بسم الله الرحمن الرحیم
عنوان: مسجد رسانه اسلام
مناسبت: روز جهانی مسجد
ایجاد انگیزه[1]
انسان‌ها همواره از وسیله‌ای برای برقراری ارتباط استفاده می‌کنند تا بتوانند پیام خود را به دیگران برسانند. وسایل ارتباطی به مرور زمان تغییر یافته و پیشرفت کرده تا اینکه امروزه به صورت وسایل ارتباط جمعی همچون اینترنت و فضای مجازی، ماهواره، تلویزیون، مطبوعات و ... در آمده است.
در دوران کنونی، وسایل ارتباط جمعی همگان را اسیر خود کرده و اراده و اختیار را از اغلب انسان‌ها ربوده است تا آنجا کهدر بسیارى از موارد، افراد چنان به رسانه‌اى معتاد شده و به آن اعتماد مى‌ورزند که هر طور شده باید در ساعت معینیاز آن استفاده کنند. تأخیر یا فقداندستیابی به این رسانه‌ها، موجب از بین رفتن تعادل آنان را فراهم مى‌سازد و زمانى که به آن مى‌رسند، قدرت اندیشه از آنان سلب مى‌شود.
از این روچنین افرادی بدون هیچ تردید یا تفکری، نوشته یا آموزه‌های ارائه شده در این رسانه‌ها را مى‌پذیرند و بر مبنای یافته‌های آن رسانه عمل می‌کنند، غافل از اینکهوسایل ارتباطی در عقاید، افکار، فرهنگ، آداب و رسوم مردم اثرگذاشته و به راحتی می‌توانند افراد را به سوی هدف خاصی که مد نظر است، هدایت یا گمراه سازند.
مکلوهان،یکیازنظریه‌پردازانغربدر زمینهارتباطات،معتقداست،منشأتغییراتاجتماعی،رسانه‌هایارتباطجمعی‌اند.
اگرچهاندکزمانیبیشنیستکهوسایلارتباطجمعیمورداستفادهانسانقرارگرفتهو می‌توانند سبب جهت‌دهی و تغییر در افراد گردند؛امادینمبیناسلاماز 1400 سالپیش،نیازانسان به ارتباطات و رسانه‌ها رادرنظرگرفتهویک رسانه تأثیرگذار مثبت را به جوامع بشریمعرفی کرده و آن مکان مقدسی بهنام «مسجد»است. البته هرگاه نام مسجد به میان می‌آید و یا چشم انسان به گلدسته‌های مساجد می‌افتد، نماز و عبادات و مسائلی از این قبیل را در ذهن تداعی می‌کند و تنها افراد کمی هستند که ذهنشان روی کارکرد رسانه‌ای مسجد می‌رود.
اگر ساختمسجدیعنیکعبهرابهزمانحضرت آدم(ع)برگردانیم،سابقهتاریخیوجوداین رسانههمزادباتاریخبشراست. اینحقیقتتاریخیدرآیاتقرآنینیزموردتأییدقرارگرفتهاست:«إِنَّأَوَّلَبَیْتٍوُضِعَلِلنَّاسِلَلَّذیبِبَکَّةَمُبارَکاًوَهُدیلِلْعالَمینَ؛[2]نخستینخانه‌ایکهبرایمردم (ونیایشخداوند) قراردادهشد،هماناستکهدرسرزمینمکّهاستکهپربرکتومایههدایتجهانیاناست.»
شاید بتوانیم نشانه‌ای از کارکردرسانه‌ایمسجد رابهزمانحضرت ابراهیم(ع)مستند کنیم. درروایتیدرتفسیر قمی می‌خوانیمهنگامیکهابراهیمدستوراعلانحجرادریافتنمود،عرضکردخداوندا،صدایمنبهگوشمردمنمی‌رسد! خداوند بهاوفرمود: «أَذِّنْ عَلَیکالْأَذَانُ وَ عَلَیالْبَلَاغ؛ اعلام کن بر تو اعلام کردن است و بر منبهگوشآن‌هارساندن».ابراهیمبرمحل«مقام»آمدوانگشتبرگوشگذاشتوروبهسویشرقوغربکردوصدازد: «أَیهَاالنَّاسُکتِبَعَلَیکمُالْحَجُّإِلَیالْبَیتِالْعَتِیقِفَأَجِیبُوارَبَّکم؛ای مردم!حجخانهکعبهبرشمانوشتهشده،دعوتپروردگارتانرااجابتکنید.»
