راهبردها جذب جوانان به مسجد

مقدمه

مسجد به عنوان اصلی ترین پایگاه اسلامی نقش مهمی در تربیت، آموزش و ایجاد نزدیکی بین اعضای خود (مسلمانان) دارد. پایگاهی که همواره در روایات از آن به بزرگی یاد شده است. یکی ازرسالت‌های پیامبر اکرمn پس از دریافت وحی الهی و رسانیدن آن به مردم، ایجاد پایگاهی به نام مسجد بود تا مکانی برای عبادت و ذکر حق تعالی و تشکیل اجتماعات اسلامی و مردمی باشد. بعد از آن بود که مسلمین در صفوف وحدت بخش نماز جماعات که در مساجد برگزار می‌شد، روح تربیت ونشاط را در جامعه به وضوح مشاهده کردند. به طوری که اینک بعد از گذشت قرن‌های متمادی از پیدایش اسلام، مسجد نه تنها اعتبار و ارزش خود را حفظ کرده بلکه همواره در برهه‌های مختلف زمانی، نقش مهمی در تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی داشته است. در کشور ما مخصوصاً در دوران انقلاب و هشت سال دفاع مقدس، مسجد مکانی برای بسیج نیروهای مردمی، آموزش، سازماندهی و پشتیبانی نیروهای بسیجی و مردمی بوده در این میان حضور جوانان در کنار سایر قشرهای مردم دیده می‌شود. حضور آنان در نمازهای جماعت و تشکیل حلقه‌های کمک‌های مردمی، بسیج نیروهای اعزامی به جنگ، ایجاد کلاس‌های آموزشی و... نقش مؤثّرتری در رونق مساجد داشته است، اما با گذشت زمان و سپری شدن آن روزهای سخت، نه تنها کارکرد مسجد در کشور تفاوت پیدا کرده، بلکه با کم رنگ شدن حضور جوانان در مساجد به علت‌های مختلف رونق روزهای گذشته را ندارد.

متأسفانه در سالهای بعد از جنگ تحمیلی به خاطر سهل انگاری، نبود برنامه ریزی صحیح و بی اعتنایی به این سنگر اسلامی، مسجد در گرایش و جذب جوانان ضعیف عمل کرده است. امروزه با تغییر نیازهای نسل جوان و تحول روحیات آنها، نقش بارز مسجد به عنوان کانون تربیت دینی جوانان به روشنی مشخص می‌گردد. جوانی که امروزه در قرن بیست و یکم به سر می‌برد، جوانی است که با بحران هویت دینی و فرهنگی روبرو است و با هجمه فرهنگی بیگانگان دست و پنجه نرم می‌کند، دشمن خاموش در پشت سرش سعی در القای مفاهیم و الگوهای شیطانی خود به جوانان دارد و این هشدار، « تهاجم فرهنگی » است. این زنگ خطری برای همه ماست تا از پیشرفت چنین ویروس خطرناکی جلوگیری کنیم. پس از اینجاست که مسجد می‌تواند به روح پرسشگر و کنجکاو جوان پاسخی درخور و متناسب با نیازهایش بدهد و الگوی شایسته ای از دین و فرهنگ ایرانی-اسلامی به او معرفی کند.

از جمله موانع جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و گریز از مکانها و مراکز دینی که بارزترین دلایل بی علاقگی به امور مذهبی و گرایش به پوچی و انحراف در بین آنها نیز محسوب می‌شود، فقدان جهان بینی مطلوب و نداشتن بینش صحیح در این خصوص می‌باشد. اگر باورها در انسان منفی، سراب گونه و غلط باشد، طبیعی است که اعمال و کردار مبتنی بر آن باورها صحیح، متکامل و سعادت آفرین نخواهد بود. حرکات، سکنات، کردار، کنشهای رفتاری و جلوه‌های عملی فرد، نمودی از باورهای درونی اوست، مثلاً کسی که خدا و معاد را باور داشته و در حقیقت انسانی وارسته و مؤمن است، ایمان و باورهای دینی و مذهبی اش حتی در ظاهر اعمال، رفتار، حرکات، سکنات، نگاه و برخوردهای او اثر می‌گذارد. برای نمونه از پوشش نامناسب و حضور در مجامع یا از ورود به مواضع اتهام و موارد احتمال لغزش و گناه، می‌پرهیزد و خودداری می‌کند.

برای جذب جوانان به مساجد و نماز جماعت و شرکت در سایر برنامه‌های فرهنگی مساجد شیوه‌ها و عواملی وجود دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود. 

الف) مسجد

مسجد و ویژگی‌های آن می‌تواند عامل جذابی به منظور گرایش نوجوانان و جوانان به آن باشد. این ویژگی‌ها و خصوصیات عبارتند از:

1.فضای مناسب و ظاهر خوب آن (احداث و زیباسازی مساجد و نمازخانه ها)

مسئولان ذیربط در عصر کنونی باید در احداث مساجد تا حد زیادی مداخله کنند، انتخاب محل احداث، نقشۀ مورد نظر، امکانات و فضای سبز آن و... باید حساب شده و از روی اصول باشد؛ احداث مسجد در کوچه و پس کوچه‌ها و با مساحت کم، بدون دیگر امکانات سوت و کور است و رغبتی در دل جوانان و ناآشنایان به مسجد ایجاد نخواهد کرد. مسجد و نمازخانه باید احساسات و خاطره‌های زیبا و به یادماندنی را برای همه به ویژه نوجوانان و جوانان تداعی کند. لذا باید تدابیری اتخاذ شود که نوجوانان و جوانان، مسجد را محل آرامش بخش، زیبا و دوست داشتنی بدانند تا با انگیزه و علاقمندی بیشتر به آن روی آورند. استفاده از ظرافت‌های خاص معماری زیبای سنتی ایرانی-اسلامی در فضای درونی و بیرونی مساجد با توجه به روحیه زیباپسند جوانان می‌تواند احساسات و خاطرات خوشایند را در نوجوانان و جوانان زنده کند و این خود عاملی برای جذب جوانان به سوی مسجد می‌باشد. جوان زیبایی را می‌پسندد و با توجه به فطرت پاک خود به سوی آن گرایش پیدا می‌کند. یکی از ضرورت‌‌ها، زیبایی مساجد و توجه به روح زیباشناختی در معماری آن است. این حس زیبا اگر در روح مسجد دیده شود، جوانان از آن استقبال می‌کنند.

گاهی دیده شده مسجدی که حتی شکل و بنای قدیمی دارد، اما به لحاظ موقعیت جغرافیایی مناسب است، مورد استقبال عموم، خصوصاً جوانان قرار گرفته است.

2. نظافت و پاکیزگی مسجد

تمیزی و پاک بودن از جمله عواملی به شمار می‌رود که باعث گرویدن جوانان به مسجد و نماز می‌شود، لذا مسئولان مسجد باید در خصوص غبارروبی، نظافت منظم روزانه یا هفتگی، شستن فرش‌ها و عطرافشانی اقدام کنند. نظافت دستشویی، ایجاد امکانات بهداشتی نظیر صابون، مایع ضدعفونی کننده، آب گرم در زمستان‌ها و شستشوی مرتب و منظم محیط دستشویی‌ها و به کار بردن خوشبوکننده‌های مناسب از ضروریات مساجد است.

یکی از عوامل گریز جوانان و نوجوانان از محیط‌های نماز، بوی بدی است که به مرور زمان فرشها و موکت‌های محل نماز، به خود می‌گردد،  که این امر به ظاهر ساده، اما مهم برای جوانان، باعث دوری جوانان از این محیط‌ها می‌گردد.

استفاده از پاشویه و یا ایجاد فرهنگ شستن پا، قبل از ورود به مسجد در کنار شستن منظم فرش‌های محل نماز، می‌تواند به از بین بردن این مانع کمک کند.

