روستای باستانی فهرج در 36کیلومتری شمال شرق شهر یزد در ایران در مسیر یزد - کرمان و در دل کویر آرام گرفته است. به گفته مردم محلی نام قدیم آن پهرشت (مخفیگاه) بوده و بعدا به فهرج معرب شده است. در این روستا یکی از قدیمی ترین مساجد ایران قرار دارد، مسجد جامع فهرج. قدمت بنا به قرن اول هجری برمی گردد و بسیاری اعتقاد دارند که قدیمی ترین مسجد ایران است، حتی قدیمی تر از مسجد تاریخانه دامغان. ویژگی دیگری که این مسجد را از سایر مساجد متمایز می کند این است که تنها مسجدی با این قدمت در جهان اسلام است که ساختمان آن از ابتدا تاکنون تغییری نکرده و طرح اولیه خود را حفظ کرده است. همچنین این مسجد کماکان زنده و پویا بوده و در آن نماز برپا می شود.

این بنا برای اولین بار توسط مرحوم استاد پیرنیا معرفی شد. وی سوار بر خودروی خدمت از بافق به یزد می‌رفت. نزدیکی‌های یزد، مناره گلین مسجد روستای فهرج نظر پیرنیا را جلب کرد. کنجکاو شد که مسجد را از نزدیک ببیند، وقتی وارد آبادی شد، دید که دست برقضا عده‌ای از اهالی گرد هم آمده‌اند‌ و از تخریب و نوسازی مسجد سخن می‌گویند. حضور پیرنیا موجب خوشحالی آنان شد؛ چرا که نام سازمان حفاظت آثار باستانی را روی ماشینش خواندند و دانستند که می‌توانند از او دراین باره راهنمایی بگیرند. وقتی پیرنیا قدم به درون مسجد گذارد، از تعجب در جای خود میخکوب شد. آن چه می‌دید مسجدی بود ساده و بی‌پیرایه که یکسره به سبک معماری پیش از اسلام ساخته شده و به طرز حیرت انگیزی از دخل و تصرف مصون مانده بود. به هر روی، پیرنیا روستاییان را از تخریب و نوسازی مسجد برحذر داشت و با تلاش‌هایی که صورت داد، مسجد فهرج در سال ۱۳۴۹ در فهرست آثار ملی ایران به شماره 906 ثبت شد.

فهرج نامی شناخته شده در نوشته‌های جغرافی‌دانان مسلمان است و بنای آن به قباد ساسانی نسبت داده شده اما از آن مهم‌تر رویدادی است که در صدر اسلام در این ناحیه رخ داد. وقتی اعراب مسلمان در تعقیب یزدگرد - آخرین شاه ساسانی- به جانب خراسان می‌رفتند، در بیابان طبس راه گم کردند و با زحمت بسیار خود را به فهرج رساندند اما فهرجیان بر ایشان شبیخون زدند و تعدادی از عربان از جمله ابی عبدالله تمیمی، صاحب رایت علی ابن ابیطالب (ع) را کشتند. کشتگان سپاه اسلام همان‌جا دفن شدند و بعدها که اهالی فهرج به اسلام گرویدند، زیارتگاهی را بر مزارشان بنا کردند که به مجموعه شهدای فهرج معروف است.
اما مسجد از لحاظ معماری ویژگی های شیوه پارتی (ساسانی) را داراست. طراحی آن و جایگاه میانسرا (حیاط)، شبستان و صفه ها، آشکارا آنرا اثری از روزگار اسلامی معرفی می کند که از نخست برای مسجد ساخته شده و مانند مسجدهای صدر اسلام، دارای طرحی بسیار ساده و بی پیرایه است و این سادگی نه تنها در طراحی بلکه در مواد و مصالح به کار رفته در ساخت بنا و تزیینات آن قابل رویت است به طوری که تزییناتی مانند کاشیکاری، کتیبه و سایر تکلف هایی که بعدا در مساجد معمول گشت در این بنا مشاهده نمی شود. به طور کلی الگوی این بنا مسجد پیامبر در مدینه است و بنا نشانگر سادگی سال های آغازین نهضت عظیم پیامبر اسلام.