خداوندصدایاورابهگوشهمگانحتیکسانیکهدرپشتپدرانورحممادرانبودندرسانیدوآن‌هادرپاسخگفتند: لَبَّیک اللَّهُمَّ لَبَّیک...![3]
اگر مسجد رسانه اسلام است آیا واقعاً ما از این رسانه به خوبی بهره برده‌ایم؟ چه ابزارهایرسانه‌ای در مسجد وجود دارد؟ تفاوت رسانه مسجد با سایر رسانه‌ها در چیست و اعتماد مردم به این رسانه در چه حد است؟ اینرسانهمقدسکه گاهی دست اهل آن بوده است و گاهی دست نااهل آن؛ آیا استفاده ابزاری از آن صورت نگرفته است؟
متن و محتوا
درعصریکهتحولشگرفارتباطاتوعصریکهازآنبه «دهکدهجهانی»یادمی‌شود وعصریکهروزنامه‌ها،مجلات،رادیووتلویزیون،اینترنت،ماهوارهو... نهایتتلاشخویشرادرجذبمخاطبانجامدادهوهرروزبرتنوعکارخویشمی‌افزایند،نبایدازنقشرسانه‌ای مسجدوویژگی‌هایمنحصربهفردآنغفلتورزید.چراکه دردنیایامروزاولاً پیشرفته‌ترینکشوربعدازدارابودنذخایرنفت،کشوریاستکهرسانهآنقوی‌ترباشد. ثانیاًمؤثرترینعاملدرمسائلسیاسی،فرهنگی،اقتصادیوحتینظامی،رسانه‌هاووسایلارتباطجمعیهستند.
هرچندممکناستچنینبرداشت شودکهباوجودوسایلارتباطجمعیپیشرفتهامروزی،نقشرسانه بودن مساجداهمیتقبلیخودراازدستداده،ولیبهدلیلپراکندگیمساجددرجوامعاسلامیوگسترشآن‌هادرتمامنقاطشهریو روستاییازیکسووازسویدیگرحرمت،قداستومعنویتخاصیکهاینمکانمقدسنزدمخاطبینشدارد،سببشدهتامساجدهمواره نقشمهموغیرقابلانکاررسانه‌ای خودراحفظکنند.
مسجد رسانه پیامبر (ص) و اهل‌بیت(علیهم‌السلام)
نقل شده شخصی به حضور رسول خدا (ص) آمد و عرض کرد: در محله «جهنیه» کشته‌ای پیدا شده است.
آن حضرت برخاستند و به مسجد آن محل رفتند. مردم دهن به دهن از ورود آن حضرت آگاه شدند و همگی در مسجد اجتماع کردند. پیامبر به آن‌ها فرمودند: این شخص کشته شده را چه کسی کشته است؟
عرض کردند: ای رسول خدا! ما خبر نداریم.پیامبر (ص) با لحن سرزنش‌آمیزی فرمود: به راستی آیا شخصی در میان مسلمانان کشته شده، ولی آن‌ها قاتل او را نمی‌شناسند؟!سوگند به آن خدائی که مرا به حق مبعوث به نبوت کرد، اگر اهل آسمان و زمین در خون شخص مسلمانی شرکت نمایند و راضی به آن شوند، خداوند همه آنان را با صورت به آتش دوزخ می‌افکند.»[4]
اهل‌بیت(علیهم‌السلام) هم از این رسانه کمال بهره را می‌بردند. بسیاری از خطبه‌های امیرالمؤمنین(ع) در مسجد ایراد می‌شد. خطبه فدکیه حضرت زهرا (س) از رسانه مسجد تبلیغ شد. امامحسن(ع) برایآگاهسازیمردمازخطرحملهمعاویه،ازرسانهمسجدکمکگرفت. پسازواقعهعاشوراباقرائتخطبه‌هایآتشینامامسجاد (ع) درمسجدامویدمشق،دگرگونیدرحالمردمبهوجودآمد،بهگونه‌ایکهبهتعبیریدرو دیوارهایمسجدبهلرزهافتاد.
