مقدمه

   از گزارش­های تاریخی و آثار برجای مانده از بشر روزگار نخستین، به دست می­آید که «دین» همواره در زندگی بشر عاملی تعیین­کننده و نقش­آفرین بوده است. دینداری بشر در قالب باورها، شعائر و آداب و رسوم گوناگونی تبلور یافته است. به بیانی دیگر، توجّه و باور به جهانی فراتر از این جهان مادّی و تلاش برای برقراری ارتباط با آن جهان، یکی از ارکان اساسی دین­داری انسان­ها به شمار می­رود. این اعتقاد و روش­های دستیابی به آن ارتباط در فرهنگ­های مختلف و در ادیان گوناگون، به اشکال بسیار متنوّعی بیان و ابراز شده است. بدین جهت، مورّخان دین، جامعه­شناسان و مردم­شناسان از ادیان مختلف سخن گفته و به تبیین و تحقیق آنها از زوایای مختلفی پرداخته­اند.(ربّانی گلپایگانی، ش 62، 1386، 1 ) چراکه از منظر جهان بینی توحیدی، پیدایش انسان با دین­ورزی همراه بوده است و اصولاً دین در فطرت آدمی ریشه دارد.( سوره روم(30): 30، صحیفه امام، ج 10، 158، صحیفه امام، ج‏16، 221)

   در یک بررسی کلّی باید گفت دین در ‌اندیشه امام خمینی(ره)، «قانون بزرگ خدایی است که برای اداره کشورهای جهان و چرخانیدن چرخهای زندگی» آمده است. ( امام خمینی، کشف‌الاسرار، 185) و هدف اساسی آن، انسان سازی و ایجاد آسایش و سعادت بشر می‌باشد. [1]

بحران معنویت در جهان امروز

   اینک در آغازین سال­های قرن بیست و یکم میلادی که جهانی شدن و جهانی­سازی در عرصه­های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی به فرایند و روندی سریع و گسترده بدل شده است، اغلب سنّت­های بزرگ دینی ( همچون دین اسلام و مسیحت و بسیاری ادیان) با چالشی بزرگ روبه رو شده و به مقابله با آن برخاسته­اند. این چالش نیرومند و اثرگذار، ظهور جریان" معنویت گرایی" و "جنبش­های نوپدید دینی" هستند که گوی سبقت را از رقبای قدیمی خود ربوده و به طور روز افزونی پیروان ادیان سنّتی را به خود جذب می­کنند . این فرقه­های آیینی که عمدتاً تحت تأثیر ادیان باطنی شرقی پدید آمده است و نوعاً کارکردهای روان­درمانی دارند، در واقع نوعی مقاومت کم­رنگ در برابر عرفی شدن زندگی محسوب می­شود.( ویلم، 1377، 94-93)

  در حالی که در گذشته، دین تا حدودی بدون رقیب بود و بر تمام جنبه­های زندگی و فرهنگ تأثیر داشت. به عبارت دیگر، در گذشته «دین» زمینه­ی اصلی تربیتی و فرهنگی جامعه را شکل می­داد. از این رو افراد به طور طبیعی در محیط مذهبی و ایمانی رشد می­کردند و با دین و ایمان مأنوس بودند. اما امروزه دین در رقابت تنگاتنگی با مدّعیان و رقبای جدیدی قرار دارد. به همین دلیل بخش وسیعی از جامعه به ویژه جوانان، در مقابل آموزه­های دینی با پرسش­ها و شبهه­­های بسیاری مواجه هستند. زیرا تمدّن جدید در زمینه و بستر دینی شکل گرفته که غلبه با فرهنگ الحادی و بی­دینی است و رسوبات فکری و بقایا و جریان­های به وجود آمده بر ویرانه­های این فرهنگ، همچنان در ضدّیت با مذهب است. مانند تمدّن غربی که بر پایه­های الحادی و بی­دینی و جدایی دین از اجتماع و سیاست بنا شده است.

   فرهنگ غربی، در کشورهای اسلامی، که با عنوان تجدّد مطرح شده، همه در تقابل و ضدّیت با دین و ایمان قرار دارند. به همین دلیل، به هر اندازه که فرهنگ­های مسلّط جهانی در کشوری نفوذ کند، ضریب ایمان و دینداری دچار افت می­گردد. (حسینی، ج 1، 1393، 348) چراکه دنیای امروز از بسیاری جهات متفاوت از دنیای گذشته است. در گذشته مرزهای جغرافیایی باز و مرزهای فکری و فرهنگی مسدود بوده است؛ در حالی که امروزه وضعیت برعکس است. از مرزهای جغرافیایی با موانع و حفاظ­های بسیاری محافظت می­شود، ولی مرزهای فکری و فرهنگی، بسیاری از حفاظ­های خود را از دست داده است. در دنیای امروز، تعامل فرهنگی امری طبیعی و غیر قابل اجتناب است و در این تعامل، غلبه با فرهنگ­ها و افکاری است که از ابزارهای توانمندی بهره­ می­گیرند.

