یکی از دستورات شارع مقدس اسلام، عمران و آباد کردن مساجد است.[1] شواهد تاریخی نشان می­دهد که  پیامبراکرم(ص)به بنا و عمران مسجد تأکید فراوان داشته و شخصاً  در بنا و عمارت مساجد شرکت می­فردند؛ آن حضرت بعد از هجرت به مدینه در مدت کوتاهی که در محلّه قبا حضور ‌داشتند دستور ساختن «مسجد قبا» را صادر فرمودند.[2]پیامبر(ص) برای ساخت این مسجد بسیار تلاش کردند. راوی می­گوید: هنگام ساخت مسجد قبا، پیامبر(ص) را می­دیدم که سنگ های کوچک و بزرگ را برمی­داشت تا آنجا که سنگینی سنگ ها پشت مبارکش را خم کرد. سپیدی خاک بر بدن مبارکش نمایان بود. گاهی مردی از صحابه می­آمد و می­گفت: ای فرستاده خدا، پدر و مادرم فدایت باد! سنگ و خاک را به من واگذار تا به جای تو کار کنم. پیامبر می­فرمود: نه، تو نیز سنگ دیگری بردار. حضرت هماره در تلاش بود تا ساختمان مسجد پایان یافت.[3] همچنین آن حضرت در ساخت مسجدالنبی نقش فعال داشتند و شخصاً در ساخت این مسجد شرکت کردند و حتّی در حمل مصالح ساختمانی مسجد به مسلمانان کمک می­کردند.[4]

در قرآن کریم و منابع اصیل روایی شیعه و سنّی درباره مسجدسازی سفارش­های فراوانی شده است. در منابع حدیثی با عبارات: «بنی» و «عَمَّر»، که به معنای ساختن و آبادکردن است[5]، از آن تعبیر گردید.

خداوند در قرآن کریم، مشرکان را از ساختن مساجد منع کرده است: «مَا کَانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَن یَعْمُرُواْ مَسَاجِدَ الله شَاهِدِینَ عَلَى أَنفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ أُوْلَئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِی النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ»[6]؛ مشرکان حق ندارند مساجد خدا را آباد کنند، در حالی که به کفر خویش گواهی می­دهند، آنها اعمالشان نابود شده و در آتش جاودانه خواهند ماند.

براساس آیات شریفه قرآن کریم، اولین شرط قبولی اعمال نزد پروردگار «ایمان» است و در بینش قرآنی «مسجد» آن­گاه مسجد خواهد بود که بنیاد و بنیان آن بر اساس تقوا نهاده شود، بدیهی است که مشرکان و کفّار به دلیل نداشتن ایمان و فقدان باورهای اسلامی و مقاصد الهی، اعمالشا نابود و هیچ­گونه ارزشی ندارد، و براساس بیان قرآن[7]همیشه در دوزخ باقی خواهند مانند. بنابراین ممنوعیت آنان از عمران مساجد امری طبیعی است. بنابراین، خداوند این فضیلت(مسجدسازی) را منحصر برای مؤمنان دانسته و سازندگان مساجد را جزء هدایت­شدگان معرّفی کرده است.[8]

در قرآن کریم درباره شرایط بانیان و آبادکنندگان مساجد، چنین مى‏فرماید:

«إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّکَاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَى أُوْلَـئِکَ أَن یَکُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِینَ»[9] جز این نیست که مساجد خدا را آن کس آباد مى‏کند که به خدا و روز واپسین ایمان داشته باشد و نماز بگزارد و زکات بپردازد و جز از خدا نترسد. امید است که اینان از رهیافتگان باشند.

«إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّکَاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَى أُوْلَـئِکَ أَن یَکُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِینَ»[10] جز این نیست که مساجد خدا را آن کس آباد مى‏کند که به خدا و روز واپسین ایمان داشته باشد و نماز بگزارد و زکات بپردازد و جز از خدا نترسد. امید است که اینان از رهیافتگان باشند.

قرآن کریم در این آیه شریفه، شرایط بانیان و آبادکنندگان مساجد این­گونه برمی­شمارد:

شرط اول: ایمان به خدا[11] و اخلاص[12] در مسجدسازی که نقش اصلی را در آبادی و عمران مساجد و مسجد ایفا می­کند؛ شرط دوم: اعتقاد به قیامت؛ شرط سوم: اقامه نماز؛ زیرا هدف اصلی از بنای مسجد، عبادت و پرستش خداوند است.[13]براین اساس، کسانی که با نماز همدم و همراز نیستند، هرچند به گونه­ای در رونق ظاهری و یا ساختن مسجد شرکت داشته باشند، از بانیان آبادگران مسجد محسوب نخواهند شد.

شرط چهارم: آبادکنندگان مساجد کسانی هستند که زکات، یعنی حقوق مالی واجب[14] خویش را ادا می‌­نند، نه این که ساختن و تعمیر مسجد بهانه‌ای برای شانه خالی کردن از زیر بار وجوهات و حقوق شرعی باشد. ازاین­رو از منظر قرآن، کسانی حقوق مالی خود را پرداخت نمی­کنند، نمی­توانند صرفاً با ساختن مسجدی هرچند مجلّل در ردیف آبادگران مساجد به حساب آیند.

شرط پنجم: نترسیدن از غیر خدا که نتیجه آن، شجاعت و قدرت در مقابل هر مقام و قدرتی است تا بتوان از اجرای برنامه­های غیر الهی در مسجد جلوگیری کرد.