3. وسایل صوتی، گرمازا و سرمازا

مسائل ناخوشایندی مثل نامناسب بودن صدای بلندگوها، سرد یا گرم بودن بیش از حد مسجد،  تنظیم نامناسب نور در مسجد و دیگر عواملی از این قبیل، ذهنی منفی در اذهان افرادی که به مسجد می‌روند، باعث ایجاد سابقه شده و موجبات نارضایتی و گریز جوانان از مسجد است. رفع این مشکل مدیریت مدبرانه هیئت امنای مسجد و افراد اداره کننده امورات و مناسبت‌های مسجد را می‌طلبد.

در واقع با یک برنامه ریزی منظم در روشن و خاموش کردن وسایل گرمازا و سرمازا می‌توان اثرات مخرب این دستگا‌‌ها، در دوری جوانان از مسجد را کاهش داد.

این باور باید در مدیران مساجد ایجاد شود، که تهیه وسایل امروزی و کارآمد، حتی با هزینه زیاد، امری لازم و ضروری است. نماز خواندن و یا انجام فعالیت‌های دیگر مساجد، با لرزیدن از سرما و یا عرق ریختن از گرما به شکل صحیحی انجام نمی‌شود و می‌تواند باعث دوری نوجوانان و جوانان شود، زیرا تحمل کمتری نسبت به این موضوعات دارند.

ضمن اینکه ما شاهد هستیم در مساجدی که در مناطق سنی نشین احداث می‌شود، که غالبا در مناطق گرمسیر می‌باشد، برای جذب جوانان به مساجد خود، از بهترین وسایل خنک کننده استفاده می‌کنند، به گونه ای که جوان در خانه خود از چنین سیستم خنک کننده ای برخوردار نیست و این در مناطقی که گرمای شدید و آزاردهنده دارد، می‌تواند عامل جذب جوانان و نوجوانان به مساجد شود.

4.تصمیم گیری متمرکز

مؤمنان و نمازگزاران و مسئولان مربوط می‌توانند به منظور تنظیم برنامه‌ها در امور مساجد و جلوگیری از پراکندگی و تعدد تصمیم گیری‌‌ها، با انتخاب تعدادی از افراد جوان و متعهد و حتی المقدور متخصص، همچنین ریش سفیدان با نظارت امام جماعت در قالب هیئت امنا، امور مساجد را با صلابت و برنامه ریزی منسجم اداره کنند.

جوانان و نوجوانان به دلیل اشتغال به تحصیل در مدرسه که خود از نظم و قانون خاصی تبعیت می‌کند، به این امر (نظم) عادت و دقت لازم را دارند، به همین دلیل، به هم ریخته گیِ برنامه‌ها و نا منظم بودن آنها می‌تواند انگیزۀ جوان را از آمدن به مسجد کم کند.

5. ایجاد امکانات فرهنگی ورزشی

مسئولان و گردانندگان مساجد می‌توانند با تهیه و تخصیص امکانات فرهنگی از قبیل: کتابخانه، کامپیوتر، سالن مطالعه، تشکیل گروه‌های تواشیح، سرود، هم‌خوانی قرآن و تشکیل جلسات آموزش قرآن در دوره‌های گوناگون، کلاس‌های تقویتی رایگان و کلاس‌های آموزشی دیگر، باعث جذب جوانان به مساجد شوند.

جوانان سرشار از نیازهای متنوع و مختلف هستند و علاقه و کشش آنها به مکان‌های مختلف به سبب میزان برآورده شدن این نیازها در آن مکان خاص می‌باشد، با یک برنامه ریزی دقیق و کمک از خود جوانان و نوجوانان برای کشف این نیازها، می‌توان با احتساب امکانات مسجد در رفع آن نیازها کوشش لازم صورت داد که این می‌تواند یکی از بهترین راه‌های جذب جوانان به مسجد باشد.

یکی از مساجد شلوغ و مملو از جوانان، مسجدی بود که بهترین و بزرگ‌ترین باشگاه کاراته محله با بهترین اساتید در زیر زمین آن مسجد تشکیل می‌شد.

6. استفاده از افراد خوش صدا

استفاده از قاریان قرآن و مؤذن‌های مسن و افراد بدصدا در بعضی از اوقات در مساجد باعث دفع جوانان از مساجد می‌شود. مسئولان مسجد در جهت جذب نوجوانان و جوانان به مسجد باید از مؤذّنان، قاریان و مداحان خوش صدا، جذاب و جوان استفاده نمایند.

 برخی از اذان‌ها که از صدا و سیما پخش می‌شود، جذابیت لازم را داشته و انسان را به گوش دادن آن وا می‌دارد، این امر برکسی پوشیده نیست که در صدر اسلام یکی از ویژگی‌های مبلغانی که رسول خداn برای شهرهای مختلف اعزام می‌فرمودند داشتن صوت زیبا بوده است و چه تعداد افرادی که به واسطه صوت زیبای قرآن جذب اسلام شده و دین اجدادی خود را به همین واسطه کنار گذاشتند.

در نتیجه قطعاً این مورد می‌تواند در جذب جوانان تأثیر خوبی داشته باشد، موردی که پیامبر اعظم اسلام هم از این روش برای جذب مردم به اسلام استفاده می‌فرمودند. 

ب) هیئت امنای مسجد

پیشبرد امور مسجد و آبادانی آن، هم به لحاظ معنوی و هم به لحاظ مادی، اشتراک مساعی و همت والای اعضای هیئت امنا را می‌طلبد، آنان می‌توانند با همفکری و همدلی، از عهدۀ این وظیفۀ شرعی و داوطلبانه به خوبی برآیند و ذخیره ای برای آخرت خود بردارند؛ خصوصیات ضروری که می‌باید این افراد داشته باشند، به شرح ذیل است:

1. همکاری جدی

اعضای هیئت امنای مسجد می‌باید در ادای وظایف خود جدیت داشته باشند و مصمم حرکت کنند، در غیر این صورت اختلال در امور مسجد پیش می‌آید. به همین دلیل که کار برای خدا انجام می‌شود، اگر فردی از اعضای هیئت امنا احساس کرد نمی‌تواند کار مثبتی انجام دهد، ولو اینکه سالیان زیادی در این جمع بوده است، باید استعفاء داده و جای خود را به کسانی که توانمندی بیشتری دارند بدهد. ضمن اینکه گاهی برای پیشبرد صحیح کار لازم است انسان از مواضع خود پایین آمده و همراه با جمع شود.

2. تقسیم کار

به نظر می‌رسدکه امور مسجد می‌باید به تناسب سن، تخصص، علاقه و دیگر عوامل شخصی اعضای هیئت امنا، تقسیم شود تا فشار کار بر دوش فرد یا افراد معینی نباشد؛ از طرف دیگر این اعضا می‌توانند از افراد غیر عضو که علاقه به کار دارند کمک بجویند تا در تسریع کار مؤثر باشند، مراعات مجموعۀ امور یاد شده باعث بروز حرکتی منسجم در امور مساجد می‌شود که برای افراد مرتبط با مسجد و خصوصاً جوانان دلپذیر خواهد بود.

3. علاقه به کار

افرادی که در قالب عضو هیئت امنای مسجد به کار مشغول می‌شوند باید در برابر مسئولیت پذیرفته شده علاقه داشته باشند و از نیت غیر تقرب الی الله پرهیز کنند تا بتوانند بدون هیچ گونه دلسردی فعالیت کنند. در راه خدا سختی‌های زیادی ممکن است برای انسان پیش آید و گاهاً انسان مجبور می‌شود کاری را انجام دهد که خلاف میل باطنی فرد است، اما مسئولین مساجد باید بدانند که وقتی قرار است برای خدا کار انجام شود باید مسائل جانبی و سختی‌های آن نیز پذیرفته شود.

