به پیشنهاد سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و با تصویب وزیران امور خارجه کشورهای اسلامی در اجلاس تهران، روزجهانی مسجد از سی و یکم مرداد ماه برابر با ۲۱ اوت، همزمان با سالگرد آتش زدن مسجدالاقصی توسط رژیم صهیونیستی اسرائیل، برگزار می شود. در این اجلاس از کشورهای عضو خواسته شد با هدف ارج نهادن به نقش مساجد و صیانت از آن ها به عنوان مکان های مقدس، در گرامی داشت این روز تلاش کنند.

اهداف نام گذاری روز جهانی مسجد
هدف از نام گذاری روزیبهنام روزجهانیمسجد،ارائهالگویمناسببرایبزرگداشتروز مسجد، تبیین مطالبات و نیازهای مسجد، مرور وضعیت گذشته و حال مساجد، بررسی نقش مساجد در تعامل بین دین و دولت و نیز معرفی و قدردانی از ائمه جماعات موفق است.
هم چنین در این روز، تبیین قداست و عظمت مسجد، تکریم نیروهای فعال در مساجد، توجه به آبادانی معنوی و فیزیکی مساجد، تلاش برای بهبود محتوای فرهنگی مساجد و ایجاد هماهنگی بین متولیان دینی مکان های شریف نیز مورد توجه قرار می گیرد.
خانه های پرواز
با بررسی آیات قرآن، در می یابیم که نگاه قرآن به مکان مقدسی چون مسجد، نگاهی ژرف و شکوهمند است؛ چرا که خداوند، مساجد را مکان هایی برای اوج گرفتن و رسیدن به قله قرب الاهی می داند و به ره پویان وصال، مکانی چون مسجد را معرفی می کند تا از آن به عنوان مکان پرواز به سوی دوست استفاده کنند. در آیه ۳۶ سوره نور چنین آمده است: «در خانه هایی (مانند مساجد) خداوند رخصت داده که آن جا بلندی یابد و در آن ذکر نام خدا شود و صبح و شام تسبیح و تنزیه ذات پاک او کنند».
مساجد از آنِ خدایند
«مساجد مخصوص و از آن خدایند، پس نباید با خدا کسی را پرستش کنید».
براساس این آیه شریفه، صاحب اصلی مسجد، خداوند است که در آن جا میزبان بندگان مؤمنی است که برای بندگی او می آیند و طبیعی است که چنین خانه هایی باید بزرگ ترین پایگاه توحید و یگانه پرستی در جامعه اسلامی باشند. امام صادق علیه السلام درباره شأن نزول آیه ذکر شده، فرمودند: «چون یهود و نصاری، هنگام حضور در معبدهای خود، به خدای متعال شرک می آوردند، خداوند به پیامبرش امر کرد که در مساجد، خدا را به یگانگی یاد کرده و او را پرستش کنند».
نخستین نهاد اجتماعی
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از هجرت و ورود به شهر مدینه، در نخستین گام در راستای تحقق حاکمیت خویش، اقدام به تأسیس نهادی اجتماعی ـ دینی نمود که مسجد نام داشت. پایه های حکومت اسلامی در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله در این مکان بنیان نهاده و اصول و مبانی دین اسلام، از این پایگاه مقدس به مردم جهان عرضه شد.
پیامبر با این کار خویش، ادبیات سیاسی جدیدی را پایه گذاری کرد؛ ادبیاتی که در آن حکومت کننده «امام» و حکومت شونده «امت» و مقرّ حاکمیت «مسجد» بود.
