اهمیت دوره تیموریان در تاریخ ایران بیشتر در تحولات فکرى، مذهبى و فرهنگى نهفته است که در این روزگار شکل گرفت. کوچ دادن هنرمندان و صنعتگران و به ویژه معماران در این دوران از سایر مناطق ایران، به خراسان و ماوراءالنهر باعث تحول سبک هنر و معمارى در خراسان پس از یک دوره فترت گردید. این کوچ هنرمندان در دوره تیمور با توسل به زور انجام شد، ولى به روزگار فرمانروایى شاهرخ و دیگر امراى تیمورى مرکزیت یافتن خراسان و ماوراءالنهر به لحاظ فرهنگى و اقتصادى، باعث کوچ خودخواسته هنرمندان به این منطقه گردید.
در این دوران اعضاى خاندان شاهى و مأموران عالیرتبه دولتى در امور عام المنفعه پیشقدم بودند؛ از جمله حامیان مهم هنرمندان در دوره تیمورى گوهرشاد همسر شاهرخ بود که تحت نظر او یک مجموعه عام المنفعه معمارى در هرات و مسجدى در کنار بارگاه حضرت رضا علیهالسلام ساخته شد
ویژگیهاى معمارى
مسجد گوهرشاد که در سال 821ق به وسیله معماران غیر خراسانى به شکل چهار ایوانى ساخته شد، نشانههایى از تحول در شیوه مرسوم مساجد سبک خراسانى را در خود دارد.
مسجد گوهرشاد در ضلع جنوبى هسته مرکزى حرم بنا شده است. این مسجد، شامل چهار ایوان است، که این ایوانها به وسیله طاقگانهای دو طبقه به هم پیوسته است. گنبدخانه پشت ایوان قبله با شبستانهاى یکطبقه بخشهاى مختلف مسجد را به هم میپیوندد. در بخش میانى مسجد میانسرا قرار دارد.
نماى فعلى ایوان مقصوره، دید از شمال شرقى
بدیهى است که توجّه به محور قبله در مساجد به تأکید بر محراب منجر شده و براى این منظور در برخى از مساجد، سقف بالاى فضاى محراب را بلندتر از سایر بخشها ساختند و یا بر روى آن گنبدى قرار دادند. در مسجد گوهرشاد تأکید بر محور قبله با ایوانى بلندتر از ایوانهاى دیگر که در پشت آن گنبدخانه قرار دارد انجام شده؛ بر فراز محراب نیز نیمگنبدى قرار دارد که با مقرنسهاى گچى رنگین تزیین شده است
در ایوان قبله بین ایوان گنبدخانه و تورفتگى نیمگنبدى پشت آن فضایى تقریبا پیوسته وجود دارد. گنبدخانه اندکى به عقب کشیده شده و پهنا و تورفتگى جلو محراب با ورودى ایوان یکسان است.
گنبد مسجد گوهرشاد گنبد دو پوسته گسسته با پوشش بیرونى نار (پیازی) است. پوسته وضعیت فعلى داخل گنبد مسجد گوهرشاد
بیرونى و داخلى حدود ده متر با هم فاصله دارند. فاصله دو پوسته به وسیله دیوارهایى که خشخاشی نامیده میشوند به یکدیگر متصل شدهاند. گردنى (گریو) گنبد نسبت به دیگر گنبدهاى روزگار تیمورى از ارتفاع کمترى برخوردار است. در اینجا دنباله پوسته بیرونى گنبد از پاکار به داخل متمایل شده و بعد سوار خشخاشى و گردنى میشود که به آن آوگون میگویند. پوسته بیرونى گنبدهایى مانند مسجد گوهرشاد را آوگونه مینامند. پوسته داخلى گنبد به شکل عرقچین ساخته شده و گوشهسازى آن با سه کنجهاى کشیده و کاربندى انجام شده است.
یکى از جنبههاى در خور توجّه گنبدخانه سه ردیف طاقهاى دیوارهاى جانبى در بالاى دهانههاست که به شبستانها راه دارد. در حالى که تعدادى از این ردیفها به دهانههاى آزاد بیرونى مرتبط میشود، احتمالاً اهداف چندگانهاى از ساختن آنها مد نظر بوده است: زیبایى، سبکتر کردن دیوارهاى جانبى و رساندن نور بیشتر به فضاى گنبدخانه.