4. تأمین بودجه

پیشرفت و بهبود کیفیت فعالیت‌های مساجد تا حد زیادی بستگی به مسائل مالی دارد؛ اعضای گردانندۀ مساجد باید در این خصوص فکر اساسی کنند و مخارج متفاوت مسجد را در نظر بگیرند و به تناسب آن بودجۀ لازم را جذب کنند و از طرفی به مخارج معمولی مسجد از قبیل آب، برق و گاز اکتفا نکنند و هزینۀ جذب جوانان را نیز به صورت مسئله ای مهم در نظر گیرند و در ردیف هزینه‌های خود بگنجانند و از طرف دیگر به روش سنتی جمع آوری پول در مسجد اکتفا نکنند، بلکه با کمک گرفتن از افراد متمکّن و خیر، جمع آوری منظم ماهیانۀ وجوهات نقدی از منازل و عرضۀ قبض، در نظر گرفتن منابع درآمد از قبیل خرید مغازه و اجاره دادن آن، مشارکت‌های اقتصادی و غیره، مشکلات مالی مسجد را رفع کنند.

ضمن اینکه باید دقت شود این موضوع زیاد در ملأ نباشد تا چهره مسجد و هیئت امنا را منفی جلوه دهد و  این از آن نکاتی است که باید مورد توجه قرار گیرد و ممکن است به شکل مخفی و آرام مانعی از حضور جوانان در مسجد شود.

5. توجیه جوانان و نوجوانان

بیان حرمت و احترام مسجد می‌تواند جنبۀ معنوی آن را تقویت کند و این ذهنیت را که صرفاً مسجد به مجلس ختم و امثال آن منحصر است، محو کند، این جلسات به صورت رسمی و غیر رسمی و همچنین به شکل فردی یا جمعی می‌تواند در موقع مناسبی انجام شود.

ضمن اینکه نداشتن سختگیری‌های بی مورد، خود در توجیه جوانان کمک خواهد کرد.

6. اهتمام به مسئلۀ نوجوانان و جوانان و احترام گذاشتن به عقیده و شخصیت آنان

توجه کردن به جوانان و سرمایه گذاری برای آنها نیز از امور مهمی است که مسئولان و گردانندگان مسجد باید به آن عنایت داشته باشند. گرداندن مسجد و ادارۀ امور آن نباید به شکل سنتی باشد، یعنی به شکلی که گاهی اوقات مشاهده می‌شود. اکثر کودکان و نوجوانان را به دلیل شلوغ کردن، حرف زدن و غیره از مسجد بیرون می‌کنند، یا نسبت به آنان بدرفتاری می‌شود، باید توجه داشته باشیم که این نوع برخورد با آنها سابقۀ بدی در اذهانشان باقی می‌گذارد. این نکته بسیار دیده شده است که با بی حرمتی به جوان و شخصیت او از مسجد رویگردان شده، نه تنها از حضور در مسجد امتناع می‌کند، بلکه به دلیل نوع رفتاری که با او شده است به اسلام نگاه بدبینانه پیدا می‌کند و این معضلی است که در سال‌های اخیر، بسیار مشاهده می‌شود.

چون جوان موجودی است عاطفی و زودرنج که اگر با صداقت و احترام با او برخورد نشود، این دوره از حیات در عمق روح او نفوذ کرده و او را مجذوب می‌کند و می‌تواند به تحولی شگرف در روحیه و اعتقادات او بی انجامد. بسیاری از دست اندرکاران کانون‌های فرهنگی و مذهبی مساجد بدون توجه به روحیات و اقتضائات سنی جوانان به واکنش‌های تند و افراطی دست می‌زنند و چه بسا با یک برخورد ناسنجیده و حتی آمرانه جوان را برای همیشه از مساجد دور می‌کنند.

7. استفاده از تخصص‌های گوناگون

برای رفع مشکلات روزمرۀ مساجد و تقلیل هزینه‌های آن می‌توان از افرادی که در شغل‌های گوناگون مهارت دارند، استفاده کرد و در مواقع لزوم از آن‌ها کمک گرفت. به کارگیری این تخصص‌ها هم در زمینۀ امور فنی و حرفه ای و اقتصادی و هم در امور فرهنگی و غیر مادی خواهد بود.

ج) امام جماعت

امام جماعت در هر مسجد عاملی مهم در پیشرفت و ترقی مسجد به شمار می‌رود و چنانچه دارای شرایط لازم باشد، تأثیری به سزا در تحولات مثبت در جوانان و در نتیجه گرایش آنان به مساجد خواهد داشت، این صفات از این قرار است:

1. ثابت بودن

شناخت امام جماعت از مسجد، مؤمنان محل و نمازگزاران و.... از جمله اموری است که در عملکرد وی نقشی مهم دارد، خصوصیات و اوضاع خاص هر محل و اهالی آن باعث می‌شود که وی تصمیم مقتضی اتخاذ کند و در راه اجرای آن گام بردارد که ثابت بودن امام جماعت در مسجد محل این مسئله را عملی می‌سازد.

2. توانایی علمی

از عواملی که می‌تواند در جذابیت امام جماعت مؤثر باشد، توانایی و اندوخته‌های علمی اوست، چرا که ممکن است سؤالی از طرف جوانان در حیطۀ تخصصی او مطرح شود تا او با استفاده از معلومات خود در زمینه‌های مختلف از جمله جامعه شناسی و روان شناسی جوانان و غیره، پاسخ دهد. طبیعتاً قدرت علمی روحانی مسجد باعث اطمینان و اعتماد مردم، به خصوص جوانان می‌شود و آنان نیز همواره سعی می‌کنند در مواقع لزوم با او ارتباط برقرار سازند و با اطمینان خاطر و طیب نفس با وی معاشر باشند و از کمالات و معلومات او بهره مند شوند.

3 نظم و انضباط

امام جماعت ضرورت دارد که در کلیۀ کارهای مربوط به مسجد نظم و انضباط را مراعات کند، به موقع به مسجد بیاید، نماز را اقامه کند و اوقات سخنرانی و ارشاد مردم را تنظیم و با توجه به حال حضار مطالب خود را بیان کند و از ذکر مطالب اضافی و اطالۀ کلام خودداری ورزد. ما در زمانی زندگی می‌کنیم که معروف به عصر فست فوتی است، به این معنا که زندگی با سرعت و خلاصه وار پیش می‌رود، و مردم حوصله و صبر گذشته را ندارند، به همین دلیل توجه به این نکته می‌تواند نقش مؤثری در جذب جوانان و نوجوانان به مسجد داشته باشد.

