در شریعت اسلام، محور و کانون تمامی فعالیتها به مسجد ختم می­شود و هیچ فعالیت و فعلی را نمی­توان یافت که در آمیختگی و ارتباط با دین باشد، ولی به مسجد ختم نشده، یا مرتبط با مسجد نباشد، این امر مهم نشان از جایگاه و اهمیت محوری است که مسجد دارد. ازاین­رو پیامبراکرم(ص) در هجرت به مدینه، اولین مکانی را که برای استقرار آیین اسلام و ترویج معارف عالیه آن بنا کرد، «مسجد قبا» بود، تا مردم حول محور این مکان مقدس به کسب فضایل انسانی و آموزه­های دینی و روح وحدت و همزیستی بپردازند و در آنجا یکرنگ و یکدل در شبانه روز حداقل پنج یا سه بار دور هم گرد آیند و به مصداق حدیث گهربار نبوی(ص): «یدُاللّه‏ِ على الجَماعةِ.»[1]با این گردهمایی همواره منشأ خیر و برکات معنوی  و انسجام اسلامی برای خود و جامعه انسانی باشند. در این نوشتار مختصر شایسته در تبیین بهتر موضوع، به مهم­ترین مؤلفه­های وحدت­آفرین مسجد اشاره نماییم:

1. کعبه و نقش وحدت­بخشی آن

در آموزه­های اصیل دینی، به ویژه قرآن کریم، خانه کعبه، خانه­ای پربرکت و منشأ خیرات و برکات و اولین معبد برای اهل توحید و عدل(مسلمانان) معرّفی شده است: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکًا وَهُدًى لِّلْعَالَمِینَ؛ به یقین نخستین خانه‏اى که براى (عبادت) مردم نهاده شده همان است که در مکّه مکرمه است که پر خیر و برکت و وسیله هدایت براى جهانیان است».[2] در واقع تمام مساجد موجود در کره زمین دارای سمت و جهت واحدی است و سمت و سوی همگی آنها به سوی کعبه، اولین خانه خداپرستی و توحید قرار دارد. در حقیقت همین ساختمان ظاهری مسجد تمامی مسلمانان را نیز جهت می‌دهد و مسیر آنها را تنها به یک نقطه واحد منتهی می‌کند؛ نقطه­ای که کمال و سعادت انسان، تنها در حرکت در این مسیر روشن و تعیین می‌گردد: «وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْناً؛ (و به یادآورید) آنگاه که خانه (کعبه) را پناهگاه و مأوای امن و امان مردم کردیم».[3]

همه مسلمانان اقصی نقاط جهان رو به سوی کعبه نماز می‌خوانند و در ایّام حج نیز به دور کعبه طواف می­کنند. امام علی(ع) درباره اهمیت کعبه به عنوان قبله واحد مسلمانان می­فرماید: «وَ جَعَلَهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى لِلْإِسْلَامِ عَلَماً وَ لِلْعَائِذِینَ حَرَماً؛ خدای سبحان، کعبه را برای اسلام، پرچم و نشانه گویا، و برای پناهندگان، خانه امن و امان قرار داد».[4] همان­­گونه که پرچم ها رمز اتحاد و یگانگی جمعیت ها و نشانه همبستگی آنهاست و بر پا بودن آن علامت حیات آنهاست، کعبه برای اسلام نماد وحدت مسلمانان است و فلسفه کعبه به عنوان قبله، ایجاد وحدت و همسویی میان امّت اسلامی است.[5] زیرا اگر در هنگام نماز، هر کسی به یک سمت می­ایستاد، گرچه همه رو به سوی خدا بودند، امّا ظاهر آنان حکایت از تفرقه داشت. هماهنگی و وحدت ظاهری، تأثیر شگفت­آوری در ایجاد وحدت روحی و حقیقی دارد. استاد مطهری فلسفه رو به قبله ایستادن در وقت نماز را مسئله­ای تربیتی و اجتماعی می­داند؛ وگرنه خداوند هر طرف هست. اگر به مشرق، مغرب، شمال و جنوب رو کنیم خدا موجود است: «وَلِلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ؛ و مشرق و مغرب (زمین و همه کراتى که خاور و باختر دارد) از آن خداست، پس به هر سو رو کنید (در هر دعا و عبادتى) همان جا روى خداست».[6] امّا اسلام به دلیل مصلحت تربیتی و اجتماعی، نماز(و هر دعا و عبادتى) را رو به قبله واجب دانسته است: «همه مردم رو به یک نقطه معیّن بایستند تا افراد بفهمند که باید یک جهت باشند؛ یعنی این درسی است برای وحدت و اتحاد و یک جهت داشتن و رو به یک سو بودن». [7] بنابراین، آیین مترقی اسلام از این طریق، یک وحدت عظیم و جهانی را با محوریت کعبه پی ریزی کرده است.