مسجد قُبا
از آن جا که یکتاپرستی در سرلوحه برنامه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قرارداشت، آن حضرت لازم دید پیش از هر کاری، دست به ساختن مکانی برای پرستش و بندگی بزند تا مسلمانان در آن جا، در مواقع نماز به ذکر خدا و یاد حق بپردازند. لازم بود ایشان مرکزی به وجود آورد که اعضای امت اسلامی، افزون بر حضور روزانه در نمازهای جماعت، در هر هفته در روز معینی، در آن جا دور هم گرد آیند و در مصالح اسلام و مسلمانان به مشورت بپردازند و علاوه بر اجتماع روزانه، در هر سال مسلمانان در آن جا دوبار نمازعید بگذارند. بر این اساس، در محله «قبا»، مسجدی به همین نام ساخته شد و سال به سال بر وسعت آن افزوده گردید. هم چنین در کنار مسجد، سرپناهی برای بینوایان و مهاجران تهی دست ساخته شد.
یادی از اولین مسجد در قرآن
با توصیفی که خداوند بزرگ از اولین مسجد ساخته شده در اسلام کرده، به خوبی می توان جایگاه والای آن را فهمید؛ آن جا که فرمود: «همان مسجد که بنیانش از اول بر پایه پارسایی محکم بنا گردیده، سزاوارتر است بر این که در آن اقامه نماز کنی که در آن مسجد، مردان پاکی که مشتاق پاکسازی خود هستند، در می آیند و خدا، مردان پاک مهذب را دوست می دارد». به نظر بیشتر مفسران، این آیه، درباره مسجد قبا، اولین مسجد بنا شده در اسلام نازل شده است.
علت بزرگداشت مسجد
در فرهنگ اسلامی، احترام زیادی برای مسجد بیان شده و همگان را به تکریم وبزرگداشت این مکان و پاکیزه نگه داشتن آن توصیه کرده اند. در پاسخ به علت این بزرگداشت به این روایت زیبا توجه می کنیم: ابوبصیر می گوید: از امام صادق علیه السلام علت تعظیم مساجد را پرسیدم، فرمودند: «به این دلیل به تعظیم مساجد امر شده که آن ها خانه های خدا در زمین اند». در این باره، روایت دیگری از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بیان شده که حضرت فرمودند: «خداوند تبارک و تعالی فرموده است: مساجد خانه های من در زمین به شمار می آیند؛ آن ها برای اهل آسمان می درخشند، همان طور که ستارگان برای اهل زمین درخشش دارند».
سیره پیامبر در تکریم مساجد
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در گفتار و کردار خویش، مسلمانان را به بزرگداشت و احترام مساجد رهنمون می شدند. در این باره بیان شده که رسم رسول خدا صلی الله علیه و آله این بود که هر گاه از سفری برمی گشت، ابتدا به مسجد می رفت و دو رکعت نماز می خواند، سپس در آن جا می نشست و مردم به دیدنش می آمدند.
نحوه بزرگداشت مساجد
چگونگی بزرگداشت و احترام به مساجد، مسأله ای است که در روایات گوناگونی به آن برمی خوریم. در گزیده ای از این آموزه های آسمانی درباره تعظیم مساجد، کارهای زیر پیشنهاد شده است:
خوشبو کردن مساجد؛ پوشیدن لباس های نیکو برای حضور در مسجد؛ خواندن دو رکعت نماز تحیت در ابتدای ورود به مسجد؛ باقی ماندن در مسجد پس از شنیدن صدای اذان؛ رعایت بهداشت مسجد؛ نخوابیدن در مسجد؛ محل داد و ستد قرار ندادن مساجد؛ پرهیز از خواندن شعرهای دنیایی؛ توجه به روشنایی مساجد و هر کاری که باعث رونق و آبادانی مسجد می گردد.
رفتن به مساجد
تعالیم دینی، ما را برای رفتن به مساجد تشویق کرده اند و با این برنامه، تمامی مؤمنان را برای بهره مندی اصلی، یعنی خدایی شدن و قرب الاهی راهنمایی کرده اند. در پاره ای از این تشویق ها می خوانیم:
کسی که به ندای مؤذن پاسخ دهد، کفاره گناهان اوست و رفتن به مسجد، اطاعت خدا و رسول است.
خدا به چیزی عبادت نشده است که بهتر از سکوت، و رفتن به خانه او باشد.
از شمار چیزهایی که خداوند به سبب آن گناهان را محو می کند، زیاد رفتن به مساجد است.