   در این راستا، دفاع فرهنگی همانند دفاع زمینی به توانایی و مدیریت نیازمند است و تا مدافعان نیرومند نباشند و به ابزارهای دفاعی کارآمد عصر مجهّز نباشند، دفاع کارساز نخواهد بود و تا زمانی که مدیریت دفاعی در بسترهای فرهنگی وجود نداشته باشد، باز هم دفاع ثمربخش نخواهد بود.(حسینی، ج 1، 1393، 345)

 احیای هویت دینی در مسجد

  تردیدی نیست که مدیریت دین با مدیریت مراکز اصلی دینی که «مساجد» شاخص­ترین آنهاست، محقّق خواهد شد. (همان، 348) مسجد با آموزش فرهنگ خودی، شناخت لازم را برای مسلمانان ایجاد می­کند؛ تا آنان، قدر فرهنگ­ و میراث و سنّت کهن خود را بدانند. این شناخت، خودباوری لازم را برای دفاع از فرهنگ مهاجم ایجاد می­کند. در سایه این آموزش­ها است که تعهّد مسلمانان افزایش می­یابد و سلاح کارگشایی به نام «غیرت دینی» در مبارزه با تهاجم فرهنگی ایجاد می­شود.( اسلام پور کریمی، ج 1، 1393،294) زیرا آنچه که امروزه در ایران شاهد آن هستیم، فاصله گرفتن هرچه بیشتر جوانان تحصیل­کرده از تفاسیر سنّتی اسلام است که به انحاء مختلف و با عناوین گوناگون، قابل پیگیری و شناسایی است. در حقیقت عدم ارائه صحیح دین مبین اسلام سبب شده است که امروزه نسل جوان، ناخودآگاه دچار بحران معنویت شده و به سمت این جریان­های انحرافی گرایش یابند. امام خمینی (ره) با درک این حقایق بود که به صراحت فرمودند:

 « مساجد سنگر مبارزه­اند، از این رو دشمن سعی در خراب نمودن آنها دارد.( صحیفه نور، ج 1،  186)

   تاریخ، گواه روشنی است بر اینکه صاحبان زر و زور و تزویر، برای رسیدن به اهداف خرد و کلان خود از همه اهرم­ها بهره می­گیرند. مهاجمان قدرت طلب، بارها به کشورهای گوناگون حمله نظامی کرده و جهان را به جزایر متعدّد تقسیم کرده­اند. با توجّه به اینکه امروزه استراتژی حمله نظامی شکست خورده است، مهاجمان زورمدار از سیاست راهبردی دیگری به تهاجم فرهنگی و ایجاد بحران معنویت در جهان بهره می­جویند؛ زیرا این عنصر، مناسب­ترین راهکار برای تحقّق سلطه افزون خواهان در جهان است. (محمدی، 1393، 316)

   دشمنان اسلام و انقلاب برای دست­یابی به اهداف خود، تهاجمی گسترده را به فرهنگ و هویت ما برنامه­ریزی و پشتیبانی می­کنند. متأسّفانه اولین قربانیان این تهاجم فرهنگی نیز، جوانان هستند؛ زیرا آنان سرمایه­های عظیم جامعه­اند و مانع تحقّق اهداف سلطه­جویان هستند. دشمن در این مسیر می­کوشد جوانان را از فرهنگ غنی و کهن خود، بیگانه سازد و ارزش­های دینی را نزد آنان بی­ارزش جلوه دهد. ( همان)

   در تهاجم فرهنگی، پایگاههای دینی همچون «مساجد»، مورد حمله قرار می­گیرند. دشمن به این شیوه می­کوشد فرهنگ ضدّ ارزشی غرب را در میان جوانان گسترش دهد و آنان را نسبت به مفاهیم و احکام دینی سست و بی­اعتقاد سازد. تربیت دست­آموزها، فساد اخلاقی، قرار دادن جایگزینی برای امور عبادی که با روحیّات و غرایز جوانی نیز تناسب دارد، ( از جمله ایجاد شبکه­های اجتماعی گوناگون، تضعیف باورهای دینی، ترویج الگوهای غربی، تخریب و ترور شخصیت­های خودی، دور کردن مردم از هویت ملّی – اسلامی و ترویج فرقه­های ساختگی) از جمله دستاوردهای دشمنان است.

