بسم الله الرحمن الرحیم

ایجاد انگیزه[1]

بر اساس نقل‌های تاریخی، آنگاه که فدک را از حضرت فاطمه (س) گرفتند، آن حضرت لباسی به تن کرده و چادر بر سر نهاد و با گروهى از زنان فامیل و خدمتکاران خود عازم مسجد شدند.

هنگامی که حضرت زهرا (س) به این مکان مقدس قدم نهاد، بلافاصله برخی از اصحاب شاخص پیامبر (ص) بین او و دیگران پرده‏اى آویختند، آنگاه حضرت زهرا (س) ناله‏اى جانسوز از دل برآورد که همه مردم به گریه افتادند و مجلس و مسجد به جنبش درآمد. سپس لحظه‏اى سکوت کرد تا همهمه مردم خاموش و گریه آنان ساکت گشت. آنگاه کلامش را با حمد و ثناى الهى آغاز فرمود و بر رسول خدا (ص) درود فرستاد، سپس این‌چنین خود را معرفی کردند: «من دختر آن پیامبرم که خداوند درباره‏اش فرمود: (لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُم بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ)^[2] اگر نسب او را بشناسید، می‏دانید که او فقط پدر من است نه (پدر) هیچ‏یک از زنان شما و اوست برادر امیرالمؤمنین علی (ع) نه (برادر) هیچ یک از مردان شما و چه خوب است منسوب بودن به آن حضرت که درود خداوندی بر او و خاندانش باد.»^[3]

همچنین نقل شده آنگاه که امیرالمؤمنین علی (ع) را مظلومانه و با ستم به مسجد بردند، حضرت زهرا (س) وارد این مکان شد و فرمودند: «خَلُّوا عَنِ ابْنِ عَمِّی فَوَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ لَئِنْ لَمْ تُخَلُّوا عَنْهُ لَأَنْشُرَنَّ شَعْرِی وَ لَأَضَعَنَّ قَمِیصَ رَسُولِ اللَّهِ (ص) عَلَى رَأْسِی وَ لَأَصْرُخَنَّ إِلَى اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى‏^[4]؛ رها کنید پسر عموی مرا! قسم به آن خدایی که محمد (ص) را به حق برانگیخت! اگر از علی دست برندارید، گیسوان خود را پریشان کرده و پیراهن رسول خدا (ص) را بر سر افکنده و در برابر خدا فریاد خواهم زد.»

موج کوثر چون به مسجد سر نهاد          لرزه بر دنیا و ما فیها فتاد

گفت در طغیان عشقم کوثرم                تیغ داران پیش مرگ حیدرم

می‌دهم جان، جان او را می‌خرم            هرچه پیش آید علی را می‌برم

بیم دارید از من و از آه من                 سیل عشقم کیست سدّ راه من

دست خالی گر نشد حل مشکلم           ذوالفقاری سازم از آه دلم

متن و محتوا

دین اسلام، خواهان آن است که زنان در چارچوب زندگی خانوادگی و حضور اجتماعی همراه با حیا و عفت، به کمالات و رشد نائل شوند؛ از این رو آموزه‌های دین، چنان چتر حمایتی برای زن ایجاد کرده که اگر زنان خود را ملزم به قوانین اسلامی و شرعی کنند، از بسیاری رنج و سختی‌ها در امان بوده و به آثار و برکات بی‌شماری می‌رسند.

آموزه‌های اسلامی نه‌تنها حضور زنان در اجتماع را منع نکرده، بلکه در صورت ضرورت و نیاز فرد و اجتماع این حضور را برای انجام اموری همچون: تحصیل علوم و معارف الهی، تعلیم و تعلّم و ... واجب می‌داند.

همانگونه که در ابتدای بحث ذکر شد، در تاریخ، صحنه‌هایی از حضور حضرت زهرا (س) در مسجد برای دست‌یابی به اهدافی، ثبت شده است. و از آنجا که حضرت زهرا (س) بهترین الگو برای زنان و دختران مسلمان است، بانوان جامعه ما نیز می‌توانند با حضور در مسجد برخی از اهداف اجتماعی ـ تربیتی و معنوی خود را در پیش گیرند.

اما سؤالی که به ذهن می‌آید این است: حضور زنان در مسجد با دیگر مکان‌ها چه تفاوتی دارد؟ آثار و برکات حضور زنان در مسجد چیست؟

آثار و فواید حضور زنان در مساجد

1.       رسیدن به بصیرت دینی

بصیرت، یکی از عوامل تشکیل دهندة شخصیت انسان‌ها است و مساجد می‌تواند موثرترین و مهمترین عامل در ایجاد بصیرت دینی باشد؛ زیرا تأثیر مساجد بر شخصیت انسان در سه بُعد (ادراک ـ احساس ـ رفتار) نمایان است.