4. برخورداری مسجد از امام جماعت خوش خلق

رسول گرامی اسلامn: با دیگران با گشاده رویی مواجه شود.^[1]

امام باقرg: تبسّم در برابر دیگران را حسنه دانسته اند.^[2]

1. کینه توزی

پیامبر اکرمn: خوش رویی کینه را می‌زداید.^[3]

2. پایان دادن به دشمنی

امام علی g: خوش رویی تو، آتش دشمنی را خاموش می‌کند.^[4]

3. ایجاد الفت ومحبت

امام باقر g: خوش رویی و گشاده رویی آوردگاه محبت است.^[5]

4. قرب به خداوند

امام باقر g: خوش رویی آوردگاه نزدیکی به خدای عزو جل می‌باشد.^[6]

5. فرجام نیک

پیامبر اکرمn: عدم  خوش رویی تو را از بهره دنیا و آخرت باز می‌دارد.^[7]

عامل دیگری که می‌تواند جوانان را به سوی مسجد جذب کرده و به ترویج فرهنگ نماز کمک کند، ویژگیهای شخصیتی و رفتاری امام جماعت مسجد است. خلق و خوی نیکوی امام جماعت مسجد و مهارت اجتماعی او در برقراری ارتباط با نمازگزاران فوق العاده مؤثر است. اگر رفتار مناسب و حاکی از احترام مشاهده نمایند، به نماز علاقمند می‌شوند. به فرموده پیامبر عزیز اسلامnامام جماعت زمانی می‌تواند امین مردم باشد و اعتماد مردم را به خود جلب کند و جوانان با آرامش در کنار او بنشینند و رازهای درونی خود را برایش بگشایند که دنیا زده  و مداح سلاطین نباشد. که اگر چنین شد مردم برای حفظ دین خود، باید از او بگریزند. الْفُقَهَاءُ أُمَنَاءُ الرُّسُلِ مَا لَمْ یَدْخُلُوا فِی الدُّنْیَا قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا دُخُولُهُمْ فِی الدُّنْیَا قَالَ اتِّبَاعُ السُّلْطَانِ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ فَاحْذَرُوهُمْ عَلَى دِینِکُمْ. (کافی:1/46)

شخص رسول گرامی اسلام یکی از ابزار‌های موفقیتش در جذب مردم به اسلام اخلاق نیکوی ایشان بود، اخلاقی که دوست و دشمن از آن به نیکی یاد می‌کنند و این اخلاق و سعه صدر باعث شده بود دشمنان را  به زانو در آورد.

و قولو للناس حسنا (سوره بقره/ آیه 83)

و لا تنابزوا بالالقاب (سوره حجرات/ آیه 11)

ویل لکل همزه لمزه (سوره همزه/ آیه 1)

امام صادقg فرمودند: یکی از مصادیق خوش اخلاقی، پاکیزه سخن گفتن است.^[8]

5. بیان ساده و شیوا

مطالبی که امام جماعت بیان می‌کند، باید حتی المقدور ساده و شیوا باشد و از تلفظ کلمات و جملات عجیب و غریب و نا مأنوس بپرهیزد، چرا که عمدۀ مخاطبان وی بی سواد، کم سواد و ناآشنا به کلمات تخصصی هستند، در غیر این صورت با توجه به روحیۀ جوانان و کم ظرفیت بودن آنان، خستگی و کسالت بر آنها عارض می‌شود.

داشتن بیان زیبا و قشنگ و آشنایی با فنون سخنرانی می‌تواند کمک بسزایی به امام جماعت در جذب جوانان به مسجد کند.

6. ابتکار خلاقیت

برخی از امامان جماعت هنگام سخنرانی آموخته‌های علمی خود را همان گونه که فرا گرفته اند، بیان می‌کنند، در حالی که می‌توانند با ذکر مثال‌ها و حکایت‌های تاریخی، مطالب و کلمات قصار، شوخ طبعی و داستان‌های شیرین را با رعایت نکات روان‌شناسی جوانان به گونه ای زیبا و جذاب تر عرضه کنند.

استفاده از ابزار روز و تلاش در ارائه مطالب در قالب جدید می‌تواند کمک خوبی برای جذب باشد.

7. احترام و تواضع

همیشه با احترام به دیگران و داشتن حالت تواضع در مقابل همنوعان، نوعی ارادت قلبی دیگران را در حق خود جذب می‌کنیم، حال اگر تواضع و احترام از جانب روحانی و رهبر معنوی، آن هم با جوانان که دارای قلبی پاک و جویای محبت هستند، صورت گیرد، قطعاً موفقیت‌های چشمگیری به دست خواهد آمد. این روش از جمله طرق تبلیغ عملی است که در تاریخ صدر اسلام خصوصاً در وصف پیامبر گرانقدر اسلامn نقل شده است و نتایج بسیار خوبی هم در بر داشته است. امامان معصومb نیز در برخورد با دیگران و خطاب قرار دادن آنها کمال احترام را رعایت می‌کردند بگونه ای که علاقه خود برای مناظره با امام را از خود نشان می‌دانند.

8. آراستگی ظاهری

روحانی و رهبر معنوی در اجتماع باید در قالب الگو و نمونۀ خوبی‌ها مطرح شود بنابراین امام جماعت باید به بهترین وجه ممکن لباس بپوشد، تمیز باشد، محاسن مرتب داشته باشد و از عطر خوشبو استفاده کند، مواظب نظافت دهان و دندان و احیاناً بوی بد دهان خود باشد و در مجموع مسئلۀ نظافت ظاهری را فراموش نکند. رسول گرامی اسلام در پشت درب منزل، کوزه آبی که دهانه بزرگی داشت قرار داده بودند و هنگام خروج از منزل چهره مبارک را درون آن دیده و موهای سر و محاسن را مرتب می‌کردند، ضمن اینکه بیشترین سفارش به خرید و استعمال عطر را ما از بیانات حضرتش سراغ داریم و همه اینها دلیل بر اهمیت نظافت و خوشبویی مبلغ دینی است.

9. توانایی جسمی

در برگزاری نماز جماعت و سخنرانی‌ها لازم است مسائلی نظیر وقت دیگران و کهولت سن حاضران مراعات شود حال اگر امام جماعت سن بالایی داشته باشد، طبیعتاً نماز طولانی می‌شود و ممکن است مأمومان خسته شوند. انرژی امام جماعت می‌تواند به مخاطبان انرژی دهد و کسالت و بیماری او نیز روح مسجد را درگیر خواهد کرد.

10. درک موقعیت سنی نوجوانان و جوانان

موقعیت سنی جوانان و نیازها و روحیات آنان در این سنین باید مورد توجه قرار گیرد. لازم نیست همیشه از آنان بخواهیم در کلیۀ مراسم ادعیه و زیارات شرکت و گریه و زاری را پیشه کنند، زیرا نوجوانان و جوانان در کناراین مسائل معنوی، نیاز به تفریحات سالم و بانشاط، ورزش و آموختن دانش روز را دارند. تحرک و انرژی زیاد از خصوصیات این دوران است و جوانان به تنوع بیشتری نیازمندند.

مخاطب شناسی در عرصه تبلیغ حرف اول را می‌زند، یعنی امروزه تا مشخص نشود مخاطبی که قرار است مورد خطاب قرار گیرد، چه خصوصیات و علایقی دارد، کاری انجام نمی‌گیرد، مخاطب در هر سنی باید از چهار لحاظ مورد توجه امام جماعت قرار بگیرد: جنسیت؛ تحصیلات؛ مکان زندگی و فرهنگ آنجا؛ سن مخاطب.

امام جماعتی موفق عمل می‌کند که به این نکات توجه لازم را داشته باشد، این نکات کمک می‌کند نوع برخورد، محتوا و شیوه ارائه محتوا متناسب با مخاطب باشد، که این خود احتمال تأثیرگذاری را بالا می‌برد.

برخی از ویژگیهای دوران نوجوانی عبارتند از:

دوره انتقال از کودکی؛

خیال پردازی و رویا در بیداری؛

سن جستجوی هویت؛

افسردگی و هیجان؛

دوره مسئله آفرینی؛

دوستی‌های افراطی؛

توجه به جنس مخالف؛

پرخاشگری؛

لجبازی؛

عیب جویی و سنت شکنی؛

رفتارهای متناقض و گرایش‌های متضاد؛

شروع اجتماعی شدن؛

ابتکار فوق العاده و ذهن فعال؛

بی باکی.

