بسم الله الرحمن الرحیم

ایجاد انگیزه[1]

«هراس لیف» دانشمند اروپایی می‌گوید:

من بسیاری از کلیساها و معابد را گشتم و فهمیدم که در آنجا مساوات و برابری برقرار نیست. از این رو معتقد بودم که باید همین تبعیض در داخل معابد اسلامی هم حکم‌فرما باشد؛ ولی هنگامی‌که روز عید فطر به مسجدی در لندن رفتم، ملاحظه کردم که عالی‌ترین نوع مساوات و برابری در میان مسلمانان وجود دارد، بسیار متعجب شدم؛ زیرا من می‌دیدم که نژادهای مختلف و شخصیت‌های عالی و دانی، در کنار یکدیگر قرار گرفته‌ و برادرانه مشغول عبادت هستند.

مانند آن در مسجد نوبنیاد از بلاد مومباساه (دومین شهر پر جمعیت کنیا) نیز دیدم. در این مسجد نیز کارگران با سیاستمداران دست می‌دادند و تکلفات و تشریفات از میان آن‌ها برداشته شده بود. هیچ‌کس در هیچ مقامی، از ایستادن در کنار دیگران برای نماز ناراحت نبود، صف‌ها کاملاً منظم و همه در یک ردیف ایستاده بودند!

متوجه شده که در اینجا هیچ‌کس را بر دیگری رجحانی نیست.

هنگامی‌که پیشوا و امام جماعت مسجد مسلمانان، به من گفت که به عقیده مسلمانان همه انبیاء بر حق بوده‌اند و کتاب‌های آن‌ها از جانب خداوند است، گمان کردم گوش‌هایم بد شنیده است؛ زیرا این نخستین باری بود که از یک رهبر دینی چنین سخنی را می‌شنیدم. از این‌رو دیگر برای من شکی باقی نماند که اسلام صلاحیت دارد که دین جهانی گردد.[2]

رفتارهایی که این دانشمند اروپایی در مساجد نامبرده مشاهد کرده بود، گوشه‌ای از معارفی اسلامی است که به نمایش درآمده و توانسته نگاه چنین فردی را نسبت به آموزه‌های اسلام تغییر دهد.

از این‌رو ضرورت دارد که ما کارکردها و نقش‌های مسجد در نشر معارف قرآنی و اهل‌بیت (علیهم اسلام) را بدانیم تا در مسجد خودمان این نقش‌ها را اجرا و عملیاتی کنیم.

به نظر شما، مسجد چه نقشی در ترویج فرهنگ قرآنی و اهل‌بیت (علیهم اسلام) دارد؟ نقش و وظیفه ما مسجدی‌ها در تبین کارکردهای مسجد و نشر معارف اسلامی چیست؟ اگر فردی از ادیان و ملل مختلف وارد مسجد ما شود، چگونه و به کمک چه برنامه‌هایی، اسلام و معارف قرآنی را به او معرفی کنیم؟

متن و محتوا

تاریخ مساجد نشان می‌دهد که از زمان اولین مسجد تا به امروز این مکان مقدس، کانون اصلی تبلیغ و ترویج معارف ناب اسلام و نشر معارف اهل‌بیت (علیهم السلام) بوده است. مساجد در 1400 سال قبل در بهترین جای شهرها ساخته می‌شد. مثلاً در بازار شهر یا جایی که بیشتر مردم به آن دسترسی داشته باشند تا همگان بتوانند از معارف قرآن و اسلامی بهره ببرند.

رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «یا اَباذَرِّ کُلُّ جُلُوسٍ فِی الْمَسْجِدِ لغوٌ اِلّا ثلاثةٌ: قَراءةٌ مُصِلٍ أوْ ذاکِرُ الله تَعالی اَوْ سائلٌ عنْ عِلْمٍ»[3]؛ ای ابوذر! در مسجد هر نشستنی به جز برای سه چیز بیهوده است: نماز خواندن، ذکر خدا گفتن، بحث علمی کردن.»

نقل شده: روزی پیامبر (ص) وارد مسجد شدند و جمعی را دیدند که اطراف مردی نشسته‌اند، فرمودند: او کیست؟ گفته شد: کسی است که علم زیادی دارد و داناترین مردم به نَسَب‌های عرب و اتفاقات رخ داده در میان اعراب و داناترین آنان به وقایع جاهلی و اشعار عربی است. آنگاه پیامبر (ص) فرمودند: این علمی است که اگر کسی آن را نداند ضرر نکرده است و به کسی که بداند هم سودی نمی‌رساند، همانا علم بر سه قسم است، آیه محکمه، فریضه عادله و سنت قائمه و غیر از این‌ها فضل و زیاده است.»