در فضای معنوی مسجد، برای افزایش بصیرت دینی و سیاسی و عبادی مسجدیان از ابزارهایی مانند «سخنرانی» به‌طور عام در طول سال یا به‌طور خاص استفاده می‌شود. همچنین برگزاری «کلاس‌های آموزشی» در مساجد؛ اصل تشکیل «نماز جماعت»، «مراسمات دعا و نیایش»، انجام «مراسمات مذهبی» و «نصب اطلاعیه و پوستر» از جمله برنامه‌های اثرگذاری هستند که سبب بصیرت دینی در نمازگزاران می‌شود.

البته شرکت کنندگان در مسجد همزمان با بصیرت دینی، از بصیرت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و تربیتی نیز بهره‌مند می‌گردند و تاثیر رفتاری که حضور در مسجد برجای می‌گذارد، تنها منحصر به افراد و مسجدی‌ها نیست؛ بلکه این حضور می‌تواند جامعه دینی را از فساد و گناه پاک کرده و مسلمین را به سمت یک جامعه سالم هدایت کند.

امیرالمؤمنین علی (ع) درباره آثار حضور در مسجد می‌فرماید: «مَنِ اخْتَلَفَ إِلَى الْمَسْجِدِ أَصَابَ إِحْدَى الثَّمَانِ أَخاً مُسْتَفَاداً فِی اللَّهِ أَوْ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً أَوْ آیَةً مُحْکَمَةً أَوْ سَمِعَ کَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَى الْهُدَى أَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً أَوْ کَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى أَوْ یَتْرُکُ ذَنْباً خَشْیَةً أَوْ حَیَاء[5]؛ کسی که به مسجد رفت و آمد می‏کند، یکی از منافع هشتگانه نصیب او می‏شود: برادری مفید و با ارزش در راه خدا، یا علم و دانش نو، یا دلیل و برهان محکم [برای تثبیت عقاید]، یا کلماتی که موجب هدایت شود [می‏شنود]، یا رحمت مورد انتظاری [شامل حال او می‏شود]، یا مواعظی که او را از فساد و گناه باز دارد، [می‏شنود،] یا به خاطر ترس یا حیا و آبروی خود گناهی را ترک می‏کند.»

با توجه به کارکرد بصیرتی مسجد، رسول خدا (ص) می‌فرماید: «کُلُّ جُلُوسٍ فِی الْمَسْجِدِ لَغْوٌ إِلَّا ثَلَاثَةً- قِرَاءَةُ مُصَلٍّ أَوْ ذِکْرُ اللَّهِ أَوْ سَائِلٌ عَنْ عِلْم‏[6]؛ هرگونه نشستى در مسجد بیهوده است، مگر اینکه براى سه کار باشد: خواندن قرآن، خدا را یاد کردن، و یا دانش اندوختن.»

بنابراین مسجد، پایگاهی معنوی است که بر شخصیت ایمانی افراد مؤثر بوده و احساسات دینی آنان را تقویت می‌کند و این اثر مخصوص مردان نیست؛ بلکه زنان نیز می‌توانند از این نعمت بهره‌مند گردند و از آنجا که لطافت روحی زنان بیشتر از مردان است، تاثیرپذیری این قشر نیز افزونتر می‌باشد.

2.     بهره‌مندی از فضای معنوی و اجتماعی سالم

مسجد خانه خدا در زمین،[7] مرکز وحی،[8]منبع فیوضات معنوی و برکات گوناگون برای نمازگزاران و جامعه اسلامی است.

بی‌گمان مکانی که چنین جایگاهی نزد خداوند دارد، حضور در آن، آثار فراوانی را به همراه خواهد داشت و بدون تردید، شامل حال مکلفان و حاضران در مسجد اعم از زن و مرد نیز خواهد بود. می‌توان گفت: فلسفه بنای این مکان، دست‌یابی به این اهداف متعالی است.

در این مکان‌ مقدس مؤمنان اعم از زن و مرد، فرصت می‌یابند با جمعی آشنا شوند که از نظر دین و عبودیت با آنان همرنگ هستند و توان ایجاد گروه های اجتماعی هماهنگ را دارند. بنابراین آنان می‌توانند از بین اهل مسجد، برادران یا خواهران مناسبی، از حیث دینی، برای خود بیابند که طبعا آثار آن در ابعاد اجتماعی بروز خواهد کرد.

