را که از بیت
المال و یا به زور از مردم اخذ شده بود، در اختیار حاج سید حسن حسنی جد
سادات شریعت پناهی و مؤلف کتاب (منهاج العارفین) قرار داد تا این مسجد را
بنا کند و متولی آن باشد . بعد از نامبرده تولیت مسجد مزبور به ترتیب در
بین فرزندان ذکورش ادامه داشته است.
عناصر تشکیل دهنده مسجد را ایوان‌های متعدد و شبستان‌های وسیع، حجره‌ها و
کاشی‌کاری‌های زیبا و هفت رنگ تشکیل می‌دهند. پشت ایوان غربی مقصوره‌ای به
ارتفاع 21 متر با پلان مربع قرار دارد، تاریخ 1242 هجری قمری در آن به چشم
می‌خورد که سال اتمام بنا می‌باشد. قسمت فوقانی مقصوره به وسیله طاق نماها و
فیل پوش‌های تو در تو با نقاشی‌های زیبا و به کمک پا باریک و کاربندی مثلث
شکل بصورت طرحی تقریبأ مدور در آمده و پوشش گنبد کم خیز مقصوره روی آن
استوار شده است در این مقصوره منبری از جنس مرمر با یازده پله وجود دارد.
کتیبه دور ایوان غربی سوره مبارکه لا اقسم است و در آخر آن چنین نوشته شده
است(کتیبه العبد محمد حسین الاصفهانی) و به خط نستعلیق در این ایوان
نگاشته‌اند: (کاشی تراشی این مسجد عمل استاد علی اکبر خلف استاد غلامعلی
کاشی پز )
بالای مقصوره ایوان غربی گنبدی است و روبروی آن در بالای ایوان شرقی
،گلدسته مسجد خود نمایی می‌کند. در دو طرف ایوان غربی پایه دو منار بنا
شده که تا از نزدیک ایوان رسیده ولی آن را نا تمام گذرانده اند. کتیبه های
داخلی ایوانها به خط ثلث در متن لاجوردی است و آیاتی از قرآن کریم را در
بر می‌گیرند.
این مسجد دارای سه در ورودی است و بوسیله یک دالان طولانی به تکیه معروف
پهنه راه دارد. سه در دیگر دارای هشتی، دالان و دهلیز هستند درسردرهای
شمالی و شرقی تزئینات مقرنس کاری و گچی و دو گوشواره دو طبقه در طرفین با
پشت بغل‌های کاشی‌کاری شکوه هنرهای ایرانی را بیشتر می‌نمایاند. مسجد امام
سمنان در مرکز شهر سمنان و در خیابان امام خمینی(ره) واقع شده است.