تاریخچه شکل گیری مساجد

پیشینه ساخت مسجد به روزگار نخستین پدیدار شدن اسلام در مدینه میرسد. با گسترش اسلام در ایران در سده های نخست، مسجد یکی از اندام های درونی شهر و روستا محسوب شده، که چون شکل ویژه ای داشت از دیگر ساختمانها باز شناخته می شد و از اینرو است که همه مساجد در مرکزی ترین بخش شهر قرار داشت.

الگوی بنیادی نخستین مسجد توسط پیامبر گرامی اسلام بنا نهاده شد، مسجدی با پلانی ساده به همراه شبستان ستوندار، حیاط مرکزی و فضایی جهت اقامت ساده و بی پیرایه پیامبر و یارانش با استفاده از ستونهایی از تنه خرما و مصالحی از لاشه سنگ ) خشکه چینی بدون مالت (. با گسترش شهرها و روستاها، معماری مساجد نیز دچار تحول گردید و در زمان سلجوقیان، مسجدها به شیوه چهار ایوانی ساخته شدند و برخی از مسجدهای شبستانی به چهار ایوانی تبدیل شدند و اندام های بنیادی مسجد همچون: گنبدخانه، ایوانی در پیش آن، ایوان پشت درآیگاه، شبستان ستوندار، گلدسته، میانسرا، هشتی و دالان، که در گذشته کمابیش وجود داشتند، در کنار هم پدید آمدند. مساجد مهمترین بناهای هر شهر و روستا هستند، که همواره نقش مهمی در زندگی مسلمانان داشته اند. اقامه نماز جمعه، مراسم مذهبی، ایراد خطبه ها و تدریس در مساجد انجام میگرفت؛ زیرا مسجد بهترین مکان برای ابلاغ فرامین حکومت به مردم بود. اغلب مساجد در مرکز شهرها، نزدیک بازارها و محدوده دارالحکومه ساخته میشدند. در نقشه مساجد، از قرن 4 هجری دگرگونیهایی به وجود آمد و بر اساس آن، مساجد متفاوت در شهرها احداث شد. یک ایوانی، دو ایوانی، چهار ایوانی و ترکیب چهارطاق بوده که معماران دوره اسلامی آنها را از شیوه های عهد اشکانی و ساسانی اقتباس کرده اند. یکی دیگر از اندام های وابسته به مسجد، روغن گیری و روغن کشی بود که روغن چراغهای آنرا فراهم میکرد.

خصوصیات مساجد اولیه همچون مسجد جامع فهرج، مسجد جامع دامغان، مسجد جامع نایین، مسجد جامع شوشتر، مسجد جامع دزفول و ...:

1( سادگی و بی پیرایگی و دوری از هرگونه تزئین و زینت مادی و دنیوی

2( حیاط مرکزی مربع شکل و وجود رواقهایی یک ردیفی ساده در اطراف حیاط مرکزی و پرهیز از ارتفاع زیاد

3( استفاده از مصالح بوم آورد در ساخت مساجد و کف سازی آنها با لوئینه یا خاک کوبیده، سفت شده و پوشش آن با فرش یا بوریا گونه شناسی انواع مساجد

1( مسجد چهار طاقی: که همان آتشکده هایی هستند که بعدها مسجد شدند، مانند: مسجد یزد خواست، مسجد اردستان، مسجد جامع کاشان

2( مساجد با ترکیب چهارطاق و ایوان

3( مسجد با شبستان ستوندار مانند: مسجدهای شیوه خراسانی و پس از آن در شیوه اصفهانی، مسجد وکیل و آدینه بناب

4( مسجد یک ایوانی: اولین بار اشکانیان که در سرزمین های بین دریاچه آرال و خزر زندگی می‌کردند، این مهارت را با خود به بین النهرین آوردند و در کاخ "آشور" و "هاترا " به‌کار گرفتند، و ایوان از آنجا به معماری ساسانی انتقال یافت. این مساجد دارای یک میانسرا و یک ایوان می باشند. مانند: مسجدجامع نیریز، قرن4 هجری، که بعدها با تغییراتی که در آن صورت گرفته به دو ایوانی تبدیل شده است.