امام باقر و امام صادق(علیهم‌السلام) کرسی درس خویش را در مسجد مدینه برپا کردند و به وسیله این رسانه، شاگردان موفقی تربیت نمودند.
مسجد کارکرد رسانه‌ای خود را تا ظهور امام زمان (عج) حفظ خواهد کرد، کما اینکه در عصر غیبت هم مساجدی مثل مسجد سهله و مسجد جمکران رسانه خاص برای آن امام غایب هستند.
مسجد رسانه خلفا و حکومت‌ها
دولت‌هاوخلفانیز برایبیاندستوراتخاصخودازاینرسانه بهرهمی‌بردند. پسازرحلتپیامبراعظم(ص)ابوبکردرمسجدالنبیبالایمنبررفتواعلانخلافتنمود؛ودوسالبعدعمرنیزبارفتنبهفرازمنبرضمنشمردنفضائلسلفخود،خلافتخودرااعلامنمود.
بعد از اینکه یزیدازدنیارفت،طبقمعمول،فرزندشکهمعاویهنامداشت،جانشیناوشد. هرگاه معاویةبنیزیدمی‌خوابید،دوکنیز؛یکیکنارسراوودیگریپایینپایاومی‌ایستادندتاخلیفهراازگزندحوادثحفظکنند. هنوزچهلروزازخلافتشنگذشتهبودکهشبیدوکنیزشبهخیالاینکهخلیفهبهخوابرفته،باهمدیگرسخنانیردوبدلکردند.
کنیزیکهبالایسرخلیفهبودبهکنیزیکهپایینپایاوقرارداشتگفت: خلیفهمراازتوبیشتردوستمی‌دارد،اگرروزیسهبارمرانبیندآرامنمی‌گیرد. کنیزپایینیدرپاسخگفت: مرده‌شویتووخلیفه‌اتراببردکهجایهردویشماجهنماست!
معاویهاینمطلبراشنید،بسیارخشمگینشد. می‌خواستبرخیزدوآنکنیزرابهقتلرساند،ولیباخودگفت: بگذارهمچنانخودرابهخواببزنم،ببینمبحثایندوکنیزبهکجامی‌کشد. کنیزبالاسرگفت: بهچهدلیلجایمنوخلیفهدردوزخاست؟کنیزپایینپاییگفت: زیراهمپدرشیزیدوهمجدشمعاویهغاصباینمقامبودند،اینکاینخلیفهجایپدرشنشستهودرواقعحقکسانیراکهسزاواراینمقامهستندغصبکردهاست،معلوماستکهجایگاهغاصبوظالمجهنماست.
معاویةبنیزیدکهخودرابهخوابزدهبود،بعد ازشنیدن این مطلبدرفکرفرورفت وباخودگفت: کنیزپایینپا،درستمی‌گوید،سخنشمطابقحقاست.
فردای آن شب،معاویه تصمیمی گرفت و باید تصمیم خود را به گوش مردم می‌رساند. معاویه بن یزید مسجد را بهترین رسانه برای رساندن تصمیم خود به گوش دیگران دید. از این رو فرمانداداعلامکنندمردمبهمسجدبیایندتامطالبتازه‌ای رابهآنانگزارشدهد.
مردمازکارهادستکشیده،برایشنیدنخبرتازهخلیفهبهسوی مسجدهجومآوردند.مسجدواطرافآنپرازجمعیتشد. معاویهبالایمنبررفتوگفت:ای مردمبدانیدکهبدنمنجزپوستواستخوانچیزینيستوطاقتآتشسوزانجهنمرانداردوحقیقتایناستکهمنلیاقتخلافتراندارم،خلافتمالمنوآلابوسفیاننیست،خلیفهبرحقوامامواجبالاطاعهفرزندرسولخدا(ص)علیبنالحسینامامسجاد (ع) است،برویدوبااوبیعتکنیدکهسزاوارخلافتاوستومندراینمدتحقاوراغصبکردم.