همانگونه که فضای معنوی ماه مبارک رمضان، تاثیر چشمگیری در کاهش ناهنجاری‌ها و جرایم اجتماعی و فردی در پی دارد، حضور در فضای معنوی مسجد نیز می‌تواند نقش بازدارنده در ارتکاب جرایم و گناهان نیز داشته باشد؛ زیرا معمولاً افراد، قداست ویژه‌ای برای این مکان معنوی مسجد قائل هستند و احساس می کنند که در این محیط بیشتر در معرض دید خداوند و اولیای الهی می‌باشند و معتقدند اگر گناه و معصیتی انجام دهند، عقاب دو چندانی برای آنان در نظر گرفته خواد شد. همین مسائل خود سبب بازدارندگی از انجام معصیت شده و در نتیجه، هم افراد سالمی داریم و هم اجتماعی سالم.

3.    اصلاح سبک زندگی خانوادگی

هرچند زنان و مردان در تمام ثمرات حضور در مسجد، مشترک هستند و میان آنان تبعیضی به چشم نمی‌خورد، اما نکته‌ای وجود دارد که اطلاع از آن، موجب درک مطلوب بودن حضور بانوان در مساجد است.

حقیقت این است که بانوان فرصت بیشتری در اختیار دارند، بر خلاف مردان که اغلب عمر آنان صرف تأمین معاش زندگی خود و خانواده می‌شود. همچنین، همبستگی و دلبستگی بین زنان بیشتر از مردان است و آنان قدرت و سرعت انتقال بیشتری نسبت به مردان دارند و در تبادل اطلاعات دینی، سیاسی، اخلاقی و اجتماعی موفقتر هستند.

از سویی دیگر، زنان نقش کلیدی در سبک زندگی خانواده‌ها دارند، حضور این قشر در مسجد و بهره‌گیری از فیوضات این فضا سبب اصلاح سبک زندگی افراد و خانواده‌ها می‌شود و حضور آنان در مسجد، می‌تواند کل فضای خانواده و به دنبال آن، جامعه را جهت داده و هدایت نماید.

نکته دیگری که نباید از آن غافل شد، تربیت الگویی است که برای شرکت کنندگان در مسجد ایجاد می‌شود. این نوع تربیت یکی از بهترین راه‌ها برای ایجاد تغییر در نگرش و رفتار انسان‌ها است.

مسجد، مکان رفت و آمد مردان و زنان متقی و وارسته‌ای است که در پناه ارتباط با این فضای روحانی به کمالات و معنویات خاصی رسیده و می‌توانند الگویی مناسب جهت پذیرش رفتار دینی باشند.

امام صادق (ع) می‌فرماید: «لَا یَرْجِعُ صَاحِبُ الْمَسْجِدِ بِأَقَلَّ مِنْ إِحْدَى ثَلَاثٍ- إِمَّا دُعَاءٍ یَدْعُو بِهِ یُدْخِلُهُ اللَّهُ بِهِ الْجَنَّةَ- وَ إِمَّا دُعَاءٍ یَدْعُو بِهِ فَیَصْرِفُ اللَّهُ عَنْهُ بَلَاءً وَ إِمَّا أَخٍ یَسْتَفِیدُهُ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَا اسْتَفَاد[9]؛ کسی‌که اهل مسجد باشد حداقل یکی از این سه بهره نصیب او می‌شود: دعائی که خدا او را به واسطه این دعا سزاوار بهشت کند یا بلائی که از او دفع شده یا دوست و برادر دینی قسمت او شده که برای رضای خدا از او بهره‌مند می‌گردد.»

پیامبر اسلام (ص) در روایتی چنین بیان داسته است: «إِنَّ لِلْمَسَاجِدِ أَوْتَاداً الْمَلَائِکَةُ جُلَسَاؤُهُمْ إِذَا غَابُوا افْتَقَدُوهُمْ وَ إِنْ مَرِضُوا عَادُوهُمْ وَ إِنْ کَانُوا فِى حَاجَةٍ أَعَانُوهُمْ[10]؛ در مساجد انسان‌هاى ثابت قدمى همچون میخ وجود دارند که ملائکه با آنان مأنوس و هم­نشین هستند. هنگامى که از مسجد غیب می­شوند، در پى آن‌ها هستند و هنگامى که بیمار می­شوند، به عیادت آن‌ها می­روند و هر وقت در کارها احتیاج به کمک داشته باشند، به کمک آن‌ها می‌شتابند.»