5( مسجد دو ایوانی: که دارای یک میانسرا و دو ایوان در برابر هم و رویاروی قبله میباشد. مانند: مسجد ملک زوزن در خواف

6( مسجد چهار ایوانی: که دارای یک میانسرا و چهار ایوان در چهار پهلوی آن می باشد. بیشتر مساجد دارای آسمانه خمیده همچون طاق گنبد می باشند. البته در ایران مسجدهای با آسمانه تخت کم نیست. مانند: مسجد ابیانه، مسجد مال رستم مراغه، مسجد بناب و... نمای درون مساجد و میان سرای آن و سر در آن همواره جایگاه پدیدار شدن زیباترین شاهکارهای آذینی از آجرکاری، کاشی کاری، کاربندی، مقرنس و ... بوده اند. مانند: مسجد جامع زواره مسجد جامع کاشان در مرآت البلدان آمده است، مسجدی که در کاشان به اسم "جامع" معروف است، شهرت دارد که "صفیه خاتون" دختر "مالک اشتر" آن را بنا کرده است. دو محراب دارد که قبله یکی کج و قبله دیگری راست است، و دارای شبستان و گنبد و حوضخانه است و چند بار مرمت شده که تاریخ آنها معلوم نیست. این مسجد که کهنسال ترین بنای تاریخی کاشان است، در خیابان باباافضل و در محله میدان کهنه از محلات قدیمی کاشان قرار دارد و دوره تاریخی آن به سلجوقیان، ایلخانیان، زندیان میرسد که در تاریخ 30/3/1315 به شماره252 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.  این بنا داری گنبد آجری با مقصوره و ایوان مرتفع زیر گنبد و صحن وسیع ، دو شبستان بزرگ و یک شبستان تحتانی در ضلع شمالی و حوضخانه در وسط می باشد. ایوان اصلی که درضلع غربی واقع است در بلندترین نقطه تیزه طاق در حدود 13/8متر و در قسمت همسطح با پشت بام ارتفاع آن11/2 متر است. در کنار دهانه ورودی، و در دو سمت، دو ورودی فرعی می بینیم که هردو منتهی به فضای زیر ایوان و در نهایت به گنبدخانه می رسند . ایوان در دو طبقه طراحی شده، که طبقه اول در حدود 6/7 متر و باقی در طبقه دوم است. عمق ایوان از حیاط، در حدود7/4متر، که با دو تویزه اصلی و پوشش کجاوه مانند با قوس نرمی که متعلق به معماری بومی منطقه است، همراه شده و تزیینات آجرکاری نسبتا جدیدی زینت بخش آن است.مناره آجری که در زاویه جنوب شرقی مسجد واقع گشته، یگانه بنای تاریخداری از جمله ابنیه مفصل کاشان در عهد سلجوقی، که تاکنون باقی و برجا مانده است. در قسمت پائین مناره کتیبه سه سطری به خط کوفی با آجر برجسته ساخته شده که این عبارت آن خوانده می شود:

در باب بنای اولیه این مسجد گفته شده (امر ببنائها القاضی الجلیل مجدالبناء حمد بلد ... فی شهور سنه ست و ستین و اربعمائه – ۴۶۶) است، که پیش از اسلام در این محل آتشکده بوده و پس از ایمان آوردن اهالی، آن را تبدیل به مسجد کرده اند. نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد، دو پوسته بودن مناره در بخش نما و سازه است. کتیبه های تاریخدار بنا، قدیمی ترین تاریخ ثبت شده در بنا، ۴۶۶ ه.ق که در کتیبه ی مناره آجری است را نشان میدهد.

بانیان بنا

اولین بانی مسجد مشخص نیست؛ ولی مشهور است که صفیه خاتون، دختر مالک اشتر، این مسجد را بنا کرده است. بر اساس کتیبه های موجود، بانیان مرمت مسجد: "کریمخان زند"، "عبدالرزاقخان" حاکم کاشان؛ بوده اند. نام خطاطان: "عبدالکریم" و "ابن محمدحسین محمدکاظم اصفهانی"، در روی کتیبه های مربوط به این مرمت آمده است. محراب گچبری شده شبستان را نیز، "استاد باقر اصفهانی" ساخته است.