برخی از ویژگی‌های سن جوانی عبارتند از:

کسب استقلال کامل (مالی، فکری، گرایشی)؛

شکل دهی هویت؛

ایجاد و تحکیم موقعیت شغلی؛

انتخاب  همسر و سازش با ازدواج؛

ایفای نقش پدر و مادری و پرورش فرزندان؛

برخی از تفاوت‌های روان شناختی زن و مرد عبارتند از:

خانم‌ها جزئی نگرند، آقایان کلی نگر؛

آقایان بیشتر اهل احتیاط و خانم‌ها اهل اعتماد هستند؛

خانم‌ها احساس مدارند و آقایان اندیشه محور؛

لزوم دقت در الفاظ درجمع بانوان و لزوم دقت در مفاهیم در جمع آقایان؛

آستانه تحمل خانم‌ها بالا و آقایان پایین است؛

در آقایان انگیزه سازی ابتدایی مهم است ولی در خانم‌ها انگیزه سازی میانی؛

در خانم‌ها اول تبشیر بعد انذار به عکس آقایان؛

اولویت خانم‌ها ماندگاری کلام است و اولویت آقایان رفتارسازی است.

برخی از ویژگی‌های مشترک بین پسران و دختران عبارتند از:

انرژی زیاد؛

آمادگی بالا برای شادی و خنده؛

بی علاقگی ابتدایی نسبت به روحانی؛

برخلاف تصور پذیرش بالا نسبت به قرآن و روایات دارند؛

دوست مداری شدید؛

نوگرائی شدید نسبت به مطالب؛

علاقه به جنس مخالف.

11. دوستی با نوجوانان و جوانان

امام جماعت مسجد می‌تواند با کنار گذاشتن بعضی از محدودیت‌های کاذب یا غیر ضروری، بین خود و جوانان، آن‌ها را به خود نزدیک کند. به قدر معقول با آنان صحبت کند، احوال آن‌ها را در حالت عادی و غیرعادی جویا شود و حتی المقدور در همنشینی‌ها و مجالست‌ها همراه آنان باشد. ضمن اینکه برگزاری اردوهای پر نشاط و همراه شدن امام جماعت با جوانان در این اردوها می‌تواند ارتباط خوبی بین امام جماعت و جوانان فراهم آورد.

12. رویکرد جوان گرایی در انتخاب امام جماعت مسجد

معمولاً جوانان از همسن و سالان خود تأثیرپذیری بیشتری دارند تا بزرگترها و این به دلیل نزدیکی جهان احساسی و عاطفی آنهاست. در حال حاضر بیشتر ائمۀ جماعات مساجد افراد مسنّی هستند که با دنیای پر از نشاط،  هیجان و احساسی نوجوانان و جوانان بیگانه اند، هرچند افرادی هم وجود دارند که در جذب جوانان توانایی زیادی دارند. اما نیاز است که در میان امامان جماعت مساجد به جوان گرایی هم توجه داشته باشیم. جوانان امروزی چون نمی‌توانند با امام جماعت بزرگتر از نظر سنی، رابطه برقرار کنند و جواب پرسش‌های خود را از او بگیرند پس به ایجاد فاصله می‌اندیشند و از او می‌گریزند.

13. « این پل راه نجات است و باید از آن بروی تا نجات یابی »

 وقتی مبلغ به مخاطب خود می‌گوید امام خود از روی همان پلی که برای دیگران توصیف کرده عبور نکند، مخاطبین او شک می‌کنند که اگر این پل واقعاً پل محکمی است چرا خودت نمی‌روی؟ انبیاء و اولیاء کسانی بوده اند که ابتدا خود از روی پل رد می‌شدند، آن سوی پل که می‌رسیدند به مردم می‌گفتند: شما نیز بیایید. مبلّغ صالح به مردم می‌گوید که بیایید و مبلّغ دروغین به مردم می‌گوید: بروید این راه خیلی خوب است، راه نجات در آن است، به بهشت ختم می‌شود.

14. نداشتن تعصب بی مورد

تعصب، جزمیت و تحمیل سلایق شخصی باعث سرخوردگی جوان از مذهب می‌گردد. مبلّغ قبل از تبلیغ و قبل از آنکه مطلب مورد نظر خود را به ذهن مخاطب برساند، می‌بایست فضای ذهنی خود را از پیش‌د‌اوری نسبت به مخاطب خویش پاک سازد و در این مرحله تصور شخصیّت کافر یا منافق از طرف مقابل، تلقی ناصحیحی می‌باشد.

15. معنویت و علمیت امام جماعت

کسی که در مقام تبلیغ کننده قرار می‌گیرد باید به نحوی عمل کند که مخاطب و یادگیرنده، منزلت و پایگاه علمی و معنوی او را به عنوان مرجع و منبع مورد اتکاء و اطمینان بپذیرد. بدون فراهم کردن چنین شرایطی و بدون توجه به میزان اقتدار معنوی، نه قدرت سیاسی و فیزیکی، امکان تأثیرگذاری بر مخاطب بسیار ضعیف و ناپایدار خواهد بود. امام جماعت خود باید عامل به دستورات معنوی دین و سرشار از معنویت باشد و این عاملی زیبا و کارآمد برای جذب جوانان به محیط مسجد خواهد بود.

د) برنامه‌های فرهنگی مسجد

ذوق، سلایق و افکار قاطبه نوجوانان و جوانانی که معمولاً حضور فعالی در مسجد دارند، مورد توجه قرار نمی‌گیرد. با توجه به شرکت تعداد بیشماری از نوجوانان و جوانان در مساجد، لازم است، در اجرای برنامه‌‌ها، سلیقه‌های آنان مد نظر قرار گیرد. اما برنامه ریزی سنتی موجب شده است تا نظرات و خواسته‌های این قشر نادیده انگاشته شود که این امر موجبات دلخوری و ناراحتی آنان را فراهم می‌سازد.

مسائل و مشکلاتی که در برنامه‌های فرهنگی، تبلیغی و دینی مساجد وجود دارند و باعث ایجاد فاصله بین جوانان و مسجد می‌شوند، عبارتند از:

1. متنوع نبودن برنامه‌های مساجد و نیز روش‌های تبلیغ و ناآشنابودن گردانندگان آن با شیوه‌های نوین جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و در مقابل متنوع و جذاب بودن برنامه‌های مراکز و اماکن تفریحی اجتماعی نظیر: باشگاه‌های ورزشی، کلوب‌‌ها، کافی نت‌‌ها، ماهواره و.... باید اذعان داشت که برنامه‌های بعضی از مساجد اغلب یکنواخت، کسالت آور و خسته کننده است.

2. اعمال روش‌های خشک و مستبدانه در بعضی برنامه‌ها و آموزش‌های مذهبی و به کارگیری شیوه‌های غلط تعلیمی و درخواست اطاعت کورکورانه و بی قید و شرط که موجب بی علاقگی و دلسردی از دین و مراکز دینی به خصوص مساجد در میان نوجوانان و جوانان می‌شود.

3. ملحوظ نداشتن شاخص‌های مذهبی، فرهنگی، بومی، نژادی، زبانی و نیز عدم به کارگیری اولویت‌های اصلی در برنامه‌های فرهنگی-تبلیغی موجب شده است تا تعدادی از برنامه‌ها و فعالیت‌های اجرایی برای نوجوانان و جوانان از نتایج مثبت و مطلوبی برخوردار نباشد.

4. کمتر مشاهده می‌شود که در انجام برنامه‌های مذهبی و اسلامی از وجود اندیشمند ان و صاحب نظران بزرگوار استفاده شود. استفاده از اساتید دانشگاهی و حوزوی مطّلع، موجب اقبال نوجوانان و جوانان به مساجد خواهد شد.

5. حاکم بودن افکار عام نگر، همراه با اجرای برنامه‌های عامه پسند و سنتی که اینگونه برنامه‌ها بیشتر مورد پسند بزرگسالان و سالخوردگان است.