خلیفه وقت اینراگفتوازمنبرپایینآمد وبهسوی خانهرفتودررابهرویخودبستوتمامامورخلافترارهاساخت. آنگاه که مادرشازجریانمطلعشدنزداوآمد،دودستشرابلندکردوبرسرخودزدوگفت:ای معاویه!کاشنطفهتوخونحیضمی‌شدوبهکهنهمی‌ریختوننگدودمانخودنمی‌شدی. معاویهگفت:ای کاشهمانطوربودتابهننگفرزندییزیدگرفتارنمی‌شدم.[5]
حتی رضاخان هم به دنبال این بوده تا از کارکرد رسانه‌ای مسجد استفاده کند. می‌گویند روزی رضاخان با وزرای خود به رامسر رفته بودند، رضاخان خواست چهره مذهبی خود را به مردم نشان دهد. از این رو وارد مسجدی شد که در آن روضه‌ای برپا بود.
سخنران مسجد (آقای حبیبی قاسم‌آبادی) همین‌که چشمش به رضاخان افتاد، با صدای بلند گفت: بار الهی!شاهنشاه ایران و کابینه‌اش را از بهشت نجات فرما!رضاخان و دیگر وزرا بدون اینکه متوجه دعا شوند، بلند گفتند: آمین.»[6]
پایگاه عبادی مسجد،در جریان پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز از نقطه‌های شروع و در حین تداوم و گسترش مبارزه تا پیروزی و حتی بعد از آن، تبدیل به یک رسانهنیروبخش و تحرک‌آفرین واطلاع‌رسان شد. رسانه‌ای که اصلاً در محاسبات آن روز به حساب نمی‌آمد.این رسانه تأثیرگذارنقش محوری حرکت‌های انقلابی را بر عهده گرفت، به طوری که خود محمدرضا شاه می‌گوید: «گروه‌های مسلح،از کمیته‌هایی که در پناه مساجد تشکیل می‌شد، دستور می‌گرفتند.»[7]
تفاوت رسانه مسجد با دیگر رسانه‌ها
این رسانه هدفمند، دینی تفاوت‌های بسیاری با رسانه‌های دیگر دارد. برخی از تفاوت‌های آن عبارتند از:
1. بر خلافاکثررسانه‌هایدنیاکهتوسطمشرکینومعاندیناسلام،ادارهویاتأییدمی‌شود، رسانه مسجد از نفوذ مشرکین ومنافقیندر امان است. چنانکهقرآنمی‌فرماید: «مَاکَانَلِلْمُشْرِکِینَأَنْیَعْمُرُوامَسَاجِدَاللَّهِ»[8]
2. رسانهمسجد،پیامیراارائهمی‌دهدکهازوحیواهل‌بیت (ع) باشدودرتربیتورشدمخاطبیندخالتداشتهباشد،بر خلافرسانه‌هایدیگرکههرخبریرامی‌گیرند و ارائه می‌دهند.
3. رسانه مسجداختصاصبههیچارگانوحزبی و تابع هیچ نهادی نیست،اماهیچرسانه‌ای نیستکهبهجاییوابستهنباشد و افکارعمومیرابهسمتیخاصکهنهادهایسیاسیوحکومت‌هایقدرتمندوغالبدنیامی‌خواهند،سوقندهند.
4. برخلاف رسانه‌های دیگر کههمدیگررانفیمی‌کنند،هیچمسجدی،دیگرمساجدرانفینمی‌کند،بلکهمساجدمؤیدیکدیگرند.
5. وجود مسجد در هر مکانی موجب رشد مردم و تقویت باورهای دینی آنان می‌شود، اما وجود برخی رسانه‌ها مردم را از دین و دینداری دور می‌کند.
6. برخلافسایررسانه‌هاوادیانکهپذیرشهفتگی،ماهیانهوسالیانهدارند،مسجد پذیرشروزانهداشتهوتعطیلبردارنیست.
7. رسانه‌هایاناطق‌اند (رادیووتلویزیون) یامکتوب (روزنامه‌ها) ویاالکترونی (ماهوارهواینترنت)؛امامسجدهرکسیرابه نحویاطلاع‌رسانیمی‌کند،گاهینگاهبهساختمانمسجدویاخطوطنوشتهشدهدرآنو... پیامدهندهوبیدارکنندهاست.