سیر تحول بنا

 این بنا بارها دچار خرابی های کلی و جزئی شده است و  در هنگام مرمت و تجدید بنا، تغییر بسیاری در ساختمان و تزیینات آن داده اند. قدیمی ترین عنصر تاریخدار مسجد، مناره آن است که متعلق به دوران سلجوقی است، در همین مناره شاهد خشت هایی به ابعاد 7 × 32 × 32 سانتیمتر هستیم که اگر نتوان به قطع آن را متعلق به دوره ای دانست، میتوان گمان را بر این گذارد که شاید متعلق به دوره آل بویه باشد که مشخصات این دوره را داراست. نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد، بحث دو پوسته بودن مناره در بخش نما و سازه است. عنصر قابل تأمل دیگر در مسجد، محراب آن است که از نظر ریخت شناسی، شبهه تعلق به دوران ایلخانی را ایجاد می‌کند. فقط این مناره و یکی از محراب های شبستان از آن دوره باقی مانده است. دو محراب دیگر این شبستان مربوط به قرن هشتم و قرن دوازدهم هجری قمری اند. زاویه ی این سه محراب با هم تفاوت دارد. محراب بزرگ دوره ی سلجوقیان، گچبری نفیسی داشته که از مختصر آثار باقی مانده آن، آیه ای از سوره جمعه که در فضیلت جمعه و نماز جمعه نازل شده، در اینجا کشف شده است که این مسجد برای نخستین بار به نام جمعه جهت نماز جمعه در کاشان ساخته شده است. متن آیه حک شده در محراب مسجد جامع در عکس قدیمی زیر برگرفته از سوره جمعه، بر کتیبه محراب کوچک همان شبستان که مدتی بعد از محراب بزرگ، ساخته شده، این آیه قرآن نوشته شده. (ذالکم خیر لکم ان کنتم تعلمون قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبلة ترضیها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیث ماکنتم فولو وجوهکم شطره و ان الذین اوتو الکتاب لیعلمون انه الحق من ربهم و ما اهلل بغافل عما یغلمون) با توجه به شأن نزول این آیه که شامل امر الهی در تحویل جهت قبله مسلمین از بیت المقدس به جانب کعبه است، موضوع اختلاف جهت دو قبله در مسجد جمعه کاشان تأئید میشود، زیرا که پیامبر اسلام)ص(، در سال دوم هجرت، وقت نماز جماعت در مسجد "بنی سلمه" مدینه، بر اثر نزول این آیه شریفه روی خود را از صخره به جانب کعبه بگردانید و به این جهت آن مسجد به "ذوقبلتین" مشهور شد و مفهوم آن نیز در اینجا اشاره بدان دارد که چون این محراب با رعایت دقایق شرعی و جهت‌یابی کامل ساخته شده، محراب قدیمی آن نباید مورد توجه نمازگزاران قرار بگیرد. بنابراین چنان به نظر میرسد که محراب بزرگ گچبری دوره سلجوقی را عمدا خراب کرده باشند تا موجب اشتباه و گمراهی مسلمین نگردد. "مسجد جامع" چون در طی قرون متوالی چندین بار دچار خرابیهای کلی و جزئی شده است، از این جهت هنگام مرمت و تجدید بنا تغییرات زیادی در ابنیه و تزئینات آن داده شده، ولی مهمتر از همه زیانهای وارده از زلزله سال 1192 ه.ق بوده است. چنان‌که طبق تاریخهای موجود در کتیبه های مسجد، مرمت آنها که توسط "عبدالرزاق خان" حاکم کاشان انجام پذیرفته، بیش از ده سال بطول انجامیده، زیرا نخستین تاریخ این تعمیر که در پایان کتیبه قرآنی گچبری شده محراب شبستان بزرگ، جنب بنای گنبد می باشد، بر آن نوشته شده: "ابن محمدحسین محمد کاظم اصفهانی فی 1194 عمل استاد باقر اصفهانی" و این کتیبه متعلق به زمانی است که به امر "کریمخان زند" کارگران ساختمانی از اصفهان و بلاد دیگر به کمک مردم شهر و دیار زلزله زده کاشان شتافتند. در کتیبه گچبری دیگر که اشعار" سید احمد هاتف اصفهانی" ثبت شده، تاریخ 1196 خوانده میشود، و نیز آخرین تاریخ این تعمیرات در کتیبه گچبری برجسته، بالای محراب زیر گنبد است، که چنین خوانده میشود: "بعد از خرابی زلزله باعث و بانی تعمیر عبدالرزاق خان کتیبه عبدالکریم 1207". کتیبه های گنبد، در داخل مقصوره گنبد از بالا تا پائین سه ردیف کتیبه نقاشی و گچبری از این قرار موجود است و به طوری که گفته شد همگی آنها مربوط به تعمیرات بعد از زلزله میباشد:

1. کتیبه 8 ضلعی فوقانی مشتمل بر آیات قرآن که با خط ثلث سفید رنگ بر زمینه آبی لاجوردی نوشته شده است .

2. کتیبه قرآنی زیر مقرنس های چهار گوشه سقف گنبد و همچنین بر سه جانب صفه های جناحین شمالی و جنوبی مانند کتیبه فوقانی به خط ثلث سفید بر زمینه آبی لاجوردی نوشته شده است .

3. کتیبه گچبری برجسته قرآنی اطراف محراب مقرنس‌کاری شده است که در سال 1207 هجری با آخرین تعمیرات بعد از زلزله به پایان رسیده است. در شبستان تابستانی این بنا که در زیر شبستان زمستانی قرار دارد، طرحهای بسیاز زیبای کاشی کاری دیده میشود و درکف این شبستان آثاری از کوره های پخت ظروف چینی در گذشته کشف شده است و همچنین وجود این کوره ها مربوط به سده های 5 و 6 ه.ق است که در دوره بندی تاریخی باید مد نظر داشت.