   در دنیایی که هدف و فلسفه زندگی گم شده است، پذیرش حیات پوچ و بیهوده، زمینه­ساز پیامدهای نامطلوبی خواهد بود. بدین ترتیب دین و تربیت دینی است که عامل هدایت انسان در مسیر زندگی محسوب می­شود. در این رابطه، افراد بسیاری از شکاف بین نسل­ها، دین­گریزی جوانان، بحران هویت دینی و مسائلی از این دست سخن می­گویند، اما بیان این سخنان و حسُاسیت­ها و ایجاد ناامیدی شایسته نخواهد بود، بلکه باید بیشتر از گذشته و جدّی­تر به تربیت دینی صحیح اقدام نمود. ( جعفری نژاد، ش 86، 1383، نوظهوری و رسولی،ج 2، 1393، 284 )

   باید فضاهای مساعدی برای پرورش دینی فراهم شود. یکی از این فضاها مسجد است. چراکه تربیت دینی، فقط با کمک مدرسه صورت نمی­گیرد؛ در هر جامعه، نهادها و مؤسسه­های مختلف دینی متولّی چنین امر خطیری هستند که از آن جمله می­توان به مؤسسه­ها و کانون­های مذهبی و مسجد نیز اشاره کرد. پر واضح است که نقش مسجد در میان محافل دینی، برجسته­تر است. (همان)

   مسجد پایگاهی است که در راه مبارزه با تهاجم فرهنگی بسیار مؤثر است. مسجد با بیان خطر تهاجم فرهنگی و تقویت گرایش­های مذهبی، از تعالیم و مفاهیم دینی دفاع می­کند و حتّی با بیان فرهنگ و آموزه­های اسلام در برابر تهاجم فرهنگی غرب استوار می­ایستد. بنابراین در صورتی که مساجد بتوانند در این جدال نابرابر فرهنگی، کانونی برای پی­ریزی و ساماندهی زندگی­ مسلمانان بر اساس «بصیرت و آگاهی­بخشی» باشند، اسباب شکل­گیری حیات طیّب و طاهر خانواده­ها را فراهم خواهد ساخت. (محمدی، 1393، 317)

در حقیقت مسجد، نماد معنوی جامعه اسلامی است. آنچنانکه مقام معظّم رهبری درباره وظیفه­ی معنوی مساجد می­فرمایند:

«ما باید نگران دین مردم باشیم. بهترین جا برای حفظ دین مرم، همین مساجد است.» ( بخشی از بیانات مقام معظّم رهبری، چهارم آبان 1373)

و نیز:

 « هرچه بتوانید در مورد مساجد کار بکنید، خوب است. مسجد کانون دین است. مساجد است که فضا را فضای دینی نگاه می­دارد و معارف را از نسلی به نسلی منتقل و با دین آشنا می­کند( باشگاه اندیشه، بهمن 1389، قابل دسترسی در http:/bashgahandishe.com)

منابع و مأخذ:

قرآن کریم

امام خمینی، روح الله، کشف‌الاسرار، قم، انتشارات آزادی، بی تا،

امام خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج 1 ،10، 16 تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1385

اسلام پور کریمی،عسکری، «مساجد، مهم­ترین پایگاههای مبارزه با تهاجم فرهنگی»، برگزیده مقالات کتاب های فروغ مسجد، شماره 1-7، جلد اول، قم، مرکز مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1393

جعفری نژاد، نقش مسجد در تربیت دینی نسل جوان، ماهنامه مسجد، ش 86، 1383

حسینی، سید عبدالله، «مدیریت مسجد، مبانی، مبادی و ضرورت­ها»، برگزیده مقالات کتاب­های فروغ مسجد، شماره 1-7، جلد اول، قم، مرکز مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1393

ربّانی گلپایگانی، علی، نیاز بشر به دین، زندگی اجتماعی و نیاز بشر به دین، قم، مجلۀ تخصصی کلام اسلامی، شماره 62، 1386

محمدی، محسن، «مسجد و مشارکت جوانان در آن»، برگزیده مقالات کتاب های فروغ مسجد، شماره 1-7، جلد اول، قم، مرکز مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1393

نوظهوری، رامین، رسولی، سمیه، «نقش مساجد در تربیت دینی جوانان»، برگزیده مقالات کتاب های فروغ مسجد، شماره 1-7، جلد دوم، قم، مرکز مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1393

ویلم، ژان پل، جامعه­شناسی ادیان، عبدالرحیم گواهی، تبیان، چاپ اول، 1377