مقدمه
مسجد به عنوان مهمترین پایگاه دینی مسلمانان، مکانی ارزشمند برای رشد معنوی تمامی اقشار جامعه به حساب میآید. آنچنانکه در روایات فراوانی به حضور در این مکان مقدس سفارش شده است. با این همه از این جهت که تربیت نسل دیندار و معتقد به آموزههای دینی، یکی از دغدغههای آیینی ما است، باید برای حضور و انس کودکان و نوجوانان با این مکان روحانی، تمهیداتی را چاره کرد؛ چراکه انتقال آموزههای پربار و انسانساز دین اسلام به نسل آینده، کاری بس دشوار است و بنابر روایات مختلف، وظیفهای است که بر دوش یکایک ما سنگینی میکند. براین مبنا، میتوان گفت با توجّه به جایگاه ویژهای که دین اسلام برای « مسجد» در نظر گرفته است،مساجد بهترین فضای تربیتی برای کودکان و نوجوانان به شمار میروند.( بهشتی، 1393، 167)
به بیانی دیگر، مساجد، خانه خدا (صدوق، 1404، 1، 19)، جایگاه پیامآوران الهی(نوری،1408، 3،363) و منزلگاه پرهیزکاران است (قضاعی، 1361، 23). مکانی که پایهگذاری آن مبتنی بر تقواست،« لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ یَوْم»(توبه،108)، جایگاهی که محلّ کرنش و سجده و دعوت به ایمان خالصانه است: «أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّین» (اعراف،29)، مکانی که ذکر و یاد خدا فضای آن را پر کرده است: «یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرا» (حج، 40). بنابراین در این مأمن الهی باید نیروهای مؤمن و معتقد و کودکان مسجدی رشد و پرورش یابند و مسجد را مأمن خود قرار دهند؛ تا مصداق بارز :«فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِین»(توبه، 108) باشند.
پس در این ورطهی خطرناک دنیا و با هجوم هوای نفسانی، باید به هوش باشیم تا خود و کودکانمان به سوی آتشی که هیزمهای آن گنهکاران و سنگها هستند، کشانده نشویم و دستور خدای متعال را که فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ»(تحریم، 6) آویزهی گوش خود سازیم.
سیره پیامبراعظم (ص) در تربیت فرزندان مسجدی
وقتی به سیره رفتاری پیامبر و حضرات معصومین (علیهم السلام) در مواجهه با کودکان مینگریم، خواهیم یافت که ایشان هم خود همواره به تربیت دینی کودکان، از دوران طفولیت اهتمام داشتند و هم به پدران و مادران دستور میدادند که با این روش عمل نمایند. ایشان میفرمود: فرزندان خویش را گرامی بدارید و احترام کنید و آنها را نیکو تربیت نمائید، تا از پرتو آن مورد آمرزش و بخشش خداوند قرار گیرید. (طبرسی،1403،222 ).
بنابه روایات و سیره رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) ایشان فرزندان خویش را به مسجد مشایعت کرده و نیز دیگران را تشویق به همراهی با کودکان و نوجوانان برای حضور در مسجد مینمودند. سیره رسول گرامی اسلام، حاکی از رفتارهایی است که باعث جذب دو چندان کودکان به این محفل نورانی میشود، تا اینگونه پیوند کودک و مسجد شکل گیرد.
گفتنی است ارزش و اهمیت حضور کودکان و نوجوانان در مسجد، بنابه سیره رسول گرامی اسلام، از حضور کهنسالان به مراتب بالاتر است؛ چرا که ایشان هنگام گریه کودک نماز را سریع خوانده (کلینی، 1407، 6،48 و بخاری، 1،1397) و هنگام نشستن حسنین (ع) بر کمر مبارک، نماز را آهستهتر خواندند.(صدوق، 1404،1،391)
البته برای همراهی نوسالان در راه مسجد، لازم است از روشهای جذّاب استفاده کرد تا ایشان برای رفتن به مسجد ترغیب شوند. پیامبراکرم (صلی الله علیه و اله) نوههای خود را برای بردن به مسجد روی دوش خویش مینشاند(صدوق، 1400،438) و گاهی اوقات در راه مسجد با ایشان بازی میکردند. (نیشابوری،1376، 19).