با توجه به این روایت و دیگر روایات، مسجد بهترین پایگاه برای نشر معارف قرآن و اهل‌بیت (علیهم اسلام) است

مسجد در معرفی قرآن و اهل‌بیت (علیهم السلام) کارکردهای مختلفی می‌تواند داشته باشد که در ادامه نقش‌های هر کدام به‌صورت جداگانه تبیین می‌شود.

الف) نقش مسجد در نشر معارف قرآنی

شواهد تاریخی بیانگر آن است که مسجدالنبی و سایر مساجد مدینه در عصر پیامبر (ص) به‌طور رسمی به صورت کانون تعلیم و تعلم قرآن و بحث و بررسی مسائل دینی درآمده بود. به‌تدریج در مساجد مدینه جمعیت­ها به صورت حلقه­هایی درآمده و اساتیدی از بزرگان صحابه همانند امیرالمؤمنین (ع) زید بن ثابت، معاذ بن جبل، علی بن کعب و دیگران کلاس‌ها و جلسات تشکیل دادند و همه با شور و شعف از آموزش­های دینی استقبال می­نمودند؛ گاهی خود پیامبر (ص) هم در جلسات شرکت می­کردند.

مسجد پرچم‌دار و علمدار نشر معارف قرآن است. خداوند متعال با فرمان «اقراء» به پیامبر امی دستور می‌دهد تا بخواند. این خواندن مقدمه‌ای است تا حضرت (ص) دستور خواندن را از مساجد به مردم ابلاغ نماید. رسول گرامی اسلام (ص) به‌عنوان اولین آموزگار قرآن، از روش «اقراء» استفاده می‌کردند. بدین‌صورت که آیات نازل شده را برای مسلمانان قرائت می‌کردند. همچنین برای کسانی که از شهر دور بودند، کسانی را می‌فرستاد تا قرآن را اقراء کنند. در تفسیر نورالثقلین آمده است که حضرت علی (ع) روش یادگرفتن قرآن خود را این‌گونه فرموده است: «هیچ آیه‏ای نازل نمی‏شد مگر آنکه حضرت رسول (ص) آن را بر من اقراء می‏فرمود و می‏خواند و من می‏شنیدم و تکرار می‏کردم و پس از آن، همان آیه یا آیات را بر من املاء می‏فرمودند و من با خط خود آن‌ها را می‏نوشتم»[4]

مسجد ما نیز در این برهه می‌تواند نقش‌های متعددی جهت نشر معارف قرآنی ایفاء کند که برخی از آن‌ها عبارتند از:

1.       آموزش قرآن

در بسیاری از مساجد، کلاس‌هایی را تحت عنوان آموزش قرآن برگزار می‌کنند. هر چند این کلاس‌ها در زمان‌های خاصی مانند ماه مبارک رمضان، محرم، تابستان و ایام فاطمیه است؛ اما کسانی که با قرآن آشنا نیستند به خصوص برای نوجوانان و جوانان بهترین فرصت است تا با شرکت در این‌گونه کلاس‌ها قرآن را بیاموزند.

رسول گرامی اسلام (ص) در اهمیت تعلیم قرآن می‌فرمایند: «إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ مَأْدُبَةٌ اللَّهِ تَعَالَى فَتَعَلَّمُوا مِنْ مَأْدُبَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا اسْتَطَعْتُمْ، فَإِنَّهُ النُّورُ الْمُبِینُ، وَ الشِّفَاءُ النَّافِعُ [فَ] تَعَلَّمُوهُ، فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یُشَرِّفُکُمْ بِتَعَلُّمِه[5]‏؛ همانا این قرآن ادبستان خداوند است، پس تا آنجا که می‌توانید از این ادبستان بیاموزید. پس همانا آن نور آشکار و شفاء دهند مفید است، پس آن را بیاموزید پس همانا خداوند متعال به تعلیم قرآن به شما شرف می‌دهد.»