حضور زنان در مسجد زمینه‌ای است برای الگوگیری از سیره و سبک زندگی افراد پاکی است که در این فضا حضور دارند و این نکته یکی از عواملی است که سبب اصلاح سبک زندگی افراد و خانواده‌ها می‌شود.

4.      بهره‌مندی از شادی و نشاط معنوی

شادی و نشاط یکی از نیازهای روحی و فطری انسان است که در بسیاری از جنبه‌های حیاتی انسان نقش موثری ایفاء می‌کند. از آنجایی که دین اسلام با فطرت انسان کاملا سازگاری دارد، به این نیاز اساسی انسان توجه نموده و در آموزه‎های دینی مسئله شادی و نشاط مورد تاکید می‌باشد.

شادی و نشاط در عرصه‌های مختلفی رخ می‌دهد. یکی از مواردی که کمتر به آن توجه می‌کنیم، شادی و نشاط معنوی است. در ایجاد این نوع شادی و نشاط مؤلفه‌های متعددی نقش دارند، یکی از آن‌ها مکان و محیطی است که افراد در آن حضور می‌یابند.

مسجد به عنوان یک مکان معنوی می‌تواند به بهترین شکل ممکن، این نقش را ایفا کند؛ زیرا مسجد، محل برگزاری یک سری از عباداتی است که هر یک از این عبادات تأثیر به سزایی در جهت ایجاد شادی و نشاط در شرکت کنندگان دارد. برگزاری «نماز جماعت» و «دعاهای دسته جمعی»، «تلاوت و شنیدن آیات روح‌بخش قرآن کریم»، «استغفار و توبه» و .... از جمله عواملی است که در این مکان، سبب شادی و نشاط معنوی است.

پیامبر اکرم (ص) در حدیثی فرموده است: «ما جَلَسَ قَوْمٌ فی مَسْجِدٍ مِنْ مَساجِدِ اللّه‏ِ تَعالی یَتْلُونَ کِتابَ اللّه‏ِ [و] یَتَدارَسُونَهُ بَیْنَهُمْ اِلاّ تَنَزَّلَتْ عَلَیْهِمُ السَّکینَةُ وَغَشِیَتْهُمُ الرَّحْمَةُ وَ ذَکَرَهُمُ اللّه‏ُ فیمَنْ عِنْدَهُ[11]؛ قومی [با یکدیگر] در مسجدی از مساجد خداوند متعال برای تلاوت و آموختن قرآن ننشینند؛ مگر آنکه آرامش برایشان نازل و رحمت الهی شامل حال آن‌ها شود. و خداوند از آنان در میان کسانی که نزد او هستند یاد می‏کند.»

در حدیث دیگری از آن حضرت می‏خوانیم که فرمود: «مَنْ کانَتِ الْمَساجِدُ بَیْتَهُ ضَمِنَ اللّه‏ُ لَهُ بِالرُّوحِ وَالرّاحَةِ وَالْجَوازِ عَلَی الصِّراطٍ[12]؛ هر کس که مسجدها خانه‏اش باشد، خداوند آسایش و آرامش و عبور از صراط را برای او ضمانت می‏کند.»

بنابراین حضور در مسجد سبب ایجاد شادی و نشاط معنوی مؤمنان می‌شود و حضور مؤمنان در مسجد مانند ماهی شناور در آب است که از آن تغذیه می‌کند و شاداب و بانشاط است.

5.     بهره‌مندی از آثار و برکات اخروی

حضور در مسجد، علاوه بر آثار دنیوی، از جنبه اخروی و کمالات معنوی نیز مورد توجه است و نقش چشم‌گیری دارد.

پیامبر اسلام (ص) در روایتی می‌فرمایند: «اَلمَساجِدُ سُوقٌ مِنْ اَسْواقِ الـآخِرَةِ، قِراها اَلْمَغْفِرَةُ وَ تُحْفَتُها الْجَنَّةُ^[13]؛ مساجد بازاری از بازارهای آخرتند. آمرزش [و بخشش] از وسایل پذیرایی آن‌ها است و بهشت هدیه آنان است.»

