برای دیدن تصاویر کلیک نمایید
مسجد تاریخانه از آثار باستانی استان سمنان است که بر اساس تحقیقات انجام گرفته ساخت اولیه این بنا به دوران پیش از اسلام برمی‌گردد. این بنا که به گمان بسیاری قدیمی‌ترین بنای مذهبی ایران یا در شمار قدیمی‌ترین بناهای اسلامی در ایران است، قبل از تسلط اعراب بر ایران، آتشکده بوده و بعدا به مسجد تبدیل شده است. تجدید بنا و مسجد آن مربوط به قرن دوم هجری است و اسلوب ساختمان آن نیز به سبک بناهای دوره ساسانیان است.
خاورشناسان و مستشرقان بسیاری به ابعاد هنری و معماری "تاریخانه" اشاره کرده‌اند از آن جمله "شارق احمد پاکستانی"، نویسنده مقاله‌ای تحت عنوان "تاریخانه معبد ساسانی" به رشته تحریر درآورده که در کتاب شناسی ایرج افشار به آن اشاره شده است و نیز "آندره گدار فرانسوی" در کتاب خود تحت عنوان "آثار و بناهای ایران" به موضوع تاریخانه می‌پردازد و "ارنست کونل" در کتاب هنر اسلامی خویش ترجمه مهندس هوشنگ طاهری صفحاتی از کتاب خویش را اختصاص به تاریخانه می‌دهد.
در خصوص تاریخ گذاری این مسجد، اتفاق نظر وجود دارد و همگی آن را به اواسط قرن دوم هجری منتسب می‌کنند. "آرتور پوپ"، ساخت این مسجد را به سال‌های بین 130 تا 170 هجری(750-786 م) منتسب می‌کند، محمدکریم پیرنیا بنای آن را به سال 160 هجری و برخی محققان دیگر نیز بنای آن را به اواسط قرن دوم هجری متعلق می‌دانند.
" گدار" باستان شناس برجسته درباره این مسجد چنین نوشته است: " از نمونه بناهایی که مقدم بر دوره سلجوقیان است، یعنی مقدم بر دوره‌ای که نمونه اصلی مساجد ایران در آن تشکل یافته است، دو نمونه از میان آنها مسجد جامع نائین و تاریخانه دامغان است.
این بنا در جنوب شرقی دامغان واقع شده و یکی از کهن‌ترین نمونه‌های مساجد اولیه در ایران است. عناصر تشکیل دهنده این مسجد عبارت از یک حیاط مربع است که در سمت قبله یک تالار ستون دار و در سه قسمت دیگر آن یک ردیف رواق ساخته شده است.
تالار ستون‌دار آن، دارای هفت ناو طولی در جهت قبله و سه ناو عرضی است، به نحوی که ناو وسطی که شامل محراب و منبر است، عریض‌تر از ناوهای طرفین خود است که بیانگر مراحل اولیه شکل‌گیری ایوان در مساجد شبستانی ایران است.
این مسجد در وسط دارای صحن بازی به ابعاد 72.26 متر طول و 72.25 متر عرض است که دور تا دور آن را فضاهای طاقداری فرا گرفته است، بدین ترتیب که 22 دهنه طاق به این صحن باز می‌شود.
ورودی این مسجد از جناح طولی شرق است. پوشش مسجد، با طاق‌های گهواره‌ای بر روی قوس‌ها و ستون‌های مستحکم صورت گرفته است. امروزه طاق‌های گهواره‌ای مسجد فرو ریخته‌اند، ولی در فرم اصلی قابل مقایسه با طاق‌های گهواره‌ای مسجد جامع فهرج بوده‌اند.
برای نگهداری طاق‌ها، ستون‌های عظیمی از آجر بر پا شده که توسط قوس‌هایی به همدیگر و به دیوار وصل شده‌اند. بر روی این قوس‌ها نیز دیواری به بلندی یک متر ساخته و سپس طاق گهواره‌ای را بر آن سوار کرده‌اند.
قوس‌های بالای ستون‌ها با فرم بیضی از جر ساخته و در بالا به آرامی شکسته شده‌اند. برای حفظ تعادل و اتصال محکم قوس‌ها به ستون و دیوار از قطعات چوب استفاده شده است. دهانه طاقی که در مرکز رواق سمت قبله قرار می‌گرفته، از دهانه‌های دیگر عریض‌تر و بلندتر ساخته شده است. به این ترتیب علاوه بر سنت معماری دوره ساسانی به مرکز و جایی که محراب و منبر در آن قرار دارد، اهمیت خاصی داده شده است، ستون‌های این مسجد مدور به قطر 160 سانتیمتر و محیط 90.4 تا 97.4 متر است و ارتفاعش از سطح زمین تا محلی که طاق بر آن متکی است، 284 سانتیمتر و تا پشت بام 6 متر تمام شده است. هر ضلع از آجرهای مربع این ستون‌ها 34 و ضخامت آنها 5.7 سانتیمتر است که به طور متناوب - به پیروی از آجر چینی دوره اشکانی و ساسانی - افقی و عمودی روی هم چیده شده‌اند.