2. نقش وحدت­بخشی پخش اذان در مساجد

در عصر رسالت نبوی(ص)، رسم مسلمانان این بود که هرگاه حادثه مهمّی رخ می­داد، منادی ندا می­داد: «الصّلاة جامعة»، یعنی برای نماز در مسجد جمع شوید.[8] این جمله برای مردم آن زمان معنایی خاصّ داشت. مسلمانان از این ندا می­فهمیدند که یک امر الهی مطرح است. ابن­سعد در «الطبقات الکبری» به نقل از سعیدبن­مسیب گفته است: «پیش از تشریع اذان، مردم را با ندای «الصّلاة جامعة»، به مسجد و نماز جماعت فرامی­خواندند. پس از آنکه اذان تشریع شد با جمله مزبور مردم را در اوقات نماز برای کارهای مهم به مسجد فرا می­خواندند».[9]

به طور کلی چهار نوع فراخوانی برای انجام عبادت و گردهمایی  برای یک مسلمان قابل تصوّر است؛ نخست پخش اذان و فراخوانی در مسجد محله؛ دوم فراخوانی مؤمنان برای مسجد مرکزی در شهر با عنوان مسجد جامع؛ سوم فراخوانی مسلمانان به مصلایی در یک منطقه برای نمازهای عید و چهارم فراخوانی تمامی مسلمانان برای حج به کعبه و مسجدالحرام.

«صوت دلنشین مؤذن و پیام عمیق و رسای اذان، دعوت کننده مسلمانان به نماز جماعت است که در هر شبانه روز سه یا پنج بار در اوقات صبحگاهان، نیمروز و شامگاهان به گوش مردم کاملاً آشنا می­باشد، این وقت شناسی و دعوت همگانی، جزیی از فرهنگ جامعه اسلامی تلقی می‌شود، در صورتی که در غیر از این ساعات، اگر از مسجدی صدای اذان شنیده شود، به ذهن مردم عجیب بنظر می‌رسد».[10]

اذان، برخلاف ناقوس کلیسا، دارای کلمات و جملات معنی­دار و تداعی­کننده خیرها و سرشار از کشش به عالم معناست. روزانه چندین بار مردم به سوی فلاح و رستگاری فردی و اجتماعی فراخوانده می­شوند که تأثیر تربیتی مهمّی دارد؛[11]ولی ناقوس کلیسا حتّی اگر از حیث قالب شبیه اذان باشد، به‌طور حتم، به دلیل نداشتن گزاره­های پیام­دار، نمی­تواند تأثیر اذان در نفوس را داشته باشد.

