از دیدگاه علماء و عقلای اسلامی و غربی همدلی و همزبانی یکی از ویژگی های اجتماعی افراد در هر جامعه موفق است. سعادت و کامیابی یک جامعه در گرو همدلی، اعتماد، تعاون و همکاری دولت و ملت آن جامعه می‌باشد.

با توجه به اینکه سال 94 از طرف رهبر فرازانه‌مان مزین به شعار "همدلی و همزبانی، دولت و ملت" شده است و دولت و مردم نیز همچون سالهای پیشین خود را موظف به تبعیت از آن می‌دانند. به نظر می‌رسد این تبعیت و جامع عمل پوشاندن نیازمند تفکر و تامل همه جانبه حول این شعار می‌باشد. هوشمندی و درایت مقام معظم رهبری دلیل روشنی است براینکه ایشان جدای از اهداف سیاسی و امنیتی مقطعی  به عنوان رهبر یک جامعه اسلامی و الهی اهداف بنیادی و اصولی‌تری را چون اصلاح فکری و اخلاقی حکومت و افراد جامعه را دنبال می کنند.

نوشته حاضر به دنبال بررسی خصصیه همدلی با رویکرد دینی و اخلاقی می‌باشد.

همدلی در آیات و روایات

همدلی تحت معانی و مفاهیم مختلف اخلاقی همواره مورد تاکید قرآن و پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) بوده است. نمونه روشن از همدلی در تاریخ اسلامی "پیمان اخوت و برادری" است. این پیمان توسط پیامبر اکرم (ص) بین مهاجرین و انصار منعقد گردید. نبی مکرم اسلام(ص) به عنوان رهبر حکومت اسلامی با این پیمان وحدت و همدلی را میان مسلمانان تقویت نمود.

1. پیامبر اکرم(ص) می­فرماید: رفع گرفتاری و همدلی با مردم بهتر از روزه و اعتکاف یک ماه است.[1]

2. امیرالمونین(ع) می­فرماید از پیامبر(ص) شنیدم که فرمود: کسی که یک مشکل از مومن رفع کند، مثل کسی است که تمام عمرش را عبادت کرده است.[2]

3. امام صادق(ع) می­فرماید: قضای حاجت مومن از آزادی هزار بنده و از هزار اسب سواری که به جنگ می­روند فضیلتش بیشتر است.[3]^و [4]

همدلی در نگاه فلاسفه اخلاق

همدلی درفلسفه اخلاق به عنوان یک خصیصه، فضیلت و ظرفیت اخلاقی تعریف می‌شود که برخی آن را معادل واژه‌هایی چون Empathy و Compassion می‌دانند.

واژه Empathy به معنی قابلیت تصور کردن خویشتن در وضعیت شخصی دیگر و شریک شدن در احساسات، دغدغه‌ها و تجربه‌ای که او در آن وضعیت دارد است[5] و واژه compassion به معنی «دلسوزی»، «رحم»، «شفقت» و «غمخواری» ترجمه شده است. در واقع مفهوم واژه Empathy یک قابلیت و ظرفیتی در شخص است که باعث می‌شود او بتواند وضعیت فرد دیگر را تصور و درک کرده و خود را در احساسات او شریک بداند و compassion هم نمود ظاهری و عملی همان Empathy است. 

آرتور شوپنهاور به عنوان یکی از نظریه پردازان برجسته در این موضوع است. وی همدلی را یگانه انگیزة حقیقی اخلاق و حتی پایة اخلاق می‌داند. شوپنهاور در کتاب پایه اخلاق این مفهوم را «راز بزرگ اخلاق»دانسته است. وی در فلسفه خود جایگاه ویژه‌ای برای "دیگری" به جای "من" قائل است و همیشه بر آن تاکید دارد. از دیدگاه او با مبنا قرار دادن همدلی در اخلاق دیگر خودخواهی دیگر معیار اخلاقی عمل من نخواهد بود.  شوپنهارو حتی منشا عدالت و سعادت در جامعه بشری را همان احساس همدلی می‌داند و جایگاه بی‌بدیلی برای آن قائل است. [6]

 همانطور که اشاره شد به عقیده شوپنهاور «همدلی» شالوده اخلاق است. او در کتاب پایة اخلاق می‌نویسد:«این همدلی است که به تنهایی پایة واقعی هر عدالت اختیاری و هر محبت راستین را تشکیل می‌دهد. او معتقد است که همدلی احساسی در ماست که با دیدن درد و رنج دیگران در ما به جوش و خروش در می‌آید.

از دیگر سو، علت اینکه همدلی تنها منبع حقیقی اخلاق است این است که همدلی منبع غیرخودخواهانه عمل است که در آن به دیگری و غم و شادی او توجه می شود.

او می‌گوید که رفتار سه سرچشمه اصلی دارد که عبارتند از:

1.      خودخواهی(Egoism) که خوشی و سعادت خود را طلب می کند و بی حد و حصر است.

2.      بدخواهی(Malice) که پریشانی و غم و غصه دیگران را طلب می کند و می تواند تا بالاترین حد ظلم گسترش یابد.

3.      همدلی(Compassion) که خیر و آسایش دیگران را طلب می کند و می تواند باعث نجابت و بزرگ منشی گردد.

هر رفتاری که از انسان را می توان به این منبع ها نسبت داد. اما در این میان تنها همدلی مستقیم و بی واسطه با درد و رنج دیگری است که ارزش اخلاقی دارد.

