مسجد جلوه گاه اراده مردم در عمران خانه خدا

انگیزه سازی

شخص پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بنیان‌گذار اولین مساجد در جامعه‌ی اسلامی بوده‌اند و در سخنان خود، مردم را بر ساخت و عمران مساجد تشویق می‌نموده‌اند. به عنوان نمونه، در احادیث از ایشان چنین نقل شده است:

مَنِ ابْتَنَى لِلَّهِ مَسْجِداً وَ لَوْ مِثْلَ مَفْحَصِ قَطَاةٍ بَنَى‏ اللَّهُ‏ لَهُ‏ بَیْتاً فِی‏ الْجَنَّةِ.[1]

«هر آن کس که برای (رضای) خدا مسجدی بسازد، اگر چه به اندازه‌ی لانه‌ی مرغی باشد، خداوند برای او خانه‌ای در بهشت خواهد ساخت.»

و همچنین طبق نقل ابن عباس، در ضمن خطبه‌ی مفصلی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در آخر عمر شریفشان ایراد کردند، پاداشی به مراتب بالاتر برای ساخت مسجد ذکر نموده‌اند.

مَنْ‏ بَنَى‏ مَسْجِداً فِی‏ الدُّنْیَا بَنَى اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ شِبْرٍ مِنْهُ أَوْ قَالَ بِکُلِّ ذِرَاعٍ مِنْهُ مَسِیرَةَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ عَامٍ مَدِینَةً مِنْ ذَهَبٍ وَ فِضَّةٍ وَ دُرٍّ وَ یَاقُوتٍ وَ زُمُرُّدٍ وَ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ أَلْفُ أَلْفِ قَصْرٍ وَ فِی کُلِّ قَصْرٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ دَارٍ وَ فِی کُلِّ دَارٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ بَیْتٍ وَ فِی کُلِّ بَیْتٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ سَرِیرٍ عَلَى کُلِّ سَرِیرٍ زَوْجَةٌ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ فِی کُلِّ بَیْتٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ وَصِیفٍ وَ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ وَصِیفَةٍ وَ فِی کُلِّ بَیْتٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ مَائِدَةٍ عَلَى کُلِّ مَائِدَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ قَصْعَةٍ وَ فِی کُلِّ قَصْعَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ لَوْنٍ مِنَ الطَّعَامِ وَ یُعْطِی اللَّهُ وَلِیَّهُ مِنَ الْقُوَّةِ مَا یَأْتِی بِهِ الْأَزْوَاجَ وَ عَلَى ذَلِکَ الطَّعَامِ وَ ذَلِکَ الشَّرَابِ فِی یَوْمٍ وَاحِد.[2]

«هر کس در این دنیا مسجدی بسازد، خداوند متعال به ازای هر وجب یا ذراعی از آن[3]، شهری در بهشت از طلا و نقره و درّ و یاقوت و زمرّد برای او بنا می­کند که بزرگی آن به اندازه پیمودن مسافت چهل هزار سال راه باشد و در هر شهری هزار هزار قصر، در هر قصری چهل هزار هزار سرا، و در هر سرایی چهل هزار هزار خانه، و در هر خانه چهل هزار هزار تخت و بر هر تختی همسری از حوریان و در هر خانه‌ای چهل هزار هزار غلام و چهل هزار هزار کنیز و در هر خانه‌ای چهل هزار هزار سفره گسترده و بر هر سفره­ای چهل هزار هزار ظرف و در هر ظرفی چهل هزار هزار نوع از انواع طعام وجود دارد و خداوند به دوست خود چنان نیرو و توانی عنایت می‌فرماید که بتواند در یک روز از همه‌ی همسران و خوردنی­ها و آشامیدنی­ها بهره‌مند شود.»

اما رسیدن به چنین پاداش عظیم و فضایلی، قطعاً شرایطی دارد که باید به آنها توجه نمود.

اقناع اندیشه

برای درک بهتر احادیثی که ما را تشویق به عمران مساجد کرده و از پاداشی عظیم در این مسیر سخن می‌گویند، باید ابتدا معنای درست عمران و آبادانی مسجد را متوجه شویم.