امیرالمؤمنین علی (ع) در اهمیت هم‌نشینی با قرآن می‌فرمایند: «مَا جَالَسَ هَذَا الْقُرْآنَ أَحَدٌ إِلَّا قَامَ عَنْهُ بِزِیَادَةٍ أَوْ نُقْصَانٍ زِیَادَةٍ فِی هُدًى أَوْ نُقْصَانٍ مِنْ عَمًى[6]‏؛ هیچ‌کسی با این قرآن هم‌نشین نشد؛ مگر آنکه وقتی از نزد آن برخاست با فزونی و کاستی همراه می‌شود: فزونی در هدایت و کاستی از کوردلی.»

2.     تلاوت قرآن

چند سالی است که بعد از نماز عشاء طرح تلاوت یک صفحه از قرآن کریم، در بیشتر مساجد اجرا می‌شود؛ اما نکته قابل توجه این است که قرآن خواندن در مساجد نباید به همین یک صفحه اکتفا شود؛ بلکه باید برای در شبانه‌روز فرصتی قرار بدهیم تا با حضور در مساجد به تلاوت قرآن بپردازیم. متاسفانه بسته بودن در مساجد به‌ غیر از ساعات نماز، مشکلی است که باید توسط دست اندرکاران مسجد حل شود.

رسول گرامی (ص) در بیان اهمیت و آثار تلاوت قرآن می‌فرمایند: «مَنْ کَانَ الْقُرْآنُ حَدِیثَهُ وَ الْمَسْجِدُ بَیْتَهُ بَنَى اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّة[7]؛ هر کس قرآن سخنش باشد و مسجد خانه‌اش خداوند برای او خانه‌ای در بهشت برای او مهیا می‌کند.»

فضه خادمه حضرت زهرا (س) یکی از زنان اسوه‌ای است که با قرآن انس داشته، در برخی از منابع تاریخی نقل شده، فضه حدود بیست سال غیر از قرآن سخن دیگری نگفت و اگر کسی چیزی از وی می‌پرسید، با آیات قرآن پاسخ می‌داد.[8]

سیده نفیسه دختر حسن بن زید بن امام حسن مجتبی (ع)، از زنان کمیاب عصر و زمان خود بود. او سی مرتبه با پای پیاده به حج مشرف شد. زینب برادرزاده سیده نفیسه می‌گوید: «چهل سال عمه‌ام را خدمت می‌کردم. در این مدت، ندیدم عمه‌ام شبی را بخوابد یا روزی را افطار نماید.»

سیده نفیسه در خانه خود قبری کنده بود و پیوسته در جوار آن، مشغول عبادت و یاد خدا بود. می‌گویند هزاران مرتبه قرآن را در این قبر ختم نمود. تا اینکه نهایتاً باحالت روزه و در حال زمزمه آیه مبارکه زیر از دنیا رفت.

«لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ[9]؛ براى آن‌ها در نزد پروردگارشان، خانه آرامش است.»

شوهر سیده نفیسه به نام اسحاق مؤتمن از فرزندان امام صادق (ع) است. او خواست جنازه همسرش را به مدینه ببرد؛ اما مردم مصر تقاضا کردند تا در مصر دفن شود و او قبول نکرد. تا اینکه شب پیامبر (ص) را در خواب دید که فرمود: «با اهل مصر در مورد دفن نفیسه مخالفت مکن که خداوند به برکت او رحمت را بر مردم مصر نازل می‌فرماید.»[10]

3.    تفسیر قرآن

مهمتر از تلاوت قرآن در مسجد، آگاه شدن از تفسیر آیات آن است. معمولا در مساجد تفسیر آیات الهی نیز برگزار می‌شود؛ اما تعدادشان کم است. البته به این معنا نیست که به خواندن و تلاوت کمتر ارزش بدهیم؛ بلکه در کنار تلاوت قرآن که بسیار مهم است، باید از پیام‌های آیات قرآن نیز آگاه شویم؛ چرا که قرآن راه هدایت و سعادت را به ما نشان می‌دهد. مشکل اکثر مردم نفهمیدن معانی قرآن است. از این‌رو لازم و ضروری است تفاسیر بیشتری در مساجد بیان شود و ما مسجدی‌ها بیشتر با شأن نزول آیات و تفسیر آن آشنا شویم تا بهتر و از روی علم و آگاهی به دستورات قرآن عمل نماییم.

در هر صورت معارف قرآنی در مساجد بیان می‌شود و اما انتظار این است که مسجدی‌ها بیشتر به کلاس‌های تجوید، روخوانی و روان‌خوانی، تلاوت‌ها، جلسات تفسیر، برگزاری شبی با قرآن، دعوت از قاریان خوش‌صدا و ... اهمیت بیشتری داده شود تا مؤمنین و مؤمنات از معارف قرآن استفاده بیشتری را ببرند.

