سالیانی است که رهبر حکیم و فرزانه انقلاب، با دوراندیشی و نگاه راهبردی خویش، موضوع سبک زندگی را به گفتمانی در فضای عمومی جامعه و به ویژه محافل علمی و فرهنگی تبدیل نمودهاند. موضوعی که به جرأت میتوان ادّعا کرد، اولویت اوّل دشمن در جنگ نرم و مقابلهی همه جانبه با اسلام ناب است.
در این میان و در مسیر تحقّق سبک زندگی اسلامی، نقش بی بدیل و ویژهی مساجد قابل توجّه است. اندکی تأمّل در آیات، روایات، سیره معصومین(ع) و تأکیدات علمای بزرگ به ویژه امام راحل و رهبری معظّم انقلاب، جایگاه محوری مسجد را در ابعاد و عرصههای مختلف زندگی فردی و اجتماعی جلوهگر میسازد. براین اساس، درگفتاری بس مختصر به اهمیّت نقش مسجد در شکلگیری جامعهای با سبک و سیاقی اسلامی پرداخته خواهد شد.
سبک زندگی اسلامی
تعاریف گوناگونی برای سبک زندگی مطرح شده است. از قبیل سبک زندگی نظام واره خاص، یک نوع سبک زندگی است که به یک فرد، خانواده و یا جامعه با هویت خاصّی اختصاص دارد( شریفی، 1391، 28) و الگو یا مجموعه نظاممند کنشهای مرجح است( مهدوی کنی، 1387، 78)؛ که شیوهای نسبتاً ثابت است و فرد اهداف خود را به آن طریق دنبال میکند.(کاویانی، 1391، 16). منظور از سبک زندگی اسلامی، شیوه زندگی فردی و اجتماعی است که همه یا بیشتر متدینین به اسلام یا قشر مؤثری از جامعه اسلامی به آن عمل میکنند و این الگوهای عملی در رفتارشان منعکس میشود.( مصباح، 1391، 6) طیف رفتاری که اصلی انسجامبخش بر آن حاکم است و عرصهای از زندگی را تحت پوشش قرار میدهد( فاضلی، 1382، 83)
به نظر میرسد برای تعریف سبک زندگی اسلامی نخست باید توجّه کرد که سبک زندگی، شیوه زندگی و یا سبک زیستنی را شامل میشود که منعکسکنندهی گرایشها و ارزشهای یک فرد و یا گروه است. دوم اینکه در سبک زندگی، الگوهای نظاموارهای وجود دارد که همه رفتارهای مختلف زندگی فرد یا گروه را به هم مرتبط میسازد و از نوع هویت فردی، اجتماعی و دینی حکایت میکنند. سوم اینکه نوع نگرشها و گرایشها، منشأ سبک زندگیها میشوند. اصول اعتقادی، جهانبینی و تفسیر و تحلیل از نظام هستی و زندگی آدمی است که سبک زندگی را میسازد. مقام معظّم رهبری در این باره میفرمایند: « رفتار اجتماعی و سبک زندگی، تابع تفسیر ما از زندگی است. هدف زندگی چیست؟ هر هدفی که ما برای زندگی خودمان معین و ترسیم کنیم، به طور طبیعی، متناسب با خود، یک سبک زندگی به ما پیشنهاد میشود»( بیانات رهبری در دیدار دانشجویان خراسان شمالی، 23 مهر 1391).
چهارم اینکه با توجّه به نکات فوق، میتوان سبک زندگی اسلامی را نمونهای عملی و نقشه راهی دانست که اسلام برای بشر ترسیم کرده است، به گونهای که بینش فرد، گروه و جامعه را نسبت به نظام هستی، خود، خدا و دیگر انسانها را نشان میدهد و از تمام ابعاد زندگی در راستای هدف آفرینش حکایت دارد و زندگی در دنیا را با زندگی جاوید اخروی مرتبط میسازد. در متون دینی، تعابیری که از سبک زندگی اسلامی حکایت میکند، عبارتند از: سیره، سنّت و اسوه که میتوان ویژگیهای فوق را در این مفاهیم یافت.