در لغتنامه دهخدا، «تعمیر المسجد» را اینگونه معنا می‌کند: «ذکر کردن خدای در مسجد و درس دادن علم را در آن و بازداشتن خود را از کلام دنیا. پاک داشتن و روشن کردن به چراغ.»[4]

شاید مرحوم دهخدا برخی از این موارد را از احادیث استخراج کرده باشند، زیرا در حدیثی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در توصیه به أبوذر آمده است:

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ أَجَابَ دَاعِیَ اللَّهِ وَ أَحْسَنَ عِمَارَةَ مَسَاجِدِ اللَّهِ کَانَ ثَوَابُهُ مِنَ اللَّهِ الْجَنَّةَ فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ یُعْمَرُ مَسَاجِدُ اللَّهِ؟ قَالَ لَا یُرْفَعُ فِیهَا الْأَصْوَاتُ وَ لَا یُخَاضُ‏ فِیهَا بِالْبَاطِلِ‏ وَ لَا یُشْتَرَى فِیهَا وَ لَا یُبَاعُ فَاتْرُکِ اللَّغْوَ مَا دُمْتَ فِیهَا فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَلَا تَلُومَنَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا نَفْسَک‏.[5]

«ای أبوذر، هر کس دعوت خداوند را اجابت نموده و مساجد خداوند را به نیکی آباد گرداند، پاداشی که از خداوند دریافت می‌دارد، بهشت خواهد بود. أبوذر می‌گوید: پدر و مادرم به فدایتان ای رسول خدا، مساجد خداوند چگونه آباد می‌شوند؟ پیامبر فرمودند: (به اینکه) صداها در آن بلند نگردد و در آن به سخنان بیهوده پرداخته نشود و خرید و فروش در آنجا صورت نگیرد. پس تا زمانی که در مسجد هستی، از کار بیهوده دوری کن و اگر اینگونه نکردی، روز قیامت به جز خودت کسی را ملامت نکن.»

پس نتیجه گرفته می‌شود که مقصود از عمران مساجد، هم عمران ظاهری مسجد، به معنای ساخت و تعمیر و تجهیز ساختمان مسجد است، و هم عمران معنوی به معنای حضور با طمأنینه مؤمنین در فضای مسجد و برپایی نماز و ذکر و قرائت قرآن است. البته از این روایت معلوم می‌گردد که تأکید و اهمیت بیشتر، بر روی عمران معنوی خانه خداست، زیرا ایجاد روح عبادت و توجه به درگاه خداوند متعال، به مراتب بیشتر از احداث ساختمانِ مسجد، تأثیر مثبت در مسیر هدایت مردم و متوجه کردن قلب‌های مؤمنین به سوی خداوند متعال دارد. از همین رو، کیفیت مساجد با اهمیت‌تر از کمیت مساجد بوده و می‌باشد.

خداوند متعال نیز در سوره توبه، برخی صفات و شرایط را برای افرادی ذکر می‌کند که لیاقت ساخت و آباد کردن مساجد را دارند.

إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ فَعَسى‏ أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدینَ.[6]

«جز این نیست که مساجد خدا را کسانى آباد مى‏کنند (به آبادى مادى و معنوى) که به خدا و روز واپسین ایمان آورده و نماز را برپا دارند و زکات بپردازند و (در انجام وظایف دینى) جز از خدا نترسند، پس امید است که آنان از هدایت‏یافتگان باشند.»

