امر به معروف و نهی از منکر در اسلام و سایر ادیان از جایگاهی بس رفیع و بلند برخوردار است؛ زیرا اساس نبوت پیامبران الهی بر امر به معروف و نهی از منکر بنا نهاده شده است. اگر این دو وظیفه از برنامه انبیاء برداشته شود نبوت تعطیل می­گردد. انگیزه بعثت همه انبیاء تزکیه و تهذیب نفوس انسانها بوده و این مهمّ در پرتو امر به معروف و نهی از منکر حاصل می­شود. بنابراین امر به معروف و نهى از منکر و نیز پند و نصیحت از جایگاه ویژه­ای در اسلام برخوردار است که آثار و برکات فراوانی براى پیروان این دین الهى به ارمغان آورده است و در اصلاح روابط اجتماعى نقش مهمى را ایفا می­کند. امام باقر(ع) در حدیثی به مهم­ترین آثار امر به معروف و نهی از منکر اشاره کرده و می­فرمایند: «إنَّ اَلْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ اَلنَّهْیَ عَنِ اَلْمُنْکَرِ سَبِیلُ اَلْأَنْبِیَاءِ وَ مِنْهَاجُ اَلصُّلَحَاءِ؛ فَرِیضَةٌ عَظِیمَةٌ؛ بِهَا تُقَامُ اَلْفَرَائِضُ وَ تَأْمَنُ اَلْمَذَاهِبُ وَ تَحِلُّ اَلْمَکَاسِبُ وَ تُرَدُّ اَلْمَظَالِمُ وَ تُعْمَرُ اَلْأَرْضُ وَ یُنْتَصَفُ مِنَ اَلْأَعْدَاءِ وَ یَسْتَقِیمُ اَلْأَمْرُ...؛ همانا امر به معروف و نهی از منکر، راه پیامبران و شیوه صالحان است. فریضه بزرگی است که در پرتو آن واجبات دیگر، اقامه می‌شود، راه­ها ایمن، درآمدها حلال، مظالم به صاحبان اصلی مسترد، زمین آباد شده، حق از دشمنان باز پس گرفته و امر (حکومت) تحکیم می‌یابد».[1] به فرموده آن حضرت، پایه و استوانه نماز، روزه، حج، جهاد، خمس، زکات و سایر دستورات دین، «امر به معروف و نهی از منکر» است.

استاد شهید مرتضی مطهری(ره) در این باره می­نویسد:«امر به معروف و نهی از منکر، یگانه اصلی است که ضامن بقای اسلام است… اصلاً اگر این اصل نباشد، اسلامی نیست… آیا یک کارخانه بدون بازرسی و رسیدگی دائمی مهندسین متخصص که ببینند چه وضعی دارد، قابل بقاست؟ اصلاً آیا ممکن است یک سازمان همین طور به حال خود باشد، هیچ در باره­اش فکر نکنیم و در عین حال به کار خود ادامه دهد؟ ابداً. جامعه هم، چنین است».[2]

بی­توجهی به این مسئولیت اجتماعی، باعث رنگ باختن معنویات و چیرگی هواهای نفسانی در فرد و جامعه می­شود و در نتیجه، زمینه برای حاکمیت هواپرستان و ستمگران فراهم خواهد شد. آنگاه است که به فرموده امام حسین(ع) باید فاتحه اسلام را خواند: «و عَلَى الاِسْلامِ، ألسَّلامُ إِذْ قَدْ بُلِیَتِ الاُمَّةُ بِراع مِثْلَ یَزِیدَ؛ هنگامى که امّت اسلامى به زمامدارى مثل یزید گرفتار آید، باید فاتحه اسلام را خواند!».[3]

بى‏گمان یکى از پایگاه­هاى مهم این دو فریضه(امر به معروف و نهى از منکر) و انتقاد سازنده، مساجد است. این مکان مقدس جایگاه گردهمایى دین‌داران دلسوز، میدان حضور قدرتمندانه مؤمنان و نمایشگاه ایمان، وحدت و همبستگى آنها است. بیماردلانى که میل به انجام گناه دارند، با دیدن صحنه نمایش ایمان و همبستگى مؤمنان از نگاه و سرکشى باز مى‏ایستند. همچنین، آنانی که به دلیل سستى ایمان، متزلزل و مردّد هستند از مسجد روحیّه ثبات و استوارى مى‏گیرند. بدینسان حضور مسلمانان در مسجد خود به خود سبب جلوگیرى از بسیارى از معاصى می­شود. امام رضا(ع) در گفتاری گهربار به این نقش ارزنده‏ «مسجد» و «نماز جماعت»