پلان مسجد جامع فهرج

قسمت های اصلی بنا شامل میانسرا، شبستان اصلی، شبستان زمستانی (افزوده بعدی)، ورودیها و منار می شود. البته منار نیز خود از افزوده های بعدی به بناست و احتمالا در قرن چهارم هجری به بنا افزوده گردیده ضمن اینکه پلکان داخل آن امکان دسترسی به بام بنا را نیز فراهم می سازد.

منار مسجد جامع فهرج

نقشه مسجد جامع فهرج بسیار ساده است، حتی ساده تر از تاریخانه دامغان. شبستانی با سه دهانه دارد که دهانه میانی بزرگتر از دو دهانه چپ و راست آن است. قوس های همه آن ها خاگی (بیضی) است. تاقهای پوشش دهنده سقف نیز همه به صورت تاق آهنگ است.

میانسرای کوچک مسجد، از جنوب به سه دهانه شبستان و از شرق و غرب هر یک به دو دهانه رواق، محدود می شود. پوشش رواق ها نیز مانند شبستان بصورت تاق آهنگ است.  پهلوی شمالی میانسرا، چهار صفه دارد که با درگاه هایی بهم راه داشته و اکنون بسته شده است. پوشش صفه ها همچون نیم گنبدی ساده است. جای دو درگاه اصلی در صفه ها دیده می شود و بی گمان ورودی اصلی مسجد از آنجا بوده است اما ورودی اصلی مسجد، اکنون در کنار مناره آن است که چندان قدیمی نیست و گمان می رود همزمان با ساخت منار، ساخته شده باشد و یکراست به شبستان باز می شود.

میانسرا (حیاط) مسجد جامع فهرج

‎مصالح بناى مسجد تماماً از خشت و گل است که این بنا را جزو نوادر معماری گلین قرار می دهد. پوسته نازکی از گچ، قسمت هایی از معماری داخلی مسجد را پوشانیده است؛ هرچند که به لحاظ حمله موریانه و آسیب های وارده از سوی انسان، آسیب فراوان دیده است. خشت های مورد استفاده در ساخت بنا 5*35*35 سانتی متر است. در بخش های محدودی از بنا آجر به کار رفته است. آجر های هره که فضای مسقف را به ارتفاع یک پله از صحن متمایز می کنند از آن جمله است.
مسجد جامع فهرج، به قرار معلوم، اصالتا فاقد در و پنجره بوده است. کلیه درهای چوبی مسجد که از چوب چنار ساخته شده اند، ساخته کارگاه نجاری میراث فرهنگی است که در دهه های اخیر در جریان مرمت به بنا اضافه شده است اما یکی از ویژگی های جالب این مسجد، نقش درهای ساسانی است که با گچ، بر روی دیوار شرقی، نگاشته شده و گمان می رود، معمار مسجد می خواسته یادگاری از درهای زیبای کهن، برای آیندگان برجای گذارد، چون ساخت درهای زیبا و مجلل در صدر اسلام معمول نبوده است.

نقش درهای ساسانی

در دیوار قبله، قاب بندی مختصری وجود دارد که جهت قبله را مشخص می کند. بعد ها در موضع یاد شده با ایجاد فرورفتگی بیشتر، محل مذکور به محراب تبدیل شده است. فرورفتگی هایی تزیینی در قسمت فوقانی جرزهای مشرف به حیاط وجود دارند که ظاهراً آنها نیز جنبه بصری داشته، در تعدیل تناسبات نمای داخلی مسجد موثر است. همین گونه تزیینات در معماری مسجد ابن طولون قاهره نیز به چشم می خورد. این فرورفتگی هابه صورت تاقچه با قوس های شکنجی (دالبری) است.

تاقچه های تزیینی

ستون های مسجد جامع فهرج، از آنجا که با خشت ساخته شده اند، قطور و حجیم به نظر می رسند. به طور کلی معماری این مسجد، بجز نقشه آن که چیز تازه ای است، معماری ساسانی است. حتی ستونک هایی که در چهار گوشه ستون های شبستان است و سرستون ها و درگاه ها، همه به شیوه معماری پیش از اسلام تعلق دارند

جهت مشاهده ی عکس های مسجد جامع فهرج اینجا را کلیک نمائید.