شرایط مطرح شده در این آیه به این شرح است:

1-  ایمان به خدا و روز رستاخیز داشته باشد: پیش از نزول آیاتی از سوره توبه که ایمان را شرط آبادگران مساجد معرفی می‌کند، مشرکان در تعمیر و آبادانی مسجد الحرام شرکت کرده و با کمک‌های مالی و غیر مالی، در رونق ظاهری خانه‌ی خدا کمک می‌کردند و البته از این طریق برای خودشان اعتبار اجتماعی و درآمدهای مالی فراهم می‌کردند. اما خداوند متعال در قرآن کریم آنها را از تعمیر مساجد منع کرده و می‌گوید:

ما کانَ لِلْمُشْرِکینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ شاهِدینَ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ وَ فِی النَّارِ هُمْ خالِدُونَ.[7]

«مشرکان حق ندارند مساجد خدا را آباد کنند در حالى که به کفر خویش گواهى مى‏دهند! آنها اعمالشان نابود (و بى‏ارزش) شده و در آتش (دوزخ)، جاودانه خواهند ماند.»

ساخت و عمران مساجد دو جنبه‌‌ی فردی و اجتماعی دارد. از لحاظ فردی، ساخت مسجد به دست یک کافر، همانند لمس قرآن بدون وضو می‌باشد، زیرا همان‌گونه که کلام خدا احترام و ارزش خاصی دارد و نباید دست بدون وضو یا دست کفار آن را لمس کند، تأسیس و تعمیر مسجد نیز امری مقدس است، چرا که مسجد به عنوان یک خانه، منسوب به خداوند است. بنابراین حتماً باید به دست افراد با ایمان انجام پذیرد.

از نگاه اجتماعی، مسجد به عنوان پایگاه و نماد اقتدار جامعه اسلامی می‌باشد و اتحاد و جماعت مسلمانان را هر روز به رُخ کفار و دشمنان اسلام می‌کشاند. پس اگر مسئولیت ایجاد و حفظ چنین پایگاه حساس و مهمی به دست افرادی غیر از مؤمنین بیفتد، قطعاً مساجد دچار تحریف معنوی شده و بخش زیادی از جنبه‌ی تربیتی و سیاسی خود را از دست خواهند داد، زیرا نمی‌توان در ساختمانی که به دست مشرکین ساخته شده و با مدیریت آنها اداره می‌شود، فریاد برائت و مبارزه با مشرکین سر داد.

2-   اهل اقامه‌ی نماز باشد: شرط دیگر برای آبادگران مساجد، اقامه نماز است، زیرا همانطور که اشاره کردیم، بخش أعظم و مهم‌تر در عمران مساجد، عمران معنوی آن است که جز از طریق برپایی نماز جماعت منظم و با شکوه در مساجد امکان‌پذیر نمی‌باشد. بنابراین اشخاصی لیاقت آبادگری مسجد را می‌یابند که خود در صف مقدم نمازگزاران و عبادت کنندگان باشند، و به نماز که از مهمترین واجبات إلهی و ستون دین می‌باشد، اهمیت دهند، نه آنکه با اهدافی دیگر، اقدام به تأسیس مسجد نموده باشند.

3-   اهل پرداخت واجبات مالی باشد: بر طبق این شرط، خداوند متعال به افرادی که مال خود را پاک نکرده‌اند، اجازه‌ی هزینه کردن از اموالشان در راه ساخت و عمران مسجد را نمی‌دهد. زیرا ساخت مسجد، کاری مستحب است، و باید اولویت‌هایی که خداوند در زمینه‌ی هزینه کردن اموال مؤمنین قرار داده، رعایت شود، در غیر این صورت ممکن است افرادی برای فرار از انفاق‌های واجب، به مستحباتی مانند آباد کردن مسجد روی آورده و از این طریق وجدان دینی خود را راضی کرده و یا در چشم مردم، اعتبار و آبرو کسب کنند، و حال آنکه خداوند اموال حرامی که در راه او انفاق می‌شود را نمی‌پذیرد.

4-   فقط در برابر خداوند خشیت داشته باشد: خشیت به معنای ترس همراه با تعظیم است که در اثر علم و آگاهی نسبت به عظمت و جایگاه خداوند (عز و جل) در دل افراد ایجاد می‌شود. «إِنَّما یَخْشَى‏ اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماء.»[8] (حقیقت چنین است که از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او مى‏ترسند.) وجود چنین ترسِ آمیخته با احترام و تعظیم در دل مؤمنان، سبب می‌شود تا آنها از هر نفاق و دو رویی به دور باشند و در آباد کردن مساجد تنها هدفشان رضای الهی و ترویج عبادت و ذکر خداوند باشد و مساجد با اهداف ناصحیحی مانند رقابت و تفرقه در صفوف مسلمین ایجاد نگردند.