6. طولانی شدن برنامه‌های اجرایی مساجد، به ویژه سخنرانی و خطابه وعاظ، ائمه جماعات و مبلغین و نیز اقامه نماز و اجرای مراسم دعا و زیارت.

7. خلاء برنامه ریزی منسجم، مرتب و منعطف در مساجد موجب شده است تا اغلب مساجد ما دچار برنامه‌های یکنواخت و کسل کننده شوند.

8. حاکم نبودن روحیه جوان گرایی و تفکر جوانی و در نظر نگرفتن سلایق و نظرات جوانان، در برنامه ریزی فعالیت‌ها توسط مدیریت مساجد.

10. منطبق نبودن برنامه‌های مساجد با نیازهای فکری و فرهنگی جوانان و متناسب نبودن با شرایط زمان و مسائل مبتلا به روز جامعه.

11. فقدان تجهیزات، لوازم و ابزار مناسب نرم افزاری مدرن و روز در مساجد (رایانه، وسایل آموزشی و کمک آموزشی و...)

12. فقدان برنامه‌های زمان بندی شده و تعریف شده کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت در مساجد.

پیشنهادات در رابطه با رفع کاستی‌ها و نواقصات مربوط به برنامه ریزی‌های فرهنگی مساجد:

1. استفاده از جوانان و نوجوانان.

2. در برنامه ریزی فرهنگی و دینی مساجد به نیازها، علایق و سلایق نوجوانان و جوانان توجه شود.

3. انطباق محتوای برنامه‌های فرهنگی مساجد با نیازهای فکری جوانان، مقتضیات زمان، و مسائل مبتلا به روز جامعه.

4. استفاده از تکنولوژی آموزشی روز در اجرای برنامه‌های آموزشی، فرهنگی، دینی و... مساجد.

5. تشکیل بانک اطلاعات و مرکز اطلاع رسانی و گروه ویژه مطالعاتی و تحقیقاتی به منظور انجام پژوهش در مورد ارزیابی برنامه‌های فرهنگی مساجد.

6. بهره‌گیری از وجود اساتید و صاحب نظران مشهور دانشگاهی و حوزوی در برنامه‌های فرهنگی و دینی مساجد.

7. تنوع بخشیدن به محتوای برنامه‌های فرهنگی مساجد از نظر موضوع، روش و اجرا.

8. استفاده از شیوه‌های نوین آموزشی در ارائه و انتقال مفاهیم و ارزش‌های دینی و مذهبی به نوجوانان و جوانان.

9. «اصل آسان گیری» و «اصل اعتدال و میانه روی» در آموزش مسائل و مفاهیم دینی به نوجوانان و جوانان از سوی مربیان دینی و مبلغین رعایت گردد.

10. پرهیز از اجرای برنامه‌های یکنواخت، تکراری و خسته کننده.

11. تجهیز مساجد به امکانات، لوازم و ابزار فرهنگی روز دنیا از قبیل کتابخانه‌های تخصصی، سالن مطالعه، کامپیوتر، وسایل آموزشی و....

12. طرح کردن مسائل و مشکلات نوجوانان و جوانان محله و برنامه ریزی در راستای رفع و حل مشکلات آنان.

13. عدم یکسونگری در اجرای برنامه‌های فرهنگی مساجد.

14. داشتن مدیریت زمان در برنامه‌های فرهنگی و دینی مساجد به طوری که سعی شود برنامه‌های اجرایی مساجد (سخنرانی‌‌ها، کلاس‌های آموزشی، همایش‌‌ها، مراسم دعا و...) کوتاه و متناسب با ظرفیت‌های جسمی، روحی و روانی، ویژگی‌های سنی و ذهنی مخاطبین طراحی و اجرا گردد تا از خستگی، دل‌زدگی و در نتیجه گریز جوانان از برنامه‌های فرهنگی مساجد جلوگیری شود.

15. برنامه‌های فرهنگی و دینی مساجد برای نوجوانان و جوانان جذاب، مفید بوده و هنر و مهارت را به آنان بیاموزد. « زیستن دینی »

16. مشارکت دادن نوجوانان و جوانان در امر برنامه ریزی‌های فرهنگی و دینی و اجرای برنامه‌ها در جذب جوانان به مسجد مؤثر است.

17. بسیاری از جوانان به این خاطر از مساجد دوری می‌کنند که آن را همیشه مکانی برای گریه، موعظه و عبادت می‌دانند در حالیکه اسلام نقش مسجد را علاوه بر عبادت، مکانی برای آموزش، تعلیم و تربیت و شادابی جامعه معرفی کرده است. اگر این روحیه شادابی و طراوت همراه با حفظ حریم‌های اسلام به مساجد برگردانده شود، مکانی برای گرایش جوانان خواهد بود. اجرای برنامه‌های فرهنگی، آموزشی و هنری و برگزاری اعیاد اسلامی مثل قربان، نیمه شعبان، فطر، غدیر، میلادیه‌های ائمه اطهارb و... روح نشاط را به جامعه برمی گرداند.

18. بررسی نیازهای روز جوانان و پاسخگویی به آنها در برنامه‌های مسجد.

ه) خانواده

یکی از عوامل مهم در راستای برداشتن فاصله میان مسجد و جوانان و ایجاد حلقه عاطفی بین آن دو خانواده است. این وظیفه پدر و مادر است که کودک را از همان ابتدای کودکی با مسجد و انجام فرایض دینی مثل نماز و روزه آشنا کنند که در دین اسلام سفارش زیادی به آن شده است. در روایات آمده است فرزندان خود را از کودکی به نماز و روزه عادت دهید تا تقید به فرایض در بزرگسالی برای آنان دشوار نگردد.

اگر پدر و مادر فرزند خود را از کودکی به حضور در مسجد و خواندن نماز و عبادات عادت دهد، این سنت پسندیده رفته رفته در ذهن کودک نقش بسته و با آن مأنوس می‌گردد. مساجد نیز می‌توانند با برپایی برنامه‌های آموزشی و هنری اولین قدم را برای ایجاد این رابطه عاطفی بردارند.

در بحث خانواده نیز مانند مباحث مطرح شده اگر خانواده با برخی از مباحث روان شناسی رشد آشنا باشد متوجه می‌شود که با فرزندان خود در سنین مختلف، برخوردهای خاصی باید انجام گیرد و برای درگیر نمودن آنها با مسائل تربیتی و اخلاقی خصوصاً نماز، روش‌های مخصوص به کار گرفته شود. برای مثال، کودکان در سنین زیر چهار سال شدیداً از پدر و مادر تقلیدپذیرند، در این زمان بهترین راه تأثیرگذاری بر کودکان این است که پدر و مادر اعمال دینی را در حضور کودک انجام دهند، تا او این اعمال را دیده و سعی کند آن را انجام دهد، که در این صورت باید والدین امکانات لازم را در اختیار کودک قرار دهند و در همین زمینه و برای علاقه مند کردن کودکان به مسجد باید خود والدین مقید به نماز در مسجد باشند، تا این علاقه مندی در کودک ایجاد گردد.

اما زمانی که خانواده علاقۀ خاصی برای حضور در مسجد نداشته باشند، مطمئناً کار برای جذب نوجوان و جوانی که در این خانواده رشد پیدا کرده سخت خواهد بود. بنابراین باید برای جذب جوانان و نوجوانان به مسجد از همان ابتدای زندگی و کودکی فرزندان، سعی در جذب خانواده‌ها خصوصاً خانواده‌های جوان به مسجد شود، تا با حضور خانواده‌های جوان در مسجد با همۀ روش‌های ذکر شده و آموزش آنها در چگونگی تربیت دینی فرزندان زمینۀ حضور نوجوانان و جوانان در آینده نزدیک در مساجد  را فراهم سازیم. بنابراین این موضوع هم نقش بسیار مهمی دارد که خانواده‌ها هم مورد آموزش قرار گیرند، که این خود بابی جدید می‌طلبد که خانواده‌ها را چگونه به مسجد بیاوریم و با برنامه‌های کاربردی و جذاب، سعی در آموزش آنها در عرصه برخورد با همسر و چگونگی تربیت صحیح و دینی فرزندان داشته باشیم. 