شوپنهاور همانند روسو همدلی با درد و رنج های دیگران را بر همدلی با شادی دیگران ترجیح می دهد. ما باید به نیازهای دیگر نه لذت های آنان بیشترین توجه را داشته باشیم و بقول ولتر بدون نیازهای واقعی لذت‌های واقعی وجود نخواهند داشت. همدلی در این حالت این است که خودمان را با آنها یکی بدانیم و به زبان ساده خودمان را جای آنها بگذاریم . بنابراین طبق این تعریف از همدلی، شوپنهاور اصل راهنمای اخلاق را این جمله قرار داد: «به هیچ کس آسیب نرسان و تا آنجا که در توان داری به همه مردم کمک کن»[7].

چگونه همدلی را در میان مردم و دولت ترویج دهیم؟

از مباحث قبل می‌توان این نتیجه را گرفت که همدلی در یک ارتباط دو سویه اتفاق می‌افتد و مراد از آن این  است که فرد، نسبت به رخدادها و حوادث اتفاق افتاده برای مخاطب خود، احساسی در حد احساس او داشته‌ و به عبارت روشنتر، خود را به جای او بگذارد و شریک در غم و شادی او گردد. همچنین می‌توان گفت پیام همدلی دوری از خودخواهی و ایجاد حس مشترک با دیگری است.

شاید پس از تعریف و بحث حول ماهیت همدلی، مسئله مهم‌تر این باشد که چگونه این خصیصه را در جامعه و میان افراد رواج دهیم باشد.

در این میان مسجد به عنوان مکان یک جمع و جامعه دینی و امام محترم جماعت به عنوان رهبر این جامعه نقش و وظیفه مهمی در تبلیغ و ترویج همدلی در ابعاد مختلف دارند. امام جماعت با الگوگیری از اخلاق حسنه پیامبر(ص) و ائمه معصومین(س) و همچنین با تبعیت از پیام مقام معظم رهبری باید سعی نماید تا با شیوه‌های صحیح روحیه همدلی و وحدت را در مردم و دولت ایجاد نموده و به تقویت پیش نیازها و تداوم پس آیندهای آن بپردازد.

دهه تکریم و خصوصا دو روز از آن با عناوین، "مسجد، زمینه‌ساز همدلی و همزبانی دولت و ملت" و "مسجد، مرکز رشد فضایل اخلاقی و ترویج سبک زندگی اسلامی" فرصت مناسبی برای تصریح و ترویج اخلاق همدلی و همزبانی است.  ائمه جماعات برای ترویج این خصیصه و ایجاد این ظرفیت نخست باید خود متخلق به آن گرددند. این خصوصیت می‌بایست هم در زبان و هم در عمل آنها نمایان باشد. برای این هدف  راهکارهایی وجود دارد:

1-  شنونده خوبی باشید: همدلی در رابطه دو سویه اتفاق می‌افتد و در واقع هر دوطرف حق صحبت و بیان نیازها و احساسات خود را دارند. پس امام جماعت نباید فقط متکلم وحده بوده و صرفا به ارایه سخنرانی اکتفا کند، بلکه بهتر است خود را به عنوان یک همدرد به مردم معرفی کرده و به صحبت‌های مردم با صمیمیت گوش فرادهد. او باید اجازه دهد مردم او را امین و همدل خود بدانند و حرف دل خود را با او در میان بگذارند.

 2- صادق باشید: صراحت و صداقت دو اصل لازم برای همدلی است. صحبت کردن با ابهام و به طور متعصبانه بی شک پایدار نخواهد بود. ائمه جماعات نباید سعی کنند که به مردم نشان دهند که هیچ مشکلی وجود ندارد و همه مسائل حل شده است بلکه به مردم یادآور شوند که حکومت و دولتمردان هم بخشی از همین مردم هستند و جدای از این مردم نمی‌باشند. مردم هم نباید خود را جدای از حکومت بدانند بلکه باید به جای بیرون نشستن از گود و مدام قضاوت و داوری کردن با دولت در حل مشکلات و مقاوت در برابر نیروهای بیگانه همدرد و همدل باشند.

3. عملا همدلی کنید: امام جماعت باید در نیات و اعمال خود مردم را مقدم برخود قرار داده و این ویژگی را در عمل به مردم بیاموزد. او باید غمخوار و همدل مردم بوده و در حل مشکلات مردم از هیچ تلاشی دریغ نکند. نمونة اعلای همدلی و همدردی با مظلومان را در رفتار حضرت علی(ع) می‌توان دید که فرمودند: «چگونه شب، با شکمی سیر، سر به بالین نِهم، در حالی که در حجاز یا یمامه، کسی باشد که به قرص نانی محتاج است و یا هرگز شکمی سیر، نخورده است!»[8]

 4. حسن ظن داشته باشید و از عیب جویی بپرهیزید: حسن ظن از ویژگی‌ها و خصایصی است که مورد تایید قرآن کریم و پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) است. خوب است ائمه جماعات به تبیین و بحث درباره این ویژگی و بیان آیات و روایات درباره آن بپردازند  و از مردم بخواهند که بازیچه افکار منفی و افراطی افراد ملعون  و منافق نشوند و نسبت به آینده کشور عزیزمان امیدوار بوده و حسن ظن داشته باشند.

«از عموم علمای عظیم الشأن و ائمه جمعه و جماعات تقاضا دارم که با دیده رحمت و عطوفت به جمهوری اسلامی و متصدیان امور نظاره کنند و با ارشاد و موعظه حسنه، خطاکاران را تربیت کنند و کجی‌ها را راست فرمایند که این شیوه انبیای عظام و اولیای خداوند است. و تأثیر موعظه حسنه در نفوس بسیار زیادتر است از عیب جویی و بدگویی، و ممکن است قلم ها و زبان های عیب­جو در بعضی از نفوس عصیان بیاورد و به جای اثر مثبت و نیکو اثر منفی و بد به جا گذارد و به جای اصلاح، موجب افساد شود.»[9]