به مجموعه‌ی چهار شرط فوق، شرط «تقوا» نیز اضافه می‌شود، زیرا خداوند به صورت مطلق در قرآن کریم فرموده: «إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقینَ.»[9] (خدا، تنها از پرهیزگاران مى‏پذیرد!) از این رو ساخت و عمران مساجد در صورتی از ناحیه‌ی خداوند پذیرفته می‌شود که بر اساس تقوا و خلوص نیت انجام شده باشد، همانگونه که در قرآن کریم، در وصف مسجد قبا آمده است: «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى‏ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فیهِ»[10] (آن مسجدى که از روز نخست بر پایه تقوا بنا شده، شایسته‏تر است که در آن (به عبادت) بایستی.)

پرورش احساس

در طول تاریخ اسلام، مساجد متعدد و متفاوتی ساخته شده است، اما با نگاهی اجمالی می‌توان دریافت که تنها مساجدی منشأ خیر و برکت برای مسلمانان و سبب هدایت و رشد و اجتماع آنها شده است، که از ابتدای بنا، با خلوص هر چه بیشتر تأسیس شده باشند.

به عنوان نمونه می‌توان از مسجد گوهرشاد در جوار حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) نام برد که تا مدّت‌ها، تنها مسجد موجود در مجموعه‌ی حرم محسوب می‌گردید. در این مسجد مطهر و مبارک، علاوه بر برگزاری نمازهای جماعت پنج‌گانه و مجالس خطبه و وعظِ بسیاری از علمای بزرگ همچون محدث قمی (صاحب مفاتیح الجنان)، جنبش‌های مهمی چون قیام مردم مشهد در برابر فرمان رضاخان مبنی بر کشف حجاب زنان، و به شهادت رسیدن عده‌ی زیادی در همان واقعه، انجام پذیرفته است که قطعاً نشان از وجود روح زنده‌ی اسلام و غیرت دینی در آن مسجد و منطقه است.

درباره‌ی بانی این مسجد که زنی به نام گوهرشاد خاتون بوده، در منابع تاریخی اینچنین آمده است:

«مهد علیا، گوهرشاد آغا یا گوهرشاد بیگم، از اشراف زنان خراسان بوده است. وى زنى بسیار با تمکّن، با وقار، خردمند، با ثروت و با احتیاط بود که به کثرت رحم و إطعام و إنعام و صدقات و خیرات و مبرّات موصوف و در حسن تدبیر و سیاست و حیا، مقامى والا داشت. به گفته مرحوم حاج ملا هاشم خراسانى در کتاب منتخب التواریخ: مخدره گوهرشاد آغا[11] مسلماً شیعه بوده و در کمال اخلاص و حسن عقیده مسجدى را در مشهد مقدس بنا نهاده، و مى‌توان گفت که این مسجد مقدس، قدیمى‌ترین مسجد موجود شیعه در این ناحیه است.

وى به سال 780 هجری قمری دیده به جهان گشوده است و در روز نهم رمضان سال 861 هجری قمری در سن هشتاد و یک سالگى بر اثر وسوسه جمعى، میرزا سلطان ابوسعید بن سلطان محمد بن میر انشاه بن امیر تیمور، که برادرزاده شاهرخ بود، در هرات فرمان قتل او را داد و سرانجام، وى را به شهادت رساندند و پیکرش را در مدرسه گوهرشاد که خود، آن را ساخته بود در هرات، کنار مزار شوهرش به خاک سپردند.»[12]

همچنین مشهور است که وقتی گوهرشاد دستور ساخت مسجد را در ضلع جنوبی مزار مطهر امام رضا (علیه السلام) صادر نمود، به همه کارگران و معماران اعلام کرد: «دستمزد شما را دو برابر مى‌دهم ولى شرطش این است که فقط با وضو کار کنید و در حال کار با یکدیگر مجادله و بد زبانى نکنید و با احترام رفتار کرده و اخلاق اسلامى و یاد خدا را رعایت کنید.