سر دادن اذان در مأذنه­ها، در اوقات شرعی به گونه­ای است که آنی و لحظه­ای درگستره کره زمین قطع نمی­گردد؛ زیرا در هر لحظه هر موقعیت جغرافیایی واجد یک وقت شرعی در اوقات پنج گانه نماز است که بصورت مستمر و واحد و باانسجامی ناگسستنی، هیچ­گونه خلل و یا وقفه­ای در برآوردن بانگ توحید ایجاد نمی­گردد و همیشه صدای سروش آسمانی اذان در دایره زمین، از سوی نباتات و جمادات و موجودات زنده به آسمان بلند است. چنان که خداوند سبحان در آیه نخست سوره مبارکه جمعه می­فرماید: «یُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ؛ آنچه در آسمان‏ها و زمین است، همواره خدا را (به زبان قال و زبان حال) تسبیح مى‏گویند، خدایى که مسلّط (بر همه عالم هستى)، پاکیزه (از هر عیب و نقص)، مقتدر شکست‏ناپذیر و داراى اتقان صنع در مرحله تکوین و متانت در تشریع است.» آری، صدای دلنشین اذان هر صبح و شام، همگان را به وحدانیت و دوری از شرک و بت پرستی دعوت می­کند.

3. مسجد و عقد اخوّت و برادری

مهمترین عملکرد تقریبی پیامبر اکرم(ص)، ایجاد پیوند برادری میان مسلمانان بود. اندیشه اصلی آن حضرت متحد کردن صفوف مسلمانان و استوار ساختن وحدت آنها برای نابود کردن هر شبهه­ای بود که می­توانست آتش کینه­ها و عداوت­های پیشین را از نو شعله ور سازد. بدین ترتیب عقد اخوت، باعث ایجاد محبت و نزدیکی میان مسلمانان شد و وحدت گرایی در عمق تعاملات و روابط اقشار مختلف جامعه اسلامی ریشه دواند.

چند ماهی از حضور پیامبر(ص) در مدینه نگذشته بود که در مسجدالنبی، با هدف ایجاد وحدت و اخوت، بین یاران و انصار و مهاجرین پیمان عقد اخوت بست و خود آن حضرت نیز با حضرت علی(ع) پیمان برادری بست. با توجه به نقش وحدت­آفرین مسجد، از آن پس، بسیاری از اختلاف ها و درگیریهای قومی، قبیله‌ای، طایفه­ای و حتّی خانوادگی رفع گردید و سرانجام بسیاری از دشمنی‌ها به دوستی و مودّت مبدل گردید.

این سخن ژرف و بیدارگر از پیامبر اکرم(ص) است که فرمودند: «ای مردم همه شما فرزندان آدم هستید و آدم از خاک آفریده شده است. عرب را بر غیر عرب هیچ فضیلت و برتری نیست، مگر به تقوا و پرهیزگاری.»[12]

مقام معظم رهبری(دامت برکاته) نیز در این باره می­فرماید: یکی از کارهایی که پیامبر(ص)، شاید در همان ماه­های اول ورود به مدینه انجام دادند، ایجاد عقد اخوت بین مسلمانان بود؛ یعنی مسلمانها را با هم برادر کرد. این‌که می‌گوییم با هم برادر هستیم، در اسلام یک تعارف نیست؛ یعنی حقیقتاً مسلمین نسبت به یکدیگر دارای حقّ برادری هستند و نسبت به هم طلب کارند. پیامبر(ص) این را عملی کرد.[13]

5. تحکیم اتحاد در مشارکت اجتماعی

از آغاز اسلام، مسجد مرکز تمام فعّالیّت‌های اجتماعی بود. موعظه‌های مذهبی و خط­مشی‌های حکومتی از منبر مساجد اعلام می‌شد و عدالت در چارچوب آن اجرا می‌شد‌. پناهگاه بی‌پناهان، محلّ رفع مشکلات مردم و جایگاه مشورت حاکم و مسلمانان بود. همه می‌دانیم که مسجد در تحکیم «وحدت اجتماعی» که عنصر اساسی برای سلامت و بقای هر جامعه‌ای است، نقش بسیار بزرگی ایفا می‌کند. افراد، با سنین مختلف و جنسیّت و نژاد و افکار و سلیقه‌های مختلف، همه در یک جا گردهم می‌آیند؛ همدل و همسو در نماز جماعت با صفوف به­هم فشرده و دوش به دوش می‌ایستند. حضوری به این شکل، به‌طور مسلّم، وحدت و همدلی را در جامعه استوار می‌کند.[14]