کسی که وضو بگیرد و به سوی مسجد برود، به هر قدمی که برمی دارد، پاداشی برای او نوشته شده، گناهی از او محو گردیده و یک درجه بالاتر برده می شود.
مساجد بازار آخرت اند؛ هر کس به آن ها وارد شود، مهمان خداست. پذیرایی او آمرزش، و هدیه او کرامت است.
به سوی خدا بگریزید…
امامعابدان،حضرتسجادعلیهالسلامدر تفسیر آیه ۵۰ سوره ذاریات که می فرماید: «پس به سوی خدا بگریزید…»،خطاببهفرزندبزرگوارشانمیفرمایند: «معنایاینسخنخداوندمتعالایناستکهبهسویخانهخداحجبگزارید. ایفرزندم! کعبهخانهخداست،هرکسحجخانهخدارابهجاآورد،بهسویاورویآوردهاستو مساجد، خانه های خدا هستند، هر کس به سوی آن ها برود، به سوی خدا رفته و به ذات حق توجه کرده است».
غریب دنیایی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در جمعی فرمودند: «چهار چیز غریب دنیایند: ۱. قرآنی که در قلب ستمگری باشد؛ ۲. مسجدی که درمیان مردمی باشد که در آن نماز نمی خوانند؛ ۳. قرآنی در خانه ای باشد که قرائت نمی شود؛ ۴. مرد صالحی که در میان مردمان بدی باشد». هم چنین جابربن عبداللّه انصاری، از پیامبر روایت می کند که فرمود: «روز قیامت سه چیز می آیند و به خدای متعال شکایت می کنند: قرآن، مسجد و عترت پیامبر صلی الله علیه و آله ؛…مسجدمیگوید: خدایا! مراتعطیلوضایعکردند».
مسجدبرترازبهشت
امامعلیعلیهالسلامدریکیازسخنانگهربارخویش،دربیاناهمیتمسجدفرمودند: «نشستندرمسجدبرایمنبهتراستازنشستندربهشت؛زیرادربهشتخشنودیخودمودرمسجدخشنودیپروردگارم در پی است». بر این اساس، سفارش شده که در مساجد، مؤمنان جز به ذکر خدا و عبادت، به امر دیگری نپردازند؛ زیرا «کسی که درمسجد بنشیند، با خدای خود نشسته است، از این رو حق این است که جز سخن خیر نگوید».
همسایگان مسجد
بهره مند شدن ازنعمت، حقوقی نیز به دنبال دارد. در آموزه های دینی، برای آنان که از نعمت همجواری و همسایگی با خانه خدا، مسجد برخوردارند، وظایف سنگین تری بیان گردیده است. در روایتی، همسایگان مسجد، چهل خانه از چهار طرف مسجد ذکر شده است. یکی از وظایف همسایگان مساجد، حضور دائمی آنان در این مکان مقدس است. امام باقر علیه السلام فرمودند: «نماز همسایگان مسجد، در صورتی که به مسجد حاضر نشوند، کامل نیست، مگر این که شخص مریض یا گرفتار باشد».
مساجد، مهد هنر معماری اسلامی
بر اساس پژوهش های کارشناسان، طرح بنای اولین مسجددر اسلام، منحصر به فرد بوده و هیچ نشانی از تقلید از بناها و ساختمان های دیگر و حتی عبادت گاه های سایر ادیان در آن مشاهده نمی شود. معماری ساده و بی آلایش مساجد در صدر اسلام که با روح اسلامی نیز مطابقت داشت، به تدریج جای خود را به سبک های جدیدتر معماری داد. هنرمندان اسلامی، همپای فراگیری سایر دانش ها از فرهنگ های دیگر، در معماری نیز پیشرفت هایی داشته اند و کوشیده اند طرح هایی را در مسجد اجرا کنند که در راه تقویت معنویت وافزایش حضور قلب مؤمنان به هنگام حضور در مسجد و سوق دادن آن ها به سوی مبدأ هستی، موثر باشد. انحنای در و ایوان مساجد، خمیدگی پیشانی محراب و سقف مساجد که نمادی از روح تعبد و تسلیم و رکوع بنده در برابر خالق است، نمونه ای از نگاه دینی معمار اسلامی است.