همچنین به کسانى که به وسیله حیوانات، مصالح و بار به محل مسجد مى‌آوردند، علاوه بر دستور قبلى گفت: سر راه حیوانات آب و علوفه قرار دهید و این زبان بسته‌ها را نزنید و بگذارید هر جا که تشنه و گرسنه بودند آب و علف بخورند. بر آنها بار سنگین نزنید و آنها را اذیت نکنید. من نیز مزد شما را دو برابر مى‌دهم.»

رفتارسازی

در راستای عمرانِ مساجد، نکات کلیدی فراوانی وجود دارد که در این مقال نمی‌گنجد و نیاز به بحث‌های مفصل‌تری دارد. اما از باب اختصار و به عنوان تبرک و تیمّن، بخشی از پیام مقام معظم رهبری به نوزدهمین اجلاس سراسری نماز را خدمتتان تقدیم می‌کنیم که ایشان در آن به بیان نکاتی در زمینه‌ی عمران ظاهری و معنوی مساجد پرداخته‌اند، به امید آنکه رهنمودهای ایشان، روشنگر مسیر پیش‌روی ما و زمینه آبادانی هر چه بیشتر مساجد کشور گردد.

«نخستین مطلب مهم، بنای مسجد و حضور روحانی شایسته در آن است. هم اکنون با وجود ده‌ها هزار مسجد در کشور، جای هزاران مسجد دیگر در روستاها، شهرها، شهرک‌ها و مجتمع‌های مسکونی خالی است. دسترسی آسان به مسجد، نیاز ضروری مؤمنان و جوانان و نوجوانان ما است. روحانی پرهیزگار، خردمند، کارشناس و دلسوز در مسجد، همچون پزشک و پرستار در بیمارستان، روح و مایه‌ی حیات مسجد است. امامان جماعت باید آماده‌سازی خویش برای طبابت معنوی را وظیفه حتمی خود بدانند و مراکز رسیدگی به امور مساجد و حوزه‌های علمیه در همه ‌جا آنان را یاری دهند.

مساجد باید مَدرَسِ تفسیر و حدیث و منبرِ معارف اجتماعی و سیاسی و کانون موعظه و پرورش اخلاق باشد. زمزمه‌ی محبت متولیان و مدیران و اُمنای مساجد، باید دل‌های پاک جوانان را مجذوب و مشتاق کند. حضور جوانان و روحیه‌های بسیجی باید محیط مسجد را زنده و پرنشاط و آینده‌پو و لبریز از امید سازد.

میان مسجد و مراکز آموزشی در هر محل، همکاری و پیوند تعریف شده و شایسته‌‌ای برقرار گردد. چه نیکوست که دانش آموزان برجسته و ممتاز در هر محل، در مسجد و در برابر چشم مردم و از سوی امام جماعت، تشویق شوند.

مسجد باید رابطه‌ی خود را با جوانانی که ازدواج می‌کنند، با کسانی که به موفقیت‌های علمی و اجتماعی و هنری و ورزشی دست می‌یابند، با صاحب همّتانی که کمک به دیگران را وجهه‌ی همت می‌سازند، با غم­دیدگانی که غم­گساری می‌جویند، و حتی با نوزادانی که متولد می‌شوند، برقرار و مستحکم کند.

مسجد باید در هر منطقه و محل؛ مأمن و مایه‌ی خیر و برکت باشد و به طریق اُولی، وسیله‌ی زحمت و آزار مجاوران نگردد. پخش صداهای آزاردهنده به ویژه در شب و هنگام آسایش مردم، کاری ناروا و در مواردی خلاف شرع است. تنها صدائی که باید از مسجد در فضا طنین بیفکند بانگ اذان با صوت خوش و دلنواز است.»[13]