در بحث خانواده امام جماعت می‌تواند با درگیر نمودن خانواده‌ها در مباحث و همچنین آموزش خانواده‌ها در این رابطه، یک پل ارتباطی خوبی بین خانواده و مسجد ایجاد کند، تا به این واسطه جوانان و نوجوانان را جذب مسجد کنند.

و) مدرسه

امروزه، لازم است مدارس یک علاقه واقعی و باطنی برای حضور مستمر و ارتباط نزدیک دانش‌آموزان با مساجد در آنان ایجاد کنند. در این راستا، مدارس نباید فقط به ساختن نمازخانه‌ها اکتفا کنند. هرچند ساخت و توسعه نمازخانه‌ها اقدامی مثبت و ارزنده برای رسیدن به ارزش‌ها و مقدسات والای دینی است، اما هیچگاه جای مساجد و اثرات سازندۀ آن را نمی‌گیرد. لازم است همۀ تلاش دست اندرکاران تعلیم و تربیت بر این باشد که پیوندی واقعی بین خانه، مدرسه و جامعه (این مثلث تربیتی) ایجاد کنند. البته این پیوند باید مستمر باشد نه مقطعی. فرهنگ انس گرفتن با مسجد و در رأس آن نماز به عنوان یک حرکت ارادی، آگاهانه و مستمر باید از آغاز دوران کودکی در نظام تربیتی خانه، مدرسه و جامعه به عنوان یک اصل مهم تربیتی مد نظر قرار بگیرد. مدرسه محل آموزش و یادگیری است و غالبا دبیران موفق الگوی دانش آموزان قرار می‌گیرند، در این محیط آموزشی که دانش آموزان آمادگی دریافت آموزش‌های گوناگون را دارند، با برنامه ریزی و مخاطب شناسی دقیق می‌توان شرکت در مسجد و مکان‌های مذهبی را آموزش داد، در این مورد هم، پیوند خوب امام جماعت مسجد محل با مدرسه و حضور منظم ایشان در برنامه‌های فرهنگی، اردویی مدرسه، می‌تواند عامل خوبی برای جذب نوجوانان و جوانان به مسجد باشد.

آنچه تجربه نشان داده، حضور روحانیت در مدارس و داشتن ارتباط صمیمی و دوستانه با دانش آموزان توانسته در جذب جوانان به مسائل مذهبی نقش خوبی ایفا نماید، ضمن اینکه غالب افرادی که در دورۀ دبیرستان علاقه مند به تحصیل در حوزه علوم دینی می‌شوند، از شروع این فرایند با ارتباط دوستانه با یک روحانی در مدرسه یاد می‌کنند. بنابراین یکی از مهم‌ترین عوامل عملی جذب جوانان به مسجد و محیط‌های مذهبی، حضور روحانی پرنشاط، باسواد، جوان و خلاق در مدارس می‌باشد. 

ز) سایر عوامل پیوند‌دهنده میان مسجد و جوانان

1. ترجمه و توضیح دعاها و اذکار

به منظور رفع بعضی شبهات و ابهامات که از سوی نوجوانان و جوانان مطرح می‌شود مثل اینکه چرا یک سری عبارات را به زبان عربی می‌خوانیم در حالی که نمی‌دانیم مخاطب ما کیست؟ حتی المقدور سعی کنیم به همراه دعاها، ترجمۀ آن‌ها را نیز به زبان ساده و روان بیان کنیم، تا ارتباط بین خوانندۀ دعا و مخاطب او، یعنی خداوند را محکم تر کنیم.

2. استفاده از هنر

بدون شک بیان قصه‌های لطیف و خاطرات زیبا و به یادماندنی درباره نماز و اهمیت آن در زندگی در به تصویر کشیدن نگرش و رفتار پیشوایان، رهبران و الگوهای «هنر نمایش» و استفاده بهینه از محبوب در ارتباط با نماز می‌تواند تأثیرات بسیار مؤثر در گرایش نوجوانان و جوانان به مسجد و توسعه فرهنگ نماز داشته باشد. «صدا و سیما» نقش اصلی را می‌تواند ایفا نماید و نکته ای که در تهیه، تولید، پخش و ارائه این گونه برنامه‌ها باید رعایت شود، توجه به ویژگی‌های سنی، ذهنی و شرایط فرهنگی-اجتماعی مخاطبان است.

3. الگو و همانندسازی

 در روند توسعه فرهنگ نماز و ایجاد پیوند بین مخاطب و مسجد، لازم است الگوهای والای نمازگزاران واقعی به افراد جامعه معرفی شوند تا نوجوانان و جوانان با بینش روشنی به الگوگیری از آنها بپردازند. (استفاده از روش الگویی) افرادی که علاقه به نماز ندارند و یا نمازگریز هستند نیز به خاطر وجود نداشتن الگوهای مناسب و عدم اهتمام والدین به این موضوع با افراد بی‌نماز و نمازگریز همانندسازی نموده و آنها را الگوی شخصیتی خویش قرار داده اند، بنابراین والدین و مربیان باید از نخستین دوران کودکی، هم خود به عنوان الگوی مناسب برای کودکان و نوجوانان بوده و هم افراد دیگری را که اهل نماز هستند به عنوان الگو معرفی نمایند و بالطبع نوجوانان و جوانان هرچه از الگوهای مناسب تر و والاتری بهره مند شوند، کمتر دچار آسیب نمازگریزی می‌شوند.

4. به کارگیری روش محبت

از نیکوترین و اساسی ترین روش‌های تربیت دینی جامعه و عامل اساسی توسعه فرهنگ نماز است. با توجه به سرشت آدمی و تأثیرپذیری انسان از نرمی و دوستی، و انزجار فطرت آدمی از تندی و خشونت گرایی، نیکوترین راه و رسم تربیت مذهبی کودکان و نوجوانان و همچنان عامل مؤثر در ترویج فرهنگ نماز آنان و ایجاد حلقه بین اقشار جوان و مسجد، به کارگیری روش محبت است.

5. بیان ویژگیهای اخلاقی نمازگزاران

 یکی دیگر از روشهای ترغیب نوجوانان و جوانان به نماز و تشویق آنان برای حضور در مساجد «ترسیم چهره ای زیبا و جذاب از نمازگزاران و بیان ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری انسان‌های مسجدی» است تا دیگران با دیدن جلوه‌های رفتاری آنان در عرصه‌های مختلف به نماز و مسجد گرایش پیدا کنند.

6. بیان اهمیت و موقعیت والای مسجد

اهمیت مسجد و تفاوت فعالیت‌های انجام شده در مساجد و مکان‌های دیگر می‌تواند عامل جذب خوبی باشد.

7.  بیان رمز و راز نماز و آثار و فواید آن و آشنا کردن جوانان با فلسفه اعمال عبادی یکی دیگر از روشهای جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و ترویج فرهنگ نماز می‌باشد.

8. انعکاس فعالیت ها

فعالیت‌های مسجد باید در بین مردم منعکس شود (از طریق صدا و سیما و...) تا از آن مطلع شوند این اطلاع و آگاهی از فعالیت‌های گوناگون باعث تشویق و دلگرمی مردم می‌شود و سامان و نظم امور مسجد را نمایان می‌سازد.