پیامبر(ص) وحدت مسلمانان را در حدیثی به ساختمانی تشبیه می‌کند که اجزای آن یکدیگر را محکم می‌کنند: «المُؤمِنُ لِلمُؤمِنِ کَالبُنیانِ یَشُدُّ بَعضُهُ بَعضاً؛ ثُمَّ شَبَّکَ بَینَ اَصابِعِهِ... ؛ مؤمنان برای یکدیگر مانند اجزای یک ساختمان هستند که باعث تقویت واستحکام یکدیگر می­شوند. سپس رسول خدا(ص)انگشتانش را داخل یکدیگر نمودند(و با این کار استحکام را به حاضرین نشان دادند)... .»[15]در روایتی از آن حضرت آمده است: حضرت، انگشت­های دو دستش را در هم فرو برده و آن را به مخاطبان نشان می‌داد. در حقیقت در صفوف نماز مسلمانان، در مسجد، نماد بارزی از اتّحاد و یکپارچگی مسلمانان دیده می‌شود که در آن افراد توانگر در کنار افراد تهیدست و افراد کوچک در جانب بزرگ و صاحبان منصب و مقامات در کنار سایر اقشار جامعه به صف واحدی می­ایستند. نمایش همبستگی و پیوستگی مسلمانان در مسجد، همدلی و همراهی آنان در مشارکتهای اجتماعی همه روزه اعلام می­شود.

آری؛ به گواهی تاریخ مسجد همواره پایگاهی نیرومند در جهت انفاق و خیرات در راه خدا و برطرف کردن نیاز نیازمندان و مرکز مبارزه با ظلم حاکمان جور و انسجام نیرو و امکانات به منظور تداوم مبارزات و حفظ دستاوردها و پیروزیها به شمار می­رفته و می­رود.

6. مسجد و وحدت در نماز جماعت

در حقیقت در صفوف نماز جماعت مسلمانان، در مسجد، نماد بارزی از اتّحاد و یکپارچگی مسلمانان دیده می‌شود که در آن افراد توانگر در کنار افراد تهیدست و افراد کوچک در جانب بزرگ و صاحبان منصب و مقامات در کنار سایر اقشار جامعه به صف واحدی می­ایستند؛ این صفوف به هم­پیوسته آیه زیر را تداعی می­کند: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُم بُنیَانٌ مَّرْصُوصٌ؛ خداوند کسانی را دوست می‌دارد که در راه او متّحد و یکپارچه در خطّ و صفّ واحدی می‌رزمند، انگار دیوار سرب بزرگی هستند.»[16]

نماز جماعت یکی از نمادهای وحدت و اتحاد در سطح جوامع اسلامی است که در شبانه روز 3 یا 5 وعده، مسلمانان برای این امر مهم فراخوانده می­شوند. گرچه در اسلام نماز جماعت فرض نشده است، امّا در مقابل، اجر آن را بیست و هفت برابر از نماز فرادا بالاتر می داند.[17] اسلام برای این گردهمایی، مؤمنان را روزانه در مسجد محله خودشان 3 یا 5 بار برای ادای نماز با حالتی جمعی و یک دلی فرامی‌خواند، سپس در سطح وسیعتری، برای نماز جمعه، امر به اجتماع مسلمانان می‌کند. در نماز عید دایره شمول، باز هم وسیع تر می‌شود و حتی اسلام به مردان و زنانی که عذر دارند و نمی‌توانند نماز بخوانند، دستور می‌دهد در این اجتماع شرکت کنند.[18] دین اسلام حتی اجتماع مسلمانان در نگاه بین المللی و امت واحد اسلامی نیز توجه نموده و هر ساله در قالب حج تمتع و عمره، میلیون‌ها مسلمان در سراسر جهان اسلام در این اجتماع بزرگ، چگونگی وحدت و اخوت و برادری را آموزش می بینند و به صورت عملی چند روزی آن را تمرین می‌کنند.