شایسته است در مسجد برای کودکان و نوجوانان احترام قائل شویم. آنان را در بهترین جایگاه قرار داده و تکریم نماییم. بنابه روایات، بارها مشاهده شده بود که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در هنگام سخنرانی، حسنین را با خود بر روی منبر میبرد و آنان را روی زانوان خویش مینشاند. حتّی در نقلی تاریخی است که امام حسن (ع) بر دوش پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به گونهای نشسته بود که پاهای خود را روی سینه مبارک پدربزرگ آویخته بود، تا جایی که برق خلخالهایش از انتهای مسجد نمایان بود(مجلسی، 1403،3،205)
در این راستا، باید همواره برای کودکان و نوجوانان خاطرهای خوش از مسجد رقم زنیم. در یکى از روزها، رسول خدا (صلّى اللّه علیه و آله) در حال خطابه بود که ناگهان دید حسنین با جامههاى سرخ وارد مسجد شدند و در حالیکه مىدویدند به زمین افتادند. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) از منبر فرود آمد و آنها را در آغوش گرفت و دوباره به منبر رفت و آن دو را بر روى پاى خود نشاند(ترمزی،1420، 3، 306).
تأثیر معنویت مسجد بر کودکان
مسجد، ارزشمندترین محیط برای رشد معنوی و تربیت روحی انسان است. هر انسانی در هر دورهای از زندگی، اگر با این محیط نورانی در ارتباط باشد، به ثمرات آن دست خواهد یافت. ارتباط کودکان و نوجوانان با مسجد، حتّی اگر حضوری کوتاه مدّت هم باشد، میتواند تأثیرات بسیار خوبی بر ایشان داشته باشد. پیامبر خدا (ص) میفرماید:
«الْجَلْسَةُ فِی الْجَامِعِ خَیْرٌ لِی مِنَ الْجَلْسَةِ فِی الْجَنَّةِ لانَّ الْجَنَّةَ فِیهَا رِضَی نَفْسِی وَ الْجَامِعَ فِیهِ رِضَی رَبِّی.» (ابن فهد حلّی ، ص 208 و نیز: الحُر العاملی، 1403، ج 3، 482)
«براى من نشستن در مسجد جامع، بهتر از نشستن در بهشت است؛ زیرا نشستن در بهشت، موجب خشنودى نفس است، ولى نشستن در مسجد جامع، رضایت پروردگارم را تأمین میکند.»
از آنچه گفته شد میتوان چنین نتیجه گرفت که صرف حضور کودکان و نوجوانان در مسجد، پیامدهای بسیار خوبی برای آنها خواهد داشت و نورانیت حال و آینده آنها را رقم خواهد زد. ممکن است به دلایل گوناگونی، حضور کودکان در مسجد، منتهی به خواندن نماز و انجام دیگر عبادات هم نشود؛ اما با این حال باید گفت که قطعاً نورانیت حاکم بر مسجد، تأثیر خود را بر ایشان خواهد گذاشت.
این مسئله را میتوانیم به تمامی کودکان سرایت دهیم. از کودکی که شیرخواره است و اساساً عبادت برای او معنا و مفهومی ندارد، از کودک 3 یا 4 ساله که هنوز نماز را نیاموخته است، تا کودکان و نوجوانانی که خواندن نماز را آموختهاند، ولی به دلیل بازیگوشی،گاه نماز در مسجد را رها میکنند. بنابراین صِرف حضور در مسجد، برای ایشان بسیار پرخیر و برکت خواهد بود. البته به شرط آنکه سبب مفسدهای دیگر نشود و روح عبادی مسجد را تحت الشعاع قرار ندهد.
اگرچه صِرف حضور کودک و نوجوان در مسجد، ثمربخش خواهد بود، اما نباید به این اندک بسنده کرد و تنها به این تأثیر حداقلی دلخوش بود؛ زیرا ارتباط دائمی و فعّال با مسجد، قطعاً ثمرات بیشتری را در پی خواهد داشت و از مس وجود کودک، طلای ناب ایمان خواهد ساخت. ( بهشتی،1393، 2-1)
از سوی دیگر باید گفت که بهترین موقعیت برای شروع این رفت و آمد، از همان دوران کودکی است؛ چراکه در این دوران است که شاکله روحی و فکری انسان شکل میگیرد. همچنانکه امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در نامه 31 نهج البلاغه به فرزندش اینچنین سفارش میکند:
«إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالارْضِ الْخَالِیَةِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْءٍ قَبِلَتْهُ. فَبَادَرْتُکَ بِالادَبِ قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَا قَلْبُکَ وَ یَشْتَغِلَ لُبُّک.»