9. مساجد گره گشای مشکلات جوانان

اگر مردم به ویژه نوجوانان و جوانان بدانند که برخی از مشکلاتشان در مسجد رفع می‌شود، طبیعتاً به مسجد روی می‌آورند، مثلاً اگر کلاس‌های رفع اشکال و تدریس خصوصی به شکل آسان در مسجد تشکیل شود، یا با تشکیل صندوق‌های قرض الحسنه بخشی از نیازهای مالی جوانان تأمین گردد، آنان با امید به آینده و با حس اینکه مأمنی برای حل مشکلات خود دارند به مسجد خوشبین شده و به آن روی می‌آورند.

10. خادمین و هیئت امنای مساجد

اکثر خدام و اعضای هیئت امنای مساجد از افراد کهنسال، باز نشسته و بی سواد یا کم سواد هستند، و این گونه افراد روحیۀ برخورد با تمام طبقات اجتماع را ندارند و از آنجا که خستگی روحی و پیری در اعصاب و روان انسان تأثیر می‌گذارد، شایستگی لازم را برای ادارۀ مساجد ندارند و باعث گریز نوجوانان و جوانان از مسجد می‌شوند. پس باید خادمان مسجد از افراد جوان، تحصیل کرده و آگاه باشند تا اشکالات یاد شده پیش نیاید. لازمۀ جذب این افراد نیز تأمین مسائل اقتصادی، امنیتی و رفاهی آنها است.

11. متأسفانه برخورد بعضی از نمازگزاران با نوجوانان و جوانان در مسجد به گونه ای است که آن‌ها را از هر چه مسجد و مسجدی است، متنفر می‌سازد، چرا که طریقۀ برخورد با نوجوانان و جوانان را نمی‌دانند در حالی که با استفاده از شیوه‌هایی مثل مسئولیت دادن و مراعات شخصیّت جوانان،  می‌توان در جذب ایشان به مساجد مؤثر عمل نمود.

12. بسته بودن مساجد در مواقع به غیر از برگزاری نماز جماعت و ایام خاص مثل ماه مبارک رمضان، ماه محرم و صفر و... می‌تواند پیامدهای منفی داشته باشد. با هماهنگی ارگان‌ها و ادارات رسیدگی کننده به امورات مساجد، دستورالعملی برای مساجد تدوین و ارسال گردد تا مساجد به عنوان یک مکان عبادی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، سیاسی و... در طول روز باز بوده و پذیرای نوجوانان و جوانان و مسافرین باشد. این امر می‌تواند به تداوم و استمرار پیوند جوان و مسجد منتهی گردد.

13. معمولاً در فرهنگ ما برای برگزاری مراسم عزاداری، سوگواری و ایام شهادت ائمه اطهارj  بیشتر اهمیت داده می‌شود تا برگزاری جشن‌ها و مراسمات شاد و سرور به مناسبت میلادیه‌های بزرگواران دینی. با توجه به روحیه نشاط طلاب، هیجان و تحرک نوجوانان و جوانان اگر در مساجد برنامه‌های میلادیه‌ها در طول سال به صورت مرتب و منظم و باشکوه و عظمت برگزار گردد، این امر می‌تواند در گرایش نوجوانان و جوانان به مساجد مؤثر شود که متأسفانه تاکنون از این موضوع غفلت شده است.

14. از نظر سخت افزاری مساجد تقریباً ما مشکل نداریم اما از لحاظ نرم افزاری مساجد مشکل اساسی داریم. معمولاً مساجد زیبا در کشور ما ساخته می‌شود اما متأسفانه غافل از اینکه برنامه ریزی فرهنگی برای مساجد نداریم. باتوجه به کارکردهای فرهنگی، عبادی، سیاسی، اجتماعی، علمی، دینی، آموزشی و... مساجد لزوم برنامه ریزی فرهنگی برای مساجد از سوی مسئولان فرهنگی و نهادهای ذیربط از ضرورت خاصی برخوردار است که این امر می‌تواند در گرایش جوانان به مساجد تأثیر بسزائی داشته باشد.

15. از مساجد فعال در روز جهانی مساجد تقدیر شود و از آنها حمایت شود تا یک رقابتی بین مساجد فعال در جذب جوانان به مساجد ایجاد گردد. با تشکیل شوراهای محلی و واگذار کردن بعضی از موضوعاتی که قرار است مردم در آن خصوص با مساجد ارتباط برقرار کنند، به مساجد، ارتباط بین مردم به ویژه جوانان با مسجد تقویت می‌یابد.

16. نظم

مسجد باید منظم باشد. معلوم باشد چه ساعتی در مسجد باز و چه ساعتی بسته می‌شود تا مردم سرگردان و بلاتکلیف نباشند و زمان باز و بسته بودن مسجد در تابلو اعلانات جلوی مسجد اطلاع رسانی گردد. در همه برنامه‌های مسجد باید نظم باشد.

17. برنامه ریزی

مسجد برای هر سلیقه و جمعیتی باید برنامه مناسب داشته باشد. برای هر یک از کودکان، بزرگسالان، دانشجویان، جوانان و... باید برنامه خاصی داشت. برای آنها که اهل دعا هستند برنامه دعا، برای آنها که اهل کتاب هستند، کتابخانه و برای جوانان آنچه مناسب سلیقه جوانان است، برنامه ریزی شود.

18. عدم مزاحمت

مسجد نباید برای همسایه هایش مزاحمت ایجاد کند. متأسفانه بعضی از مساجد به شکلی است که اگر کسی بخواهد خانه بخرد، خانه کنار مسجد را نمی‌خرد برای اینکه بلندگو را روی پشت بام گذاشته اند و تا ساعت 12 شب برنامه از آن پخش می‌شود. مگر مستمعین روی پشت بام هستند که این کار لازم باشد؟ ما فقط موقع اذان می‌توانیم صدای اذان را با بلندگو به همه شهر برسانیم. بلند کردن صدای بلندگو برای برنامه‌های مختلف، عدم وجود پارکینگ برای مسجد، بد بودن وضعیت فاضلاب مسجد و... از عوامل ایجاد مزاحمت برای مردم است.

19. خوش رفتاری

امام جماعت، هیئت امنا، خادم و همه باید با احترام با نوجوانان و جوانان برخورد کنند. اگر بچه ای به صف اول جماعت آمد اشکالی ندارد، اگر او را بگیرند و به صف دیگر پرت کنند، دیگر مسجد نمی‌آید. بچه‌ها را می‌شود با احترام جابجا کرد. متأسفانه خشونت در برخوردها و عدم رعایت آداب، باعث فرار بعضی از مردم از مساجد شده است.

امام علیg ره آورد مسجد را برای مؤمنان چنین بیان می‌کند:

1. به دست آوردن دوستانی خداشناس، پرهیزگار و اهل  یقین که انسان را در طی مدارج کمال انسانی یاری کنند.

2. بهره مند شدن از دانشی که موجب تقویت مبانی علمی و عملی توحید، اخلاق، مسائل مستحدثه و... شود.

3. برخورداری از نشانۀ محکمی بر آیات الهی که الگوی آن در وجود امام جماعت و نمازگزاران تجلی یافته است.

4. رحمتی از خداوند طلب کرده و در انتظار تحقق آن بوده است و به برکات تجمع مؤمنان در مسجد به آن دست می‌یابد.

5. موعظه ای دلنشین و اثرگذار از عالم ربانی و انسان متقی شنیده و به موجب آن از ارتکاب عمل یا سخن زشتی دست شسته و به گناه گفتاری یا عملی آلوده نمی‌شود.

6. پند و اندرز هدایت گری شنیده و یک درجه از نردبان هدایت بالاتر رفته و با حکمت و برهان جدیدی در علم توحید آشنا می‌شود.

7. از ترس اینکه اعتبار و آبروی او در جمع مؤمنان نمازگزار کاستی نیابد و منزلت و شأن او کاسته نشود، گناهی