ب) نقش مسجد در نشر معارف اهل‌بیت (علیهم السلام)

بهترین مکان برای نشر معارف اهل‌بیت (علیهم السلام) مساجد هستند. ما مسجدی هم می‌توانیم در این زمینه به شیوه‌های مختلفی نقش‌آفرینی کنیم و معارف اهل‌بیت (علیهم السلام) را نشر دهیم. دو مورد از آن را بررسی می‌کنیم:

1.       مرور احادیث اهل‌بیت (علیهم السلام)

مقام معظم رهبری (حفظه الله) فرمودند: «پس از قرآن کریم، دومین منبع عظیم معرفتی و دین، شناخت سنت است؛ آنچه از سنت باقی مانده و در اختیار است، در قالب احادیث منعکس شده است. بسیاری از رشته‌های علوم اسلامی از حدیث و سنت سرچشمه می‌گیرند و حدیث، مادر همه علوم دینی تلقی می‌گردد.»^[11]

زندگی پیامبر گرامی اسلام (ص)، به‌ویژه دوران پس از بعثت آن‌ حضرت، مملوّ از درس‌ها، پندها بوده و از جهت فراگیری تعالیم پیامبر خدا، برای مسلمانان بسیار مهم است، به‌طوری که حتی کسانی که پیامبر را دیده و حتی یک جمله از ایشان نقل کرده‌اند، جزو صحابه پیامبر (ص) شمرده شده و بعد از وفات پیامبر (ص) در بین مردم، احترام ویژه‌ای داشتند. در همین خط سیر، کسانی که صحابه پیامبر (ص) را دیده بودند و از آنان روایات رسول خدا را نقل کردند و مشهور به تابعین شدند نیز از جایگاه رفیعی در بین دیگر مسلمانان برخوردار شدند. این سیر ادامه پیدا کرده تا امروز که عده‌ای احادیث را بیان می‌کنند.

امام رضا (ع) فرمودند: «خدا رحمت کند کسی را که این امر ولایت ما را زنده می‌سازد. پرسیده شد، امر شما چگونه زنده می‌شود؟ فرمودند: علوم و معارف و احادیث ما را فرا گرفته و به دیگران بیاموزد؛ زیرا مردم اگر با زیبایی‌های سخنان ما آشنا گردند، از ما پیروی خواهند نمود.»^[12] 

رسول اکرم (ص) فرمودند: «اگر کسی دو حدیث را بخواند و خودش به آن دو حدیث عمل نماید و آن را به دیگران نیز تعلیم دهد تا آنان نیز از آن دو حدیث بهره‌مند شوند، چنین کوشش و فعالیتی از جانب او بهتر و بالاتر از ثواب عبادت و بندگی حق‌تعالی به مدت 60 سال.»^[13] 

از این‌رو ما باید در مسجد، خود از این درهای گران‌بها بهره بگیریم. نشر این احادیث مسئولیت سنگین ما است و باید در روز قیامت نسبت به این‌ها پاسخگو باشیم.

مردان و بانوان مسجدی می‌توانند با تشکیل حلقه‌های روایت خوانی، احادیث اخلاقی و همسرداری و تربیت فرزند را مرور کنند. یکی از کتاب‌های روایی که بحث‌های خانوادگی و اخلاقی زیبایی را ارائه می‌دهد، کتاب «مکارم الاخلاق» است و کتاب روایی دیگر «تحف العقول» است. هر کسی می‌تواند به نحوی این کتاب را مرور کند.

حدیث کساء که یکی از احادیثی است که در شأن و فضیلت پنج‌تن آل عبا وارد شده است. معمولاً در گذشته این حدیث شریف با شیوه‌های مختلفی مرور می‌شد؛ امروزه نیز باید این حدیث را در خانه مرور کنیم و با برگزاری جلسات و حلقه‌هایی این حدیث را دوباره احیا کنیم.

جوانان می‌توانند از طریق نصب تابلو و پلاکارت به نشر احادیث خدمت کنند و هر قشر و گروهی باید نقش و جایگاه خود در مرور و ذکر احادیث را بیابد و به آن عمل کند.