منارههاى مسجد گوهرشاد که به شکل دو قلو در دو طرف ایوان مقصوره قرار گرفته است، یکى دیگر از شیوههاى تأکید بر محراب است. منارههاى زوج از سال 547ق به بعد بر سر ایوانهاى مساجد ظاهر شده است، لیکن از اوایل قرن هفتم ساختن منارههاى دوگانه در سر در ایوان مساجد و مقابر معمول شد. در هر حال استادانهترین و به لحاظ معمارى زیباترین وسیله تأکید بر سر در که اهمیت بیشترى داشته بلند ساختن آن و قرار دادن دو مناره در دو طرف آن است. منارههاى مسجد گوهرشاد در عین داشتن خصوصیات یاد شده با توجّه به اینکه تا زیر مأذنه پرند و پلکان ورودى مناره بر روى بام قرار گرفته، وزن منارهها در اینجا نقش یک نیروى پیش فشرده را دارد. طاقهایى که دهانههاى بزرگ دارند فقط زمانى استحکام مطلوب خواهند داشت که فشارهاى افقى ناشى از آنها (طاقها) توسط پایههاى سنگین، در هنگام ساختمانسازى و سپس در برابر بارهاى گوناگون به راحتى تحمل شود؛ منارهها در مسجد گوهرشاد دقیقا این نقش را برعهده دارند.
تزیینات
تزیینات ایوان مقصوره شامل کاشیکارى، معرق سنگ و نقاشى و خطاطى بر روى گچ میباشد. نقشمایههاى به کار رفته، اسلیمى، گره و خط میباشد. براى وصف تزیینات ابتدا از سرپایههاى ایوان شروع کرده، پس از آن تزیینات داخل ایوان و گنبدخانه به صورت مختصر توضیح داده میشود، سپس بخش بیرونى گنبد توصیف خواهد شد.
در بالاى ازاره ایوان در سرپایههاى دو طرف دو قاببندى کاشى معرق با نقش اسلیمى و گلدان قرار گرفته است. در بالاى نقش گلدان در داخل قاببندى در دو طرف دو کتیبه در دو سطر کوتاه به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردى نوشته شده است. این کتیبهها تاریخى است که در قسمت بعدى توضیح داده خواهد شد. دو کتیبه تاریخى دیگر نیز در سرپایه و پیشانى ایوان مقصوره تعبیه شده است. کتیبه اول از کاشى معرق به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردى است، که نقوش اسلیمى نیز بر زمینه کتیبه نقش بسته است. این کتیبه پس از قاببندى سمت راست ایوان شروع شده، بعد از دور زدن پیشانى ایوان در بالاى قاببندى سمت چپ پایان مییابد.
کتیبه دوم نیز کاشى معرق است که در پیشانى ایوان تعبیه شده و به خط ثلث زرد بر زمینه لاجوردى است. در حاشیه ایوان و حد فاصل دو کتیبه با آجرهاى تراشدار پر شده است. بر روى این آجرها کاشیهاى معرق به شکل مربع و اسماء اللّه از کاشى معرق به شکل مستطیل ترصیع شده است. لچکى ایوان داراى کاشیکارى معرق با نقش اسلیمى است. در دو طرف لچکى ایوان در داخل نقوش اسلیمى دو ترنج به رنگ زرد تعبیه شده که در داخل آنها به خط ثلث صلوات، اسماء اللّه و آیات قرآن نوشته شده است.
پخى داخلى ایوان داراى فتیله است که بر روى آن کاشى معرق با نقش اسلیمى اجرا شده است. در انتهاى دو طرف فتیله با خط کوفى قفل کلمه «الملک للّه» نوشته شده است.
زیر طاق ایوان زیباترین و اصیلترین بخش ایوان را تشکیل میدهد. این زیر طاق داراى زمینه سنگ مرمر به رنگ سفید مات است که بر روى آن کاشیهاى معرق به شکل سرمهدان و موج با نقش اسلیمى قرار دارد. در داخل این اَشکال بر روى سنگهاى زمینه کار ترصیع شده است. پس از قسمت زیر طاق با یک فرو رفتگى به طرف داخل طاق پشتیبان ایوان شروع میشود. در حد فاصل دو طاق ایوان کتیبه دیگرى از خط ثلث سفید بر زمینه اسلیمى با رنگ لاجوردى نوشته شده است. این کتیبه از پایه سمت راست شروع میشود و تا تیزه ایوان ادامه یافته، در سمت دیگر ایوان خاتمه مییابد. در ابتدا و انتهاى کتیبه دو قاببندى با نقش گلدان گل از کاشى معرق تعبیه شده است. در زیر طاق اصلى ورودى به گنبدخانه نقشهاى گره معقلى تعبیه شده، که در میان نقشهاى گره به خط بنایى «اسماء اللّه» نوشته شده است. نقشهاى معقلى داراى رنگ زرد بر زمینه فیروزهاى است و خطوط بنایى به رنگ زرشکى میباشد. این زیر طاق در دو طرف داراى دو حاشیه با رنگ لاجوردى و خطوط گره معقلى به رنگ آبى است. در داخل این حاشیه ستارههاى هشت پر با خط بنایى با مضمون اسماء اللّه کار شده است. در بغلهاى طاق ایوان در داخل گرههاى معقلى دو کتیبه به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردى از کاشى معرق نوشته شده است. در کتیبه غربى نوشته شده: «قال النبى صلیاللهعلیهوآله : المؤمن فى المسجد کالسمک فى الماء». و در مقابل آن در طرف شرقى نوشته شده: «المنافق فى المسجد کالطیرفى القفس، سنة احدى و عشرین و ثمان مائة».