تعلیم و تربیت مبتنی بر سبک زندگی اسلامی
بنابه روایات و میراث ارزشمند اسلامی، رابطه تنگاتنگی میان تربیت صحیح فرزندان و سبک زندگی اسلامی وجود دارد. تربیت، تغییر هدفمند پایدار است که به سبک زندگی میانجامد. تربیت صحیح مبتنی بر فطرت، سبک زندگی مطلوب و حیات طیبه جاوید را -که همان سبک زندگی اسلامی است - میسازد و تربیت غلط مبتنی بر عوامل فرهنگی تحمیلی، سراب اجتماعی و بیگانه از هدایتهای انبیاء، سبک زندگی خاصّی را از زندگی دنیایی میآفریند که اضطرابها و ناآرامیها و احساس پوچی در زندگی، پیامد آن است.(فقیهی، 1392، 172)
تربیت اسلامی، فراهم سازی و شکوفایی هدفمند توانمندیهای فطری و استعدادهای آدمی در جنبههای گوناگون بدنی، زیستی، عقلانی، اخلاقی، معنوی، اجتماعی، عاطفی، سیاسی، اقتصادی است. این فعلیتبخشی به ظرفیتها از آن جهت که تأمینکنندهی اهداف آفرینش است، حیات طیبه و سبک زندگی اسلامی را میسازد. به بیانی دیگر میتوان گفت که سبک زندگی اسلامی، یک نوع روش خاصّ زندگی است که نتیجه تربیت بر اساس آموزههای مکتب اسلام است. ( همان، 173-172)
از چالشهای عمده تربیت کودک در رابطه با سبک زندگی این است که برخی تصوّر میکنند در برابر کودکان خود، مسئولیتی جز تأمین نیازهای مادّی ندارند و کودک خود به خود تربیت میشود. این عدم احساس مسئولیت تربیتی در میان برخی والدین، از چالشهایی است که جامعه امروزی با آن مواجه است. پیامبر اسلام(ص) آن را پیشبینی کرده و برای رهایی والدین از این چالش، فرمودهاند: « از ناحیه پدران بر سر فرزندان آخرالزمان چه خواهد آمد؟ پرسیده شد: «ای رسول خدا، آیا از آن رو که پدرانشان مشرکند؟» فرمود: « نه، بلکه از پدرانی مؤمناند که به فرزندانشان چیزی از واجبات دینی نمیآموزند؛ بلکه آنان را از آموختن منع میکنند و به سود اندکی از دنیا که از فرزندانشان به ایشان میرسد، رضایت میدهند و من از آنها بیزارم و آنان نیز از من بیزارند». امام سجّاد (ع) درباره لزوم احساس مسئولیت پدر نسبت به فرزند میفرمایند: « حقّ فرزندت این است که بدانی از توست و در این دنیا خوب و بدش به تو وابسته است.» (صدوق، 1413، 2، 622)
از دیدگاه اسلام، فرزندان امانت الهی و نشانههای خداوند هستند( نحل، 72، شعرا، 133) و والدین درباره سلامت، رشد و تعلیم و تربیت آنها مسئولاند (بقره، 233) و در برابر تربیت خوب، پاداش،( مریم، 55) و در برابر تربیت نامطلوب، کیفر خواهند دید.( شوری، 45)
براین اساس، در آموزههای دینی، برای تشویق والدین به اینکه از زیر بار مسئولیت فرزند شانه خالی نکنند و مسئولیت خود را در ارتباط با فرزند انجام دهند، پاداشهایی قرار داده شده است. رسول اکرم (ص) فرمودهاند: « هر کس به فرزندش قرآن بیاموزد، روز قیامت پدر و مادر او را فرا میخوانند و دو جامه بر آن دو میپوشانند که از نور آن چهرههای بهشتیان روشن میشود.» (کلینی، 1403، 6، 49)
این بشارتها و انذارها برای آن است که والدین نسبت به تربیت فرزند احساس مسئولیت کرده و آنان را برای زندگی به سبک اسلامی آماده نمایند.
جایگاه مسجد در سبکدهی به زندگی مسلمانان
مسجد در فرهنگ اهل بیت(ع) مهمان‌خانۀ خدا در زمین، جایگاه نزول خیرات و برکات آسمانی، تجلّی‌گاه بهشت در زمین و تفریح‌گاه موحّدان است. (الحُر العاملی، 1403،3، 553) تاریخ جهان اسلام، خصوصاً در صدر اسلام، نشانگر این امر میباشد که مهمترین عنصر سبکساز در زندگی مسلمانان، «مسجد» بوده است. بر اساس آیات، روایات و احادیث معتبر و سیرهی عملی پیامبر گرامی اسلام (ص) و اهل بیت (ع) هیچ مکانی منزلت و رفعت مسجد را نداشته و ندارد. مسجد جایگاه نشر معارف اسلامی و تربیت مؤمنان و پرهیزگاران است. دفاع از تمام ارزشهای دینی و اسلامی در مسجد محقّق میشود. خداوند همواره به مسجد و اهل آن نظر دارد، زیرا که بارگاه کبریایی خداوند بزرگ است. برکتهای زمین از مسجد به دیگر سرزمینها سرازیر میشود و حیات اسلام با مسجد پیوند خورده است. (فعّالی، 1393، 18)
یکی از اصلیترین رسالتهای مسجد، نشر معارف قرآنی و فرهنگسازی است. مسجد به دلیل جایگاه رفیعی که در اجتماع دارد، میتواند فرهنگ عمومی را بازسازی نماید و سبک زندگی انسانها را اصلاح کند. نقش جامعهشناختی مسجد، گویای این مهم است که ایجاد تغییرات اجتماعی با مسجد امکانپذیر خواهد بود.