کارکرد دینی و تبلیغی مساجد
مساجد، در درجه اول نهادهای دینی جامعه اسلامی به شمار می آیند که شعائر دینی و آداب مذهبی در آن اقامه شده و دین خدا به صورت دائمی در آنجا از سوی پیروان به نمایش گذاشته می شود.
افزون بر آن، تبلیغ دین، ایراد خطبه های تبلیغی و نیز ابلاغ احکام مهم دین، یکی دیگر از کارکردهای مساجد است. به گواهی تاریخ، پیامبر صلی الله علیه و آله از منبر برای انتشار و ابلاغ فرمان های مهم، مانند اعلام حکم حرمت شرابخواری، مقررات و احکام زندگی جمعی یابرای سخنرانی عمومی استفاده می کردند.
کارکرد علمی و فرهنگی مساجد
یکی از کارکردهای مسجد در صدر اسلام، ارایه آموزش های لازم به مسلمانان بود. به نقل یکی از تاریخ نگاران، در صدر اسلام مسجد تنها مرکز پرستش نبود، بلکه تمام معارف و احکام اسلامی، اعم از آموزشی و پرورشی در آنجا گفته می شد. همه گونه تعلیمات دینی و علمی، حتی امور مربوط به خواندن و نوشتن در آنجا انجام می گرفت. تا آغاز قرن چهارم اسلامی، غالبا مساجد در غیراوقات نماز حکم مدارس را داشت و بعدها مراکز آموزشی صورت خاصی به خود گرفت و بسیاری از بزرگان علم و دانش، دانش آموختگان حلقه تدریس هایی هستند که در مساجد برگزار می شد.
جلسات آموزشی در زمان پیامبر، در مسجد «مدینه»، به قدری جالب بودکه نمایندگان غیرمسلمان، از دیدن این منظره سخت تکان خوردند و از کوشش مسلمانان در فرا گرفتن احکام ومعارف، انگشت تعجب به دندان گرفتند.
اهتمام پیامبر به آموزش مسلمانان در مساجد
پیامبر گرامی اسلام، برای ایجاد بستر فرهنگی مناسب و تقویت بنیه علمی مسلمانان، به آموزش آن ها در مساجد پرداخت و با کوشش فراوان و نیز ایجاد فضای معنوی، مردم را برای یادگیری ترغیب فرمود. آن حضرت در جمله ای خطاب به مردم مدینه فرمود: «هر کس به مسجد من بیاید و هدفی جز فراگیری دانش یا آموختن به دیگری نداشته باشد، بسان مجاهدی است که در راه خدا به جهاد می پردازد».
نیز از ده نفر از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که: ما در مسجد قُبا درس می خواندیم، چون پیامبر بیرون می رفت فرمود: «آنچه می خواهید بدانید، فرا گیرید، ولی خداوند شما را جز در به کار بستن آنچه فرا گرفته اید، پاداش نمی دهد».
کارکرد حقوقی و قضایی مساجد
یکی از برنامه های پیامبر در مساجد، رسیدگی به امور قضایی بود. مسجد در آن روزگار، یک دادگستری به تمام معنا بود که عموم کارهای دادخواهی در آنجا صورت می پذیرفت. حتی پیامبر در مسجد، قوانین حقوقی وضع کردند و برای مسجد و منبر، شأن ویژه حقوقی قائل شدند که از جمله آنها، مراسم سوگند خوردن بود. پیامبر، مراسم سوگند خوردن را کنار منبر معمول ساختند و فرمودند: «هر کس کنار منبرم دروغ گوید، هر چند برای یک چوبه مسواک باشد، جایگاهش در آتش خواهد بود».