ابزارهایرسانه‌ای مسجد
رسانه مسجدابزارهایمتعددی برایاطلاع‌رسانیدر اختیار دارد. هریکازاینابزارهاباکارکردیویژهدراطلاع‌رسانی،نقشایفامی‌کند.منبر،منارهومأذنه،اجتماعاتدینیوعمومیوخودساختمانمسجد،برخی از ابزارهای رسانه‌ای مساجد هستند که بهنحویدرجهت آگاهیبخشی و همراه سازی افکار مخاطبان،نقش‌آفرینیمی‌کنند. دراینبخشکارکردهریکازاین‌هارابه طورجداگانهبررسیخواهیمکرد.
۱.ساختمانمسجد
منظورازساختمانمسجد،معماریونوعسازهبه کاررفتهدرآنمی‌باشدکهافرادناآشناوتازهواردبهشهررا–بهمحضچشمافتادنبهآن- راهنمایینمودهوآگاهیمی‌دهد. کارکردیکهامروزهتابلوهایراهنماییورانندگیایفامی‌کنند،پیش‌ترازآنمساجدبودهاست.
ازدیگرکارکردرسانه‌ای ساختمانمسجد،یادمانسازیدرمحلجنگ‌ها و وقایعاست. مشاهدهاینمساجد،خود،ذهنمخاطبرابه سویآنحادثهمعهودرهنمونمی‌کند. ساختمساجدسبعهدرمحلجنگخیبروساختمسجددراماکنیکهرسولالله(ص) نمازخواندهبود و یا ساخت مسجد شکر در صحرای طبس به یاد شکست مفتضحانه آمریکا در صحرای طبسازایندستمساجدمی‌باشد.
شیخ مرتضی انصاری (ره)،یکی از مراجع بزرگ تقلید است که به سال 1281 هجری قمری در نجف اشرف از دنیا رفت و مرقد شریفش در همان جاست، دو کتاب معروف درسی حوزه‌های علمیه به نام مکاسب و رسائل از تألیفات اوست.
روزی یکی از مقلدین او که از تجار محترم و متدین بود، در مسیر راه خود به مکه برای انجام حج، به نجف اشرف به حضور شیخ انصاری آمد و مبلغی تقدیم کردو گفت: این مبلغ، از مال خالص (و خمس داده) من است، آن را بردارید و برای خود خانه‌ای بخرید و از مستأجری راحت شوید.
شیخ، آن پول را پذیرفت و آن تاجر به مکه رفت، اما شیخ با آن پول مسجد خوبی در محله «صغیر» در نجف اشرف بنا کردکه اکنون به مسجد «ترک» معروف استو از زمان تأسیس تاکنون، همواره محل درس و بحث علماء مراجع تقلید بوده و مکانی بسیار پر برکت شده است.
آن تاجر در مراجعت از مکه، به نجف اشرف آمد و به حضور شیخ انصاری (ره) شرفیاب شدو پس از احوالپرسی، عرض کرد: آیا خانه خریدید؟
شیخ گفت: آری خریدم، سپس آن تاجر را با خود به کنار آن مسجد برد و آن را به او نشان داد و فرمود: این مسجد را با آن پولی که دادی بودی بنا کردم.
تاجر گفت: من این پول را برای خانه داده بودم، نه برای مسجد!
شیخ گفت: چه خانه‌ای بهتر از این مکان مقدس؟که عبادت خدا در آن می‌شود، (مردم با دیدن این ساختمان به یاد خدا و عبادت او می‌افتند.) ما به زودی از این دنیا کوچ می‌کنیم، اگر با آن پول، خانه می‌خریدم بعد از من ورثه منتقل می‌شد، ولی این ساختمان (مسجد) باقی و ثابت است و به کسی منتقل یا بخشیده نمی‌شودو خرید و فروش نمی‌گردد.
تاجر، از این عمل نیک انسانی و اجتماعی شیخ، شاد گردیدو علاقه‌اش به شیخ انصاری (ره) بیشتر شد.[9]
۲.منارهومأذنه
ازدیگرقسمت‌هایمسجدکهکارکردرسانه‌ای داردمأذنهیامنارهاست. منارهیامأذنه،جایگاهیاستبرایاعلاممراسممذهبیبهخصوصبرایدعوتمسلمینبااذانبهنمازهایپنج‌گانه.