پس از گذر از این قسمت به داخل فضاى گنبدخانه وارد میشویم. عرقچین داخلى گنبد با ترنجهایى که بر روى گچ نقاشى شده تزیین یافته است. حد فاصل ترنجهاى سقف اَشکال هندسى به شکل موج است که در داخل آنها به خط ثلث زرد کلمه شهادتین نوشته شده است. در انتهاى عرقچین گنبد کتیبهاى که به خط ثلث سفید بر زمینه سبز نوشته شده و عرقچین گنبد را دور میزند، حاوى آیات سوره مبارکه یاسین میباشد.
در بالاى درهاى شرقى و غربى گنبدخانه و نیز در زیر پنجرههاى فوقانى دو طرف کتیبههایى به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردى بر روى گچ نوشته شده است. متن کتیبههاى غربى چنین است:
«قال اللّه تعالی: خذوا زینتکم عند کلّ مسجد»؛ «قال اللّه تعالی: لن تنالوا البرّ حتّى تنفقوا مما تحبّون»؛ «قال اللّه تعالی: و تزوّدوا فانّ خیر الزاد التقوی»؛ «و امر اهلک بالصلوة و اصطبر علیها»؛ «قال اللّه تعالی: خذا العفو و امر بالمعروف و اعرض عن الجاهلین»؛ «قال اللّه تعالی: و من الناس من یشرى نفسه ابتغاء مرضات اللّه و اللّه رؤوف بالعباد»؛ «قال اللّه تعالی: و اقیموا وجوهکم عند کلّ مسجد و ادعوه مخلصین له الدین».
بر روى کتیبههاى شرقى آمده است:
«قال اللّه تعالی: أقم الصلوة و أْمر بالمعروف و انه عن المنکر»؛ «قال اللّه تعالی: استعینوا بالصبر و الصلوة اِنَّ اللّه مع الصابرین»؛ «قال اللّه تعالی: یا أیها الذین آمنوا اتقوا اللّه و قولوا قولاً سدیدا»؛ «قال اللّه تعالی: انّ الصلوة کانت على المؤمنین کتابا موقوتا، فى سنة 1385»؛ «قال اللّه تعالی: اِنَّ المساجد للّه فلا تدعوا مع اللّه احدا»؛ «قال اللّه تعالی: اِنّ اکرمکم عند اللّه اتقیکم اِنّ اللّه علیم خبیر»
انتهاى ایوان داراى یک نیم گنبد است، که در داخل آن مقرنسهاى گچى رنگین با نقش اسلیمى تعبیه شده است. عرض و ارتفاع نیم گنبد انتهایى با عرض و ارتفاع ورودى گنبدخانه مساوى است. محراب مسجد که در داخل نیم گنبد در زیر مقرنسها قرار گرفته است داراى ازاره و حاشیه بیرونى از سنگ مرمر میباشد. پشت بغلهاى محراب با کاشى معرق لاجوردى با نقوش اسلیمى تزیین یافته است. داخل محراب داراى مقرنسهاى کاشى معرق است که این مقرنسها به فتیلههاى کوچک کاشى معرق ختم میشود که تا رأس قوس محراب ادامه مییابد. بر روى سنگ داخل محراب در زیر مقرنسهاى کاشى به خط ثلث مشکى نوشتهاند:
«عجّلوا بالصلاة قبل الفوت و عجّلوا بالتوبة قبل الموت».