کارکرد اجتماعی مساجد
مساجد در زمان پیامبر اسلام، سهم به سزایی در ایجاد عدالت اجتماعی و شکسته شدن نظام های طبقاتی و اخلاق اشرافی گری و مرزبند ی های کاذب خون و نسب و ثروت داشت و سبب جایگزین شدن فرهنگ برابری و برادری در محیط مساجد شد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز هر گاه در مسجد با مؤمنان نشست و برخاست داشتند، این امر را به دقت رعایت می فرمودند و حتی درنگاه کردن نیز مساواتی را برای همه قائل بودند.
کارکرد اجتماعی دیگر مسجد، در کلامی از امام باقر علیه السلام آمده است که فرمودند: «مسکینان وفقیران در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسجد منزل می گزیدند». افزون بر این، مساجد پناهگاه غریبان و در راه ماندگان بود، به طوری که هرگاه فرد تازه واردی داخل یکی از شهرهای اسلامی می شد و یکی را نمی شناخت، یکسره به سراغ مسجد آن شهر می رفت.
کارکرد سیاسی مساجد
در کنار کارکرد دینی، وسیع ترین کارکرد مساجد در صدر اسلام، کارکرد سیاسی آنها بود، به طوری که مسجد رسما یک نهاد سیاسی در جامعه به شمار می رفت. صدور فرمان های حکومتی، اعلام برنامه های حکومت، پذیرش سفیران کشورها و اقوام دیگر، انتشار و ابلاغ اخبار مهمی چون اخبار جنگ، برپایی محافل مشورتی، بیعت کردن، انتصاب کارگزاران و سفیران و نیز استیضاح کارگزاران، از کارکردهای سیاسی مهم آن زمان بود که همگی در مسجد صورت می گرفت. شواهد تاریخی بیانگر این است که در صدر اسلام، مسجد به عنوان نهادی حکومتی تلقی می شد. از این رو، یک فرد واحد، هم زمامدار بود و هم مدیر اجرایی، و یک ساختمان، هم مسجد بود و هم مرکز اصلی مسایل دینی و سیاسی.
مسجد در کلام معمار فقید انقلاب
این مساجد، سنگرهای اسلام است.
مسجدها را محکم نگه دارید و پر جمعیت کنید.
مراکزی که مراکز بسط حقیقت است، بسط فقه اسلام است و آن مساجد است، این ها را خالی نگذارید، این یک توطئه است که می خواهند مسجدها را کم کم خالی کنند.
مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد. این مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشند. این طور نباشد که خیال کنند حالا دیگر ما پیروز شدیم، دیگر مسجد می خواهیم چه کنیم؟ پیروزی ما برای اداره مسجد است.
آن هایی که می خواهند نقشه بکشند و شما را دور کنند از مساجد، دور کنند از مراکز تعلیم و تربیت، آن ها دشمن های شما هستند.
مسجد، مرکز اجتماع سیاسی است.
مسجدها را خالی نکنید، تکلیف است امروز.
حفظ مساجد، امروز جزء اموری است که اسلام به او بسته است.
نهضت را، از راه مساجد ـ که دژهای محکم اسلام اند ـ زنده نگه دارند.
مسجد در سخنان مقام معظم رهبری
مساجد، پایگاه های محکم انقلابند.
قیام مردمی برای پیروزی انقلاب، از مساجد آغاز گردید.
خدمت به مساجد، باید کاری همگانی و مردمی شمرده شود.
سنت بسیار با برکت اجتماع در مساجد را، باید هم چنان نگاه داشت. جوان ها مسجد را کلاس درس و صحنه رزم بدانند و به مساجد رو کنند.
در دانشگاه ها و دیگر مراکز انسانی انبوه، مسجد می تواند جایگاه امن و صفا باشد و امام جماعت، غمگساری و راهنمایی و همدلی را در کنار اقامه نماز، در آن محیط رحمت و هدایت الاهی به نمازگزاران هدیه کند. مجامع دانش آموزی در آن صورت، جذاب ترین مرکز تجمع خود را مسجد، دانشگاه و مدرسه خواهند یافت و پایگاه تقوا، پایگاه فعالیت جوانان خواهد شد.