به خاطرارتفاعمناره و مأذنه‌ها،یکی ازکاربردهایدیگراین محل‌ها، اعلانحوادثمهمبودهاست.
دردههچهلوپنجاهکهبهدلیلسلطهنظامسیاسیپهلویبروسایلارتباطجمعی،نیروهایانقلابازحقهرگونهفعالیتفرهنگی،اجتماعیوسیاسیمحرومبودند. مساجدمناسب‌ترینرسانهارتباطجمعیبهمنظورآگاهیبخشیبهمردمونیزمهمترینپایگاهبرایهدایتوسازمان‌دهینیرویانقلاببهشمارمی‌رفت...درحقیقتمسجداصلی‌ترینمرکزارتباطیواطلاعاتیبودکهامکانخبرگیریازتمامیوقایعوجودداشت. زمانیکهمؤذن،اذاننابههنگامسرمی‌داد،همگانمی‌فهمیدندکهحادثه‌ای مهم،اتفاقافتادهوخودرابهمسجدمی‌رساندند. تاازآنخبرآگاه شوند.
در زمان جنگ تحمیلی هم در شهرهایی که بمباران هوایی صورت می‌گرفت، معمولاً مناره و مأذنه‌ها رسانه‌ای برای پخش آژیر قرمز و اعلان خطر بمباران و یا اعلان وضعیت سفید شده بود.
3.منبر
از مهمترین ابزارهایرسانه‌ایمسجد،منبراست. سخنرانی‌هایرسمی،موعظه‌هایاخلاقیواعلانخلافتهمهوهمهازاینرسانهبهگوشهمگانمی‌رسید.
درطولتاریخاسلام،مسلمانانجایگاهمنبررابسیارمقدسمی‌شمارند. درنگاهآنانخطیبیکهبرفرازمنبرمی‌رود،درواقعدرجایشخصیبلندمرتبهمانندرسول‌الله(ص)می‌نشیندوایناقتضامی‌کندکهآنشخصخودرامتخلقبهویژگی‌هایهمچون آنبزرگواربنماید. از این رو،اگرافرادنالایقیاینرسانهمقدسراتصرفکنند،مورداعتراضمردممتدینواقعمی‌شوند.
از نظر مسلمانان تاریخچه این ابزار رسانه‌ای مسجد به زمان پیامبر اکرم (ص) بر می‌گردد. آن حضرت بر فراز منبر می‌نشست و مردم را موعظه می‌نمود و یا از نزول فرشته وحی و آیات وحیانی خبر می‌داد و یا مفاهیم و آموزه‌های اسلام را به مردم آموزش می‌داد.
نقل شده امام حسن (ع) در دوران هفت سالگی، به مسجد میرفتو پای منبر رسول خدا (ص) می‌نشست و آنچه در مورد وحی، از آن حضرت می‌شنید، برای مادرش فاطمه زهرا (س) نقل می‌کرد.حضرت علی (ع) دریافت که فاطمه (س) به آنچه از آیات قرآن، نازل شده، اطلاع دارد، از او پرسید: با اینکه شما در منزل هستید، چگونه به آنچه پیامبر (ص) در مسجد بیان می‌کند، آگاه هستید؟!
تا اینکه روزی علی (ع) در خانه مخفی شد، در این هنگامحسن (ع)از مسجد برگشت و طبق معمول، بر متکا نشستتا به سخنرانی بپردازد، ولی لکنت زبان پیدا کرد، حضرت زهرا (س) تعجب نمود. حسن (ع) به مادر عرض کرد:تعجب مکن، چراکه شخص بزرگی سخن مرا می‌شنود، استماع او مرا از بیان مطلب بازداشته است. در این هنگام علی (ع) از مخفیگاه خارج شد و فرزندش حسن (ع) را بوسید.[10]
[4]. من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 70، حدیث 20.
[5]. عاقبتبه خیرانعالم، علیمحمدعبداللهی،ج 1، ص 48، به نقل از جامع النورین، ص 316.
[6]. از لابه‌لای گفته‌ها، ص 56.
[7]. پاسخ به تاریخ، محمدرضا پهلوی، صفحه 398.
[9]. شرح مکاسب سید محمد کلانتری، ج 1، ص 130.
[10]. تتمه المنتهی، ص 57.