در مسجد مردم با آموزههای دینی آشنا میشوند. مسجد انسان را با پاکان و نیکان همنشین مینماید. اصلاح مفاسد اخلاقی و نابهنجاریهای اجتماعی از طریق ارتباط با مسجد تحقّق مییابد؛ زیرا انسان نمازگزار از منکرات و زشتیها دور خواهد بود:
«اتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ»
آنچه از کتاب به سوى تو وحى شده است بخوان و نماز را برپا دار که نماز از کار زشت و ناپسند باز مىدارد و قطعا یاد خدا بالاتر است و خدا مىداند چه مىکنید.( عنکبوت، 45)
بدون شک مسجد نقشی مؤثر در تربیت مخاطبان خویش دارد؛ زیرا این مأمن الهی نقشی بازدارنده در ارتکاب جرائم و بزهکاریهای اجتماعی ایفا میکند. در مسجد اطلاعات مذهبی مخاطبان رشد مییابد، با مسجد ارزشهای انقلابی استمرار مییابد، مسجد در بالندگی اخلاقی نمازگزاران نقشی مؤثّر ایفا میکند. مسجد میتواند با تقویت عنصر عفّت در نوجوانان و جوانان غریزهی جنسی در آنها را مهار کند. با فراخوانی مسجد جامعه منسجم شده، نظمپذیر میشود. از طریق مساجد میتوان بسیاری از هجمههای فرهنگی غرب را کنترل و ضعیف نمود. اعتقادات و باورهای دینی از طریق مساجد، پاسخ شایستهای دریافت میکنند. فرقههای نوظهور در مساجد با سدّی عظیم مواجه میگردند. همچنین مسجد میتواند بستری مهم برای تربیت انسانهای شایسته برای حکومت اسلامی باشد. براین اساس میتوان تمام نیازهای خانوادههای اسلامی را از طریق مساجد تأمین نمود. ( فعّالی، 1393، 162- 163)
رسول گرامی اسلام دراین باره میفرمایند:
«هرکس به مسجد رفت و آمد نماید، هشت خصلت را به دست آورد: نشانی استوار، فریضهای انجام یافته، سنّتی به پاداشته شده، علمی جدید، دوستی مفر، سخنی که او را به راه راست آورد، آباد کردن مساجد و ترک گناه.» (مجلسی، 1403، 81، 3)
بنابراین جایگاه مسجد در جامعه اسلامی باید تا بدان پایه ارتقا یابد که بتواند برای تمام ابعاد زندگی ایرانیان، الگوی دینی و سالم عرضه کند. تنها در این صورت است که مسجد هوّیت خویش را باز خواهد یافت و به پایگاه حکومت اسلامی تبدیل خواهد شد. اگر امروزه سبک زندگی غربی در جای جای فرهنگ ما رسوخ کرده است، بدون شک، احیای جایگاه مسجد میتواند راهکاری بسیار تأثیرگذار در مقابل هجوم این پدیده بیگانه باشد. میتوان از مسجد، دانشگاه رسانهای مؤثر و مبلّغی شوقآفرین ساخت. مسجد میتواند و باید بیشترین نقش را بر سبکدهی مسلمانان و ایرانیان داشته باشد. (فعّالی، 1393، 19)
به امید چنین روزی...
منابع و مأخذ
قرآن کریم
الحُر العاملی، الشیخُ مُحمّدْ بن الحسن، وسائل الشیعة،ج 3، بیروت، مؤسّسة آل البیتِ علیهم السلام لإحیاء التُّراثِ، 1403.
خامنهای، سیّد علی، بیانات معظّم له در دیدار دانشجویان خراسان شمالی، 23 مهر 1391.
شیخ صدوق، ابوجعفرمحمدبن علی بابویه قمی، من لایحضرهالفقیه، قم، انتشارات اسلامی، 1413.
شریفی، حمد حسین، همیشه بهار، اخلاق و سبک زندگی اسلامی، قم، نشر معارف، 1390.
فاضلی، محمد، مصرف و سبک زندگی، قم، صبح صادق، 1382.
فعّالی، محمد تقی، مسجد و سبک زندگی، قم، دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1393.
فقیهی، علی نقی، « رابطه تربیت دینی کودک با سبک زندگی اسلامی»، فصلنامه علمی- تخصصی پژوهشنامه، 1392.
کاویانی، محمد، سبک زندگی و ابزار سنجش آن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1391.
کلینی، محمدبن یعقوب، الفروع من الکافی، ج 6، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.
مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاءالتراث العربی، 1403.
مصباح یزدی، محمد تقی، «سبک زندگی اسلامی، ضرورتها و کاستیها»، همایش سبک زندگی، قم، تالار موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1390.
مهدوی کنی، محمد سعید، دین و سبک زندگی، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق، 1378.