اشاره می­فرمایند؛ آن حضرت در بیان رمز و راز تشریع نماز جماعت، که به‌طور معمول در مسجد برگزار مى‏شود، مى‏فرماید: «إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجَمَاعَةُ لِئَلَّا یَکُونَ الْإِخْلَاصُ وَ التَّوْحِیدُ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْعِبَادَةُ لِلَّهِ إِلَّا ظَاهِراً مَکْشُوفاً مَشْهُوراً لِأَنَّ فِی إِظْهَارِهِ حُجَّةً عَلَى أَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ لِیَکُونَ الْمُنَافِقُ وَ الْمُسْتَخِفُّ مُؤَدِّیاً لِمَا أَقَرَّ بِهِ یُظْهِرُ الْإِسْلَامَ وَ الْمُرَاقَبَةَ وَ لِیَکُونَ شَهَادَاتُ النَّاسِ بِالْإِسْلَامِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ جَائِزَةً مُمْکِنَةً مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الْمُسَاعَدَةِ عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى وَ الزَّجْرِ عَنْ کَثِیرٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ [نماز] جماعت بدان سبب مقرّر شده است تا اخلاص، توحید، اسلام و پرستش خدا، همگی ظاهر، آشکار و مشهود باشند؛ زیرا در آشکار کردن این امور، حجّت خدای یگانه بر اهل خاور و باختر وجود دارد. همچنین [به آن دلیل باید احکام اسلام آشکارا عملی گردد و بر انجام آن مراقبت کنند] تا منافق و سست‌ْ دین نیز آنچه را [در زبان] به آن اقرار کرده است، در عمل به جای آورد و اسلام و مراقبت بر آن را اظهار کند و برای آنکه گواهی دادن مردمان به مسلمانی یکدیگر، روا و ممکن باشد. همچنین مساعدت در نیکوکاری و تقوا و جلوگیری از [ارتکاب] بسیاری از نافرمانی‌های خداوند عزیز و جلیل [معاصی] با حضور در نماز جماعت محقّق می‌شود».[4]

به‌طور کلّی، نفس حضور در مسجد به‏طور غیرمستقیم باعث ایجاد انگیزه لازم در نمازگزار و مراجعان به این مکان الهى مى‏شود، تا به علّت حضور در این مکان خویش را عارى از گناه و منکرات نمایند و همچنین به علّت اینکه حضور در مسجد نیز نیاز به ملزوماتى دارد که قبل از عزیمت به سوى آن باید مراعات شود و این ملزومات از سوى حقّ تعالى و پیشوایان دین ذکر شده است و خود به خود زمینه و اسباب اصلاح در رفتار و عمل به آموزه‏هاى دینى را که در راستاى اعمال خیر و معروف است، ایجاد خواهد کرد. بنابراین، می‌توان گفت که گسترش فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر در بین افراد اهل مسجد به‌طور مستقیم به دو طریق زیر است:

الف) از طریق آموزه‏هاى اخلاقى امام جماعت؛

ب)از طریق دوستان و افراد مسجدى.

در مقابل، افرادى که با مسجد و نماز جماعت مأنوس نیستند، از این شناخت و شخصیّت اجتماعى بهره‏اى نخواهند داشت، افراد مسجدی کمتر آنها را مى‏بینند و کمتر مى‏توانند رفتار آنان را شناسائى کنند و قضاوت صحیح هم در باره‏ آنان مشکل خواهد بود و به این تنبیه اجتماعى دچار خواهند گشت! بر همین اساس، پیامبر گرامى اسلامo فرموده است: «إِذَا سُئِلْتَ عَمَّنْ لَا یَشْهَدُ الْجَمَاعَةَ فَقُلْ لَاأَعْرِفُهُ؛ اگر درباره کسى که در نماز جماعت شرکت نمى‏کند، از تو سؤال کردند، بگو او را نمى‏شناسم».[5]یعنى، عدالت و تعهّد و درست‌کارى او براى من مشخّص و ثابت نشده است.

حضور پنج‌گانه مؤمنان در مساجد و برخورد با افراد شایسته و صالح به‌طور غیرمستقیم باعث انتقال رفتار نیکو و شایسته اهل مسجد به یکدیگر و جلوگیرى از منکرات خواهد شد. فرد نیکوکار، به دنبال یافتن دوستى متدیّن است و یک فرد متدیّن هیچ­گاه با فرد گنهکار، پیمان دوستی و رفاقت نمى‏­بندد؛ زیرا مسجد، محلّ رفت‌و‌آمد انسان‌هاى صالح و مؤمن است در نتیجه، تمامى نمازگزاران و اهالى مسجد، یکدیگر را در گفتار و عمل، امر به معروف و نهى از منکر مى‏کنند.

در روایات نیز آمده است: کسی که به مسجد رفت‌وآمد می­کند، یکی از منافع هشت‌گانه نصیب او می‌شود این است که: «دوست و برادری پیدا می‌کند که در راه خدا کمک‌کارش می‌شود».[6]

بنابراین، اگر نمازگزاران و اهل مسجد، به این اصل مهم دینی و عقلی آگاهی یابند و خود، مقیّد و عامل به آن باشند و هر کس در محدوده زندگی خویش با فساد و زشتی‌ها مبارزه کند و مردم را به نیکی دعوت نماید دشمن، هرگز روزنه­ای برای نفوذ نخواهد یافت. خداوند متعال در این باره می­فرماید: «وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ».[7]این آیه شریفه بیان می­دارد که «امر به معروف و نهی از منکر» از لوازم و واجبات اجتماع سالم و صالح است.