به هر حال نماز، به خصوص نماز جماعت، نقش به سزایی در وحدت­آفرینی نمازگزاران دارد؛ به گونه­ای که بسیاری از مستشرقان نسبت به نماز و اثر عمیقش در نهاد آدمی، به ویژه نماز جماعت اظهار شگفتی کرده‌اند؛ در این باره فیلسوف فرانسوی، «رنان»، علی رغم کج فهمی‌هایی که از اسلام دارد، چنین می‌گوید: «من به هیچ مسجدی از مساجد مسلمانان داخل نمی‌شوم، مگر اینکه احساسی از خشوع و حسرت به من دست می­دهد، با اینکه مسلمان نیستم.»[19]همچنین «توماس آرنولد» درباره نماز می‌گوید: «این تکالیف عبادی منظم الهی، از بزرگترین نشانه­های امتیاز نظام دینی مسلمانان در مقایسه با دیگران می‌باشد که جهانگردان در سرزمین‌های شرقی ملاحظه می‌کنند؛ زیرا نحوه برگزاری بسیاری از آیین­های دیگری که در سرزمین­های اسلامی مشاهده می‌شوند، خالی از تأثیر معنوی است.»[20]

7. مسجد، عامل تحکیم برابری و مساوات

در مساجد اسلامی و در صفوف به هم فشرده جماعت در آن، مساوات و برابری به طور وضوح دیده می­شود. امتیازات و تبعیضات مقامی، مالی، نژادی و رنگی، ناپدید می‌شود، صاحبان مناصب و مقامات در کنار سایر اقشار جامعه  و کارگر و کشاورز و دانشمند و سایرین در صفوف واحدی کنار هم دیده می­شوند و تمام محیط آن از هوای پاک برادری، برابری و محبت، آکنده است. این نعمت بزرگی است که آدمی روزانه، در میان دنیایی تیره از اختلاف و جدال، پنج یا سه بار، از فضای دوستی و آرامش کامل بهره‌مند می‌گردد.

در حقیقت همه روزه در مسجد، چهره­ها با هم رو­به­رو می‌شوند و زبان ها با یک دیگر زمزمه می‌کنند و دل ها با هم انس می­گیرند. کدام وحدت و برابری از وحدت نماز گزاران در جماعت که پشت سر امام واحدی می ایستند و خدای واحدی را می‌خوانند و کتاب واحدی را قرائت می‌کنند و به سوی قبله واحدی روی می‌کنند و کارهای یکسانی از قبیل، قیام و قعود و رکوع و سجود، انجام می دهند؛ کامل‌تر و عمیق‌تر است؟ این وحدتی است که در سطح ظاهر و پوسته نمی‌ماند، بلکه به مغز و هسته رسوخ می‌کند، و وحدتی در قالب نگرش، هدف، جهت و عمل، به بار می­آورد.

کدام تصویر، جالب‌تر و زیباتر از منظره مسجد پیامبر در مدینه دیده می‌شود که نژادهای گوناگون غیر عرب، همچون صهیب رومی، سلمان فارسی و بلال حبشی را در بر می‌گرفت و قبایل مختلفی از انصار قحطانی و مهاجرین عدنانی را در دامن خود پرورش می­داد؛ آن چنان پرورشی که یکی از آنان ترجیح می‌داد خود گرسنه بخوابد، امّا برادر و خواهر ایمانی‌اش سیر باشند. «وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْکَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ؛ و انصار مدینه، مهاجرین مکه را برخود ترجیح می‌دهند، هرچند که خود سخت نیازمند بودند.»[21]