در حاشیه محراب ایوان مقصوره دو کتیبه هست؛ نخست کتیبهاى است از جنس کاشى به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردى، متن آن «آیة الکرسی» است و در کتیبه دوم به خط ثلث مشکى بر روى سنگ مرمر آیات 78 تا 85 سوره مبارکه اِسراء نوشته شده است
پوسته بیرونى گنبد با کاشى تزیین یافته است. براى تزیین اصلى گنبد از کاشى نَرِه فیروزهاى استفاده شده است. بر روى شکرگاه گنبد با خط بنایى سه رجى زرد و سیاه کلمه «لا اله الا اللّه» نوشته شده است. بر روى این خط در بالا کلمه «محمّد رسول اللّه» به خط بنایى سفید و در پایین و زیر آن کلمه «علیّ ولیّ اللّه» به خط بنایى زرشکى نوشته شده است. در زیر این کتیبهها ستارههاى هشت پر به شیوه معقلى قرار دارد. در زیر این قسمت گریو گنبد شروع میشود. در بالاى گریو گنبد کتیبهاى به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردى نوشته شده است. این کتیبه از کاشى معرق است و متن آن سوره مبارکه یاسین است که کل گریو گنبد را دور میزند. در زیر کتیبه گریو طاقنماهایى قرار گرفته که با کاشیهاى مَعقِلى به رنگهاى آبى، فیروزهاى و سفید آراسته شده است. اسکلتبندى زیر گنبد نیز در دو طرف با کاشیهاى معقلى و خطوط بنایى تزیین شده است. خطوط بنایى به کار رفته اسماء جلاله و اسماء پیامبر صلیاللهعلیهوآله و على علیهالسلام است
کتیبههاى تاریخى ایوان مقصوره
کتیبههاى اصلى تاریخى ایوان مقصوره چهار کتیبه میباشد، که بر روى بدنه ایوان تعبیه شده است. کتیبههاى دو خطى کوچک که در دو سوى ایوان و در بالاى قاببندى نقشگلدان نصب شده، به خط ثلث بایسنقر شاهزاده تیمورى است. متن کتیبه سمت راست ایوان چنین است:
«اتفق تحریرها فى اوایل شهر اللّه المبارک رَجَب المرجّب سنة احدى و عشرین و ثمان مائة»
این کتیبه بیانکننده تاریخ اتمام بناى مسجد است که در سال 821ق انجام شده است. کتیبه سمت چپ ایوان که به همان اندازه و خط کتیبه سمت راست است، مشخص میکند که معمار بنا قوام الدین بن زین الدین شیرازى میباشد. متن کتیبه چنین است:
«عمل العبد الضعیف الفقیر المحتاج بعنایة الملک الرحمن، قوام الدین بن زین الدین الشیرازى الطیان»
کتیبه دیگر که به خط ثلث بایسنقر است از سمت راست ایوان شروع شده، پس از دور زدن پیشانى ایوان در سمت چپ ایوان پایان مییابد. مضمون کتیبه با آیه قرآن و حدیثى از پیامبر آغاز میشود و سپس بیان شده است که این مسجد در کتیبه مرمتى مسجد مربوط به دوره شاه سلیمان صفوى
دوران شاهرخ تیمورى به وسیله همسر او بنا شده و براى او طلب خیر و قبولى خیرات او به درگاه خداوند شده است. در پایان نیز نام کتیبه نگار بایسنقر تیمورى و 821ق سال اتمام بنا ذکر شده است
در پیشانى ایوان مقصوره با خط ثلث زرد رنگ در زمینه لاجوردى روى کاشیهاى معرق کتیبه تاریخدار دیگرى نوشته شده است. این کتیبه تاریخ 1087ق را بر خود دارد و به وسیله کتیبهنگار معروف روزگار صفویه محمّد رضا امامى اصفهانى نوشته شده است: یا ذا العظمة و الکبریاء و یا ذا العزّة و البقاء و یا خالق الارض و السماء، هذا الطاق الرفیع و الایوان المنیع العالى شاهدان على قدرة الکبیر المتعالى، الحمد للّه الملک الواحد الباقى نجّنى بالالطاف الخفى ممّا اخاف، لا اله الا انت سبحانک انّى کنت من الظالمین فاستجبنا له و نجّیناه من الغمّ و کذلک ننجى المؤمنین، صدق اللّه العظیم، کتبه محمّد رضا الامامى سنة 1087»
مرمتهاى مسجد و ایوان مقصوره
مسجد گوهرشاد به ویژه ایوان مقصوره آن بارها مورد مرمت اساسى قرار گرفته است. مهمترین مرمتهاى مسجد مربوط به سالهاى 1008، 1052، 1053، 1059، 1077، 1084، 1088، 1118، 1119، 1214، 1232، 1254، 1274 و 1336ق است. مهمترین مرمتهاى ایوان مقصوره که در واقع بازسازى گنبد و ایوان بوده در دو دوره انجام شده است. اولین بازسازى گنبد و ایوان مقصوره پس از زلزله ربیع الآخر 1084ق مشهد میباشد، که به دستور شاه سلیمان صفوى و به مباشرت کلبعلى خان قورچى باشى بیگلر بیگى مشهد و معمارى شجاع الدین بناى اصفهانى انجام شده است که تاریخ این تعمیر در دو کتیبه مسجد، یکى در بالاى درِ ورودى شبستان غربى و دیگرى بر روى مناره شرقى مسجد به تاریخ 1088ق ذکر شده است. کارهاى انجام شده در این دوران عبارت بودند از بازسازى کامل گنبد و پر کردن منارهها تا سطح بام و پر کردن طاقگانهاى رو به صحن در دو سوى ایوان مقصوره. در بازسازى گنبد به سال 1339ش آثار گنبد اولیه که به روزگار صفوى بازسازى شده بود کشف شد. دومین بازسازى اساسى گنبد و ایوان به سال 1339ش انجام شد. علت این بازسازى صدماتى بود که در گلولهباران روسها به سال 1330ق به گنبد و ایوان مسجد وارد شده بود.