در تفسیر این آیه «اِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللّهِ...»؛ طبق صریح بعضی روایات، منظور از عمران و آبادی مسجد، تنها ساختمان آن نیست؛ بلکه حضور در آنها و توجّه به محافل و مجالس مذهبی که در آنها تشکیل شود و باعث یاد خدا است نیز یک نوع عمران و بلکه مهم­ترین نوع آن شمرده شده است. بنابراین، در نقطه مقابل، آنچه باعث شود که مردم از یاد خدا غافل شوند و از مساجد بازمانند، ظلمی بسیار بزرگ است.

 شرایط یادشده از ویژگی­های بانیان و متولّیان مسجد است.[15]بنابراین، در امر مسجدسازی نخست (خودسازی) و سپس (مسجدسازی) مورد توجه قرار گرفته است؛ البته بیان این شروط برای بانیان و آبادکنندگان مساجد نوعی تأکید خاص بر اهمیت مسجد و شأن و عظمت والای آن است؛ وگرنه هر مسلمانی گرچه از اوصاف و شروط یادشده برخوردار نباشد، شرعاً می­تواند در عمارت و بنای مسجد شرکت کند، با این تفاوت که از فضایل و پاداش ابادگران حقیقی برخوردار نخواهد شد و شروط مذکور انحصارآور نیست؛ بلکه شرط کمال و قبولی است، نه شرط صحت و جواز. همچنین روشن است که مراد از «عمارت» تأسیس تنها نیست و عمارت شامل بنای مسجد، ترمیم و اصلاح آن نیز می­شود.[16]

واضح است که مقصود آیه شریفه ساخت و ساز مسجد است و ملاک تشخیص حقیقت انگیزه سازندگان مساجد را بیان می‌کند، ولى این به آن معنا نیست که عمارت باطنى مسجد مورد نظر نباشد. تعمیر حقیقى مساجد وقتى است که ارزش مسجد احیاء شود و نقش حقیقى آن به ظهور رسد. آن­گاه است که در خانه خدا، نظر خداى سبحان به اجراء درآمده و افرادى به آن گام می‌نهند که خدا آنان را دوست دارد و آنان هم خدا را دوست دارند.

همان گونه گفته شد، «عمران» مسجد، مفهوم وسیعی دارد و شامل ساختمان، اصلاح، نظافت، روشنایی، آمد و رفت، عبادت، دعا، تدریس و تربیت در مسجد می­شود.[17] در کتب لغت «عمارت و تعمیر» مسجد چنین معنا شده است: ذکر کردن خدای در مسجد و درس دادن علم در آن و بازداشتن خود را از کلام دنیا، پاک داشتن و روشن کردن به چراغ، مرمت کردن شکسته را، مرمت بنای شکسته و آباد ساختن.(لغت­نامه دهخدا) شاید دهخدا برخی از این موارد را از احادیث استخراج کرده باشند، زیرا در روایتی نبی مکرم اسلام (ص) خطاب به ابوذر فرمودند: هرکس خواننده خدا را پذیرفت و مساجد خداوند را آباد کرد، بهشت پاداش اوست، ابوذر پرسید: چگونه مساجد خدا آباد می­شود؟ حضرت در پاسخ فرمودند: «لا تُرفَعُ الأصواتُ فیها و لا یُخاضُ فیها بالباطلِ و لا یُشتَرى فیها و لا یُبایعُ و اترُکِ اللّغوَ مادمت فیها فإن لم یفعل فلا تلومن یوم القیامة إلّا نفسک؛ صداها در آن بلند نگردد و در آن به سخنان بیهوده پرداخته نشود، در مسجد خرید و فروش صورت نگیرد و تا زمانی که در مسجد هستی از لغو و بیهوده پرهیز کنی، پس اگر چنین نکردی، روز قیامت جز خودت را نکوهش مکن.»[18]

 بنابراین مقصود از «عمارت مسجد» هم آبادی­های ظاهری آن است و هم آبادی معنوی و از متون روایی استفاده می­شود که اسلام در مقام ارزش­گذاری به آبادی معنوی بیشتر از آبادی ظاهری اهمیت داده است.

در منابع اصیل روایی اسلام، روایات فراوانی در فضیلت و پاداش بانیان مسجد بیان شده از تیمن و تبرّک به چهار روایت اشاره می­کنیم:

1ـ پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «من بنى الله مسجداً یعبد الله فیه من مال حلال بنى الله له بیتاً فی الجنه من در و یاقوت؛ هر کسى که از مال حلال مسجدى را بسازد که خداوند در آن عبادت شود خداى تعالى در بهشت خانه­اى از در و یاقوت برایش می­سازند».[19]

2ـ پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «من بنى لله مسجداً لا یرید به ریاءً و لا سمعة بنى الله له بیتاً فى الجنة؛ هر کسی براى خدا مسجدى را بسازد و آن را براى ریا و خودنمایى به کار نبرد خداى تعالى در بهشت خانه­ای براى او بنا می­کند».[20]

3ـ رسول خدا(ص) فرمودند: «ان الله تعالی، اذا انزل عاهةً من السماء على اهل الارض صرفت عن عمار المساجد؛ خداوند وقتى مرضى را از آسمان بر مردم فرود آورد آن را از بانیان مساجد دور بگرداند».[21]

4ـ پیامبر(ص) فرمودند: «مَن بَنی مَسجِداً و لَو کَمَفحَصِ قَطاةٍ بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیتاً فِی الجَنَّةِ؛ هر که مسجدی، هر چند به اندازه لانه یک پرنده، بنا کند، خداوند برای او در بهشت خانه‏ای بسازد».[22]