2.     مرور سیره عملی اهل‌بیت (علیهم السلام)

یکی از بهترین معارفی که می‌توان در مسجد مرور کرد، سیره عملی اهل‌بیت (علیهم السلام) است. سیره آن بزرگواران بهترین الگو برای انسان‌های شایسته است و البته این خود یکی از بهترین شیوه‌های تربیت صحیح و مطلوب می‌باشد. از این‌رو خداوند متعال در آیه 21 سوره احزاب پیامبر (ص) را به‌عنوان اسوه معرفی نموده است: «لَقَدْ کانَ‏ لَکُمْ‏ فِی‏ رَسُولِ‏ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ؛ مسلّماً براى شما در زندگى رسول خدا سرمشق نیکویى بود، براى آنها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد مى‏کنند.»

حضرت علی (ع) می‌فرماید: «فَتَأَسَ‏ بِنَبِیِّکَ‏ الْأَطْیَبِ‏ الْأَطْهَرِ ص فَإِنَّ فِیهِ أُسْوَةً لِمَنْ تَأَسَّى وَ عَزَاءً لِمَنْ تَعَزَّى وَ أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَى اللَّهِ الْمُتَأَسِّی[14]‏؛ شما باید روش پیامبر پاک و مطهر (ص) را پیروى کنید، زیرا در وجود آن حضرت براى کسى که بخواهد سرمشق بگیرد و یا به تکیه‌گاهی نسبت داشته باشد، سرمشق موجود است. محبوب‏ترین بندگان خدا کسى است که به پیامبر خدا (ص) اقتدا کند و روش آن حضرت را الگوى خود قرار دهد.»

الگوگیری از سیره عملی و پیاده‌سازی آن در زندگی از ما خواسته شده است نه اینکه فقط با زبان بگوییم حضرت ابالفضل الگوی من است و یا امیرالمؤمنین (ع) سرمشق زندگی من است. باید ببیینم این بزرگواران در زندگی چگونه رفتار می‌کردند، ما نیز همانگونه عمل کنیم. خوشبختانه در تمامی زمینه‌ها از سیره این بزرگواران مطلب و حدیث و نقل تاریخی و ... داریم.

امام سجاد (ع) فرمود: «أَلَا وَ إِنَ‏ أَبْغَضَ‏ النَّاسِ‏ إِلَى‏ اللَّهِ‏ مَنْ یَقْتَدِی بِسُنَّةِ إِمَامٍ وَ لَا یَقْتَدِی بِأَعْمَالِهِ^[15]؛ هشدار که منفورترین مردم نزد پروردگار، کسی است که شیوه امامی را پیروی کند، ولی از سیره عملی او پیروی ننماید.»

امام صادق (ع) فرمودند: «خداوند محبت و ولایت و اطاعت ما را بر شما واجب کرده است؛ پس هر کس از ماست، به ما اقتداء کند. روش و منش ما این‌هاست: تقوی، تلاش و کوشش، ادای امانت نیکوکار و گنهکار و صله‌رحم و گرامی داشت میهمان و گذشت از خطاکار؛ و کسی که از ما پیروی نکند از ما نیست.»^[16]

یکی از شیعیان می‌گوید به امام صادق (ع) گفتم: ما با برادران اهل سنت از خویشاوندان و معاشران خود چگونه رفتار کنیم؟ فرمودند: به امامان خودتان که از آنان پیروی می‌کنید، بنگرید پس هر طور آنان برخورد می‌کنند، شما هم همان‌گونه عمل کنید. بعد فرمودند: به خدا سوگند پیشوایان شما از بیماران آنان عیادت می‌کنند و در تشییع‌جنازه آنان حاضر می‌شوند، به نفع آنان و علیه آنان شهادت می‌دهند و امانت را به آنان بر می‌گردانند.»[17]

در انتها مناسب است به این مطلب هم اشاره کنیم که قرآن و حدیث، دو گوهر گران‌بها و دو گنجینه بی‌پایان و دو دریای بیکران‌ هستند که از هم جدا نیستند و همواره با هم می‌باشند. پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمودند: «إِنِّی تَارِکٌ‏ فِیکُمُ‏ الثَّقَلَیْنِ‏ کِتَابَ‏ اللَّهِ‏ وَ عِتْرَتِی‏ وَ لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ»[18]

قرآن و عترت دو یادگار و امانت ارزشمند پیامبر گرامی اسلام (ص) هستند. ثقل (بکسر) سنگین و (بفتح) شی‌ء نفیس و با ارزش. این دو از یکدیگر جداشدنی نیستند و تا دامنه قیامت در کنار یکدیگرند. از جمله (حتی یردا علی الحوض) ابدیّت هر دو استفاده می‌شود.»