بر اساس نوشته مرحوم مدرس رضوى که خود شاهد گلولهباران حرم مطهر بوده است، یازده گلوله توپ به ایوان مقصوره و یازده گلوله به گنبد مسجد اصابت کرده است. پس از گلولهباران حرم مطهر و مسجد گوهرشاد، مرمتهاى اساسى در حرم و مسجد انجام شد، ولى با توجّه به شکست برداشتن گنبد مرمتهاى انجام شده در موردگنبد مسجد گوهرشاد به دلیل حجم کلان گنبد و ضعیفتر بودن اسکلتبندى اطراف آن نسبت به گنبد مطهر چندان کارساز نبود، ولى با وجود تمام اینها با مرمتهاى مستمر انجام شده بر روى گنبد توانستند آن را به مدت حدود پنجاه سال پس از گلولهباران سرپا نگه دارند.
سرانجام در 1339ش نظر اداره کل باستانشناسى و اداره کل اوقاف بر این قرار گرفت که نگهدارى گنبد مسجد گوهرشاد دیگر امکانپذیر نیست و در این سال گنبد و دیوارهاى طرفین و ایوان تا نزدیک ازاره تخریب گردید و گنبد جدیدى از جنس بتن آرمه به جاى آن ساخته شد. بتن آرمه شدن گنبد هر چند باعث سبک شدن بنا و استحکام آن گردید، ولى اصالت مسجد را به عنوان یک بناى تاریخى آجرى خدشهدار کرد.
کاشیکاریهاى مسجد نیز همچون سازه آن دست کم در صد سال گذشته که عکسهاى آن موجود است چه به لحاظ جنس و چه به لحاظ رنگ و نقش دچار تحول شده است. کاشیکاریهاى اولیه مسجد از جنس معرق بوده است که از اواخر دوره صفویه با گسترش یافتن کاربرد کاشى هفت رنگ به جاى معرق در مرمتهاى انجام شده از اواخر دوره صفویه و قاجار، کاشیهاى هفت رنگ جاى معرق را گرفت. بدیهى است که در این تحول، جنس و نقوش کاشى نیز دچار تحول شده باشند. با تأسیس کارگاه کاشى مسجد گوهرشاد در پنجاه سال قبل دوباره صنعت معرق پس از یک فترت سیصد ساله در خراسان زنده گردید و پس از آن سعى شد که به کاشیکاریهاى اولیه مسجد به لحاظ جنس نزدیکتر گردند. عکسهاى قدیمى موجود از گنبد مسجد و منارهها نشان میدهد که در صد سال گذشته کاشیکاریهاى گنبد به لحاظ نقش چهار مرتبه تحول یافته است. هر چند در برخى کاشیکاریهاى مسجد نقشهاى اصیل روزگار تیمورى هنوز دیده میشود، ولى اگر با دیدى فنى و دقیق به این نقوش توجّه شود تحول در رنگهاى مرسوم دوره تیمورى را در این کاشیها مشاهده میکنیم. تزیینات دیگرى که پس از بازسازى گنبد در 1340ش به ایوان مقصوره اضافه شده، نقاشیها و کتیبههاى روى گچ در داخل گنبدخانه و بر روى مقرنسهاى بالاى محراب میباشد که در قسمت قبلى توضیح داده شد
با توجّه به موارد گفته شده هر چند مسجد گوهرشاد در طول زمان تحول بسیار یافته است، ولى هنوز هم نشانههاى سبک روزگار تیمور در آن مشاهده میشود و نیز به عنوان مسجد جامع مشهد مورد توجّه زائران و مجاوران میباشد.