آن حضرت در روایت دیگری فرمودند: «سَبْعَةٌ یُظِلُّهُمُ اللَّهُ فِی ظِلِّهِ یَوْمَ لا ظِلَّ إِلا ظِلُّهُ .... وَرَجُلٌ قَلْبُهُ مُعَلَّقٌ فِی الْمَسَاجِدِ^[14]؛ هفت گروه در قیامت مورد توجه خدا قرار می‌گیرند ... [که از جمله آن‌هاست،] شخصی که وقتی از مسجد خارج می‌شود تا زمان برگشت، توجه‌اش به مسجد باشد.»

امام صادق (ع) می‌فرماید: «عَلَیْکُمْ بِإِتْیَانِ الْمَسَاجِدِ فَإِنَّهَا بُیُوتُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ وَ مَنْ أَتَاهَا مُتَطَهِّراً طَهَّرَهُ اللَّهُ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ کُتِبَ مِنْزُوَّارِهِ فَأَکْثِرُوا فِیهَا مِنَ الصَّلَاةِ وَ الدُّعَاءِ وَ صَلُّوا مِنَ الْمَسَاجِدِ فِی بِقَاعٍ مُخْتَلِفَةٍ فَإِنَّ کُلَّ بُقْعَةٍ تَشْهَدُ لِلْمُصَلِّی عَلَیْهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ[15]؛ بر شما باد، رفتن به مساجد، به خاطر اینکه مساجد خانه­‌هاى خداى متعـال در زمین هستند و کسى که با طهارت به سوى مساجد برود، خداوند متعال او را از گناهانش پاک مى‌­کند و از زوارش نوشته مى‌­شود، پس زیاد در مساجد نماز و دعا بخوانید و در مسجدهاى مختلف نماز بخوانید، زیرا در روز قیامت هر مکانى براى نمازگزارش شهادت مى‌­دهد.»

پیامبر اسلام (ص) می‌فرمایند: «مَا مِنْ یَوْمٍ إِلَّا وَ مَلَکٌ یُنَادِى فِى الْمَقَابِرِ مَنْ تَغْبِطُونَ فَیَقُولُونَ أَهْلَ الْمَسَاجِدِ یُصَلُّونَ وَ لَا نَقْدِرُ وَ یَصُومُونَ وَ لَا نَقْدِرُ[16]؛ در هر روز نوشته­ای در قبرستان به مرده­ها خطاب می­‌کند، غبطه چه کسانى را می­خورید؟ آن‌ها می­گویند: غبطه اهل مساجد می­‌خوریم، آن‌ها نماز می­‌خوانند و روزه می­‌گیرند، ولی ما توان انجام آن‌ها را نداریم.»

بر اساس روایتی از پیامبر اکرم (ص) هنگامی که قیامت برپا می‌گردد، عده‌ای از افراد می‌آیند که پرچم‌هایی را در دست گرفته و پیش از دیگران وارد بهشت می‌شوند. آنان همان کسانى هستند که در سحرگاهان و دیگر اوقات در رفتن به مساجد بر دیگران پیشى می‌گرفتند»^[17]

رسول خدا (ص) می‌فرماید: «هنگامی که به معراج رفتم، جبرییل به من گفت: بهشت و دوزخ، مأموریت یافته‌اند که بر تو عرضه شوند. (آنگاه) بهشت و نعمت‌هایش و جهنم و عذاب‌هایش را دیدم. در بهشت هشت در وجود داشت که بر هر یک چهار کلمه نوشته بودند و هر کلمه آن، از دنیا و آنچه در دنیاست، برای کسی که بداند و به آن عمل کند، بهتر است و جهنم دارای هفت در بود که بر هر یک، سه کلمه نوشته شده و هر کلمه از دنیا و آنچه در آن است، برای کسی که بداند و به آن عمل کند بهتر است؛ آنگاه جبرئیل به من گفت: ای محمد (ص)، آنچه را که بر روی درها نوشته شده، بخوان.

 من آن‌ها را خواندم و دیدم که بر روی در ششم بهشت نوشته شده است: «لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله.» هر کس می‌خواهد قبرش وسیع و گشاده باشد، باید مسجد بسازد و هر کس می‌خواهد، کرم‌ها جسم او را در زیر زمین نخورند، در مسجدها سکنی گزیند و هر کس دوست دارد، جسمش تر و تازه باشد و پوسیده نشود، به نظافت و پاکیزگی مسجد بپردازد و هر کس دوست دارد، جایگاه خود را در بهشت ببیند، مساجد را فرش کند.»^[18]

بنابراین حضور زنان در مسجد سب بهره‌مندی آنان از برکات مادی و معنوی است و هریک موارد یاد شده، به تنهایی انگیزه لازم برای حضور زنان در مسجد را فراهم می‌کند.