«دل جوان نوخاسته همانند زمین خالى از گیاه و درخت است. هر بذرى که در آن افشانده شود، مىپذیرد و در خود می پرورد. (فرزندم!) من پیش از آنکه دلت سخت شود و مغزت گرفتار گردد، اقدام به ادب آموزى تو کردم.»
بنابراین تربیت و رشد معنوی، باید در همین دوران شکل گرفته و ارتباط با مسجد، به عنوان بهترین محیط تربیتی و رشد معنوی، از همین دوران آغاز گردد. بنابه روایات اهل بیت (علیهم السلام) حضور کودکان و نونهالان در محضر پروردگار بسیار پسندیده و خوشایند است. آنچنانکه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَیُرِیدُ عَذَابَ أَهْلِ الْأَرْضِ جَمِیعاً حَتَّى لَا یُحَاشِیَ مِنْهُمْ أَحَداً فَإِذَا نَظَرَ إِلَى الشِّیبِ نَاقِلِی أَقْدَامِهِمْ إِلَى الصَّلَوَاتِ وَ الْوِلْدَانِ یَتَعَلَّمُونَ الْقُرْآنَ رَحِمَهُمُ اللَّهُفَأَخَّرَ ذَلِکَ عَنْهُمْ.» (صدوق، 1404، 1، 239)
«همانا بسیار پیش میآید که خداوند تبارک و تعالى اراده میکند همه اهل زمین را بدون استثناء عذاب فرماید، به گونهای که هیچ کس را از آن میانه فرو مگذارد، امّا چون سالخوردگان را که براى نماز و عبادت (به سوى مسجد) گام برمیدارند و نیز کودکان و نوباوگان را که قرآن میآموزند، مینگرد، بر همگان رحم میکند و آن عذاب را به تأخیر میاندازد.»
یکی از دغدغههای مهم مقام معظّم رهبری، در مواجهه با جنگ نرم و هجمههای دشمن، تربیت دینی فرزندان است: «امروز جبهه‌ى عظیمى در مقابل اسلام گسترده شده است؛ مثل جنگ احزاب است. فِرق مختلف ضدّ اسلامى، ضدّ معنویت، ضدّ حقیقت، در مقابل اسلام دست به دست هم دادند؛ موشکافى میکنند تا نقطه ضعفها را پیدا کنند و از آن نقاط نفوذ به ما ضربه بزنند». (بیانات در دیدار کارگزاران حج-1389/07/17) ما باید برای مساجد برنامهریزی کنیم. در دانشگاهها و دیگر مراکز انسانی مسجد میتواند جایگاه امن و صفا باشد. (16/6/1381)
براین اساس و بنابه فرموده معظّم له، همه باید افسرانی در جهت آبادانی این مأمن الهی و خنثی نمودن فتنههای دشمن باشیم.
منابع و مأخذ
قرآن کریم
نهج البلاغه
ابن فهد حلّی، احمد بن محمد، عدّة الداعی ونجاح الساعی ، بیروت، دارالکتب الاسلامی، بی تا.
الحُر العاملی، الشیخُ مُحمّدْ بن الحسن، وسائل الشیعة، ج 3، بیروت، مؤسّسة آل البیتِ علیهم السلام لإحیاء التُّراثِ، 1403.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری،ریاض، بیت الافکار الدولیه،1419ق.
بهشتی، مصطفی، «مسجد و تأثیر عوامل محیطی در تربیت فرزندان»، قم، مرکز مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1393.
بهشتی، مصطفی، «حکم فقهی آوردن کودکان به مسجد»، فروغ مسجد 9، قم، مرکز مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1393.
ترمزی، محمد بن عیسی، صحیح سنن الترمزی، ج اول، ریاض، مکتبه المعارف للنشر و التوزیع، 1420ق.
صدوق، من لایحضره الفقیه، ج دوم، قم، جامعه مدرسین، 1404ق.
صدوق، امالی، ج پنجم، بیروت، اعلمی، 1400ق.
قضاعی، محمد بن سلامه، شرح فارسی شهاب الاخبار، مصحّح: حسینی ارموی، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1361ش.
کلینی، الکافی، ج چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق،
مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج دوم،بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسه آل البیت، 1408.
نیشابوری، غلامرضا، داستانها و حکایتهای مسجد، ج دوم، قم، سید جمال الدین اسدآبادی،1376 ش.