با شکل‌گیری چنین ارتباط مستحکمی، میان نمازگزاران و اهل مسجد، محال است که دشمنان بتوانند به اهداف شوم خود خود(ترویج منکرات) دست بیابند. امام خمینی(ره)، آن بت‌شکن زمان، با درک این نقش مسجد فرموده­اند: «اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوى باشد، از فانتوم­ها ترس نداشته باشید! از آمریکا و شوروى و اینها ترس نداشته باشید! آن روز باید ترس داشته باشید که شما به اسلام پشت کنید، به مسجد پشت کنید».[8]

امام خمینیHدر بیانی دیگر می‌فرماید: «ای ملّت، مسجدهای خودتان را حفظ کنید، روشن‌فکر غربی نباشید. ای حقوقدان‌ها، مسجدها را حفظ کنید؛ بروید به مسجد... تا این نهضت به ثمر برسد، مملکت شما نجات پیدا کند».[9]

«این یک توطئه است که می‌خواهند مسجدها را کم‌کم خالی کنند. شما باید هوشیار باشید که مسجدهایتان و محراب‌هایتان و منبرهایتان را حفظ کنید و بیشتر از سابق، شمایی که این معجزه را از مسجد دیدید که همه قدرت‌ها را در هم شکست؛ نه فقط ابرقدرت‌ها، قدرت‌های دیگر را نیز بدر هم شکست، نباید در اسلام سستی کنید. مسجدها را محکم نگه دارید و پرجمعیّت کنید».[10]

همچنین مقام معظّم رهبری در این مورد می‌فرمایند: «ما باید نگران دین مردم باشیم. بهترین جا برای حفظ دین مردم، همین مساجد است».[11]

ایشان در جای دیگر می‌فرمایند: «مسجد، به‌طور کلّی به عنوان یک پایگاه دینی، پایگاه عبودیّت، پایگاه معرفت، می­تواند برای جوامع اسلامی منشاء و سرآغاز حرکات بزرگ و برکات ماندگار باشد».[12]

نکته پایانی این که: مسجد، علاوه بر این که نقش سازنده­ای در ترویج و اقامه معروف و دوری از منکرات در میان نمازگزاران و اهل مسجد دارد، یکى از پایگاه­هاى مهم انتقاد سازنده، از برنامه‏هاى حاکمیّت، در نظام اسلامى است. در نظام اسلامى، مردم همان­گونه که در برابر یکدیگر مسئول و موظّف به امر به معروف و نهى از منکر هستند، در ارتباط با نظام اسلامى نیز وظیفه بزرگ امر به معروف و نهى از منکر را بر عهده دارند. مردم باید ضمن حمایت از نظام اسلامى برنامه بخش‏هاى گوناگون حکومت را منصفانه و دلسوزانه نقّادى کنند و ضعف‏ها، کاستى‏ها و یا خداى نکرده انحرافات را در چارچوب موازین اسلامى به مسئولان گوشزد نمایند. در این راستا مساجد، مستقل از حاکمیّت به کمک ائمّه جماعت، مى‏توانند این مهم را به خوبى انجام دهند.

مقام معظّم رهبری در اشاره به اهمّیت این موضوع می­فرماید: مسئله امر به معروف، تکلیف همیشگی مسلمانان است. جامعه اسلامی به امر به معروف و نهی از منکر زنده می­ماند. قوام حکومت اسلامی به امر به معروف و نهی از منکر است.[13]

به هر حال، مسجدها به عنوان مهم­ترین پایگاه تبلیغ و آموزش دینی، در مبارزه با شیوع منکرات و تهاجم فرهنگی، وظیفه سنگینی بر عهده دارند. بر این اساس، متولّیان فرهنگی مساجد، به‌ ویژه امام جماعت می­توانند با روشنگری و تبیین صحیح مسائل سیاسی روز، در جهت تقویّت باورهای دینی و پی‌ریزی بینشی درست در زمینه تعالیم دینی و سیاست، چون سنگری نفوذناپذیر مردم را در برابر بمب‌باران فرهنگی دشمن محافظت نمایند و سودجویان غرب را ناکام و ناامید سازند.

امام جماعت، در گستره و نفوذ فعّاليّت­های فرهنگی مسجد نقش اساسی دارد و می­تواند به کمک کسانی که در مسجد حاضر می­شوند و کسانی که اداره امور آن مکان را بر عهده دارند، از نظر فرهنگی مسجد را کارآمد نمایند. امام جماعت آگاه می­تواند با انس و موأنست با نمازگزاران، به ویژه با اقشار جوان و تبیین معارف عالیه اسلام برای آنان، لذّت ارتباط با خدا و مسجد در کام آنها شرین نماید؛ در آن صورت اهل مسجد، هیچ­گاه حاضر نمى­شوند سرشت پاک انسانی خود را به لذّت­هاى حرام آلوده نمایند.