همچنین این ستون‌ها کاملا قابل مقایسه با ستون‌هایی است که در تپه حصار دامغان از یک کاخ ساسانی خاکبرداری شده است.
قسمت پایین بعضی از ستون‌ها(در کاخ ساسانی) که از آجرهای مربع (35*35*8 سانتیمتر) ساخته شده، نشان می‌دهد که آجرها به طور متناوب عمودی و افقی به قطر 79.1 متر روی هم قرار گرفته‌اند و با دقت در ابعاد اندک تفاوتی بین این دو بنا به نظر می‌رسد، از جمله اینکه قطر ستون‌های تاریخانه که با اندود نازکی پوشیده شده،60.1 متر است که اگر تزیین نسبتا ضخیم ستون‌های کاخ دامغان را در نظر بگیریم، هر دو مساوی خواهد بود.
در بخش غربی مسجد، بناهای وابسته‌ای وجود داشته که امروزه کاملا از بین رفته‌اند. از جمله این بقایا می‌توان به یک مناره با مقطع چهار گوش اشاره کرد که در کنار مسجد بوده و 5.6 متر مربع وسعت داشته است. در کنار این مناره در دوره سلجوقی مناره دایره شکل دیگری ساخته شده که دارای کتیبه‌ای به خط کوفی مشتمل بر آیات قرآنی بوده و نام بانی آن "بختیار فرزند محمد" و تاریخ ساخت آن- 420 ه. ق- ذکر شده است.
ارتفاع کنونی این مناره 26 متر است و 86 پله دارد. محبط آن در پایین 13 متر است که به تدریج از آن کاسته می‌شود و در بالا به 8.6 متر می‌رسد. آجرهایی که در ساختمان این منار به کار رفته، 4 تا 5.4 سانتیمتر قطر و 22 سانتیمتر طول و عرض دارند و آجرهایی که در تزیینات خارجی مصرف شده به طول و عرض 17 یا 17.5 و ضخامت 3.5 سانتیمتر است، مسجد تاریخانه دامغان جزء اولین مساجد ایران است که در آن مناره ساخته شده است .
ساخت این مناره می‌تواند به تاثیر از مناره مساجد عراق باشد، هر چند ممکن است آنها خود متاثر از معماری دوره ساسانی باشند.
صحن مرکزی این مسجد سنگ فرش یا آجر فرش نشده و تنها با ماده‌ای آهکی یا گچی پوشیده و کوبیده شده است . این صحن با هیچ پله‌ای از صفه‌های طاقدار جانبی متمایز نمی‌شود و این از ویژگی‌ها و سادگی‌های مسجد است.
در این مسجد، از خشت و آجر در کنار هم استفاده شده است. از آجر برای قوس‌ها و ستون‌ها و از خشت برای ساخت دیگر قسمت‌های مسجد استفاده شده، همچنین در قوس‌های مسجد از چوب، برای استحکام و اتصال استفاده شده است. ضمن اینکه گچبری اندود سطوح مختلف نیز جلوه دیگری به آن داده است.
بنا به توصیف مؤلف "مرآه البلدان"، در قرن سیزدهم هجری قمری، تنها چند ستون از این بنا باقی مانده بود. نویسنده تاریخ قومس می‌گوید که میرزا آقا عاملی، از وعاظ دامغانی با کمک مالی مردم، طاق‌های مسجد را بازسازی کرد، اما در این بازسازی، حالت اولیه طاق‌ها را تکرار نکردند و آنها را به روش معمولی در آن روزگار ساختند. او می‌گوید که از سمت شمال غربی، سه دهانه رو به جنوب شرقی و پنج دهانه دیگر به شبستان‌هایی باز می‌شده که اکنون خراب شده‌اند.
تاریخانه دامغان، یکی از کهن‌ترین ساختمان‌ها در شیوه خراسانی است. بار بنا به شدت تحت تأثیر معماری ساسانی و ساختمان‌ها و کاخ‌های سروستان و فیروزآباد است. نقشه ساختمان بر پایه همان شبستان ستون‌دار است که بعدها در آن تغییراتی داده‌اند، برای نمونه، دهانه میانی در شبستان جنوبی، بلندتر و بزرگ‌تر شده است. نمای مسجد نیز دگرگون شده است و قوس‌های مازه‌دار(بیضوی) طاق‌ها به قوس‌های تیزه‌دار(جناغی) تبدیل شده‌اند. البته پاکار قوس‌ها(جایی که طاق شروع می‌شود)، تغییری نیافته است. هنوز قوس‌های مازه‌دار(بیضوی) کهن، در ساختمان دیده می‌شود که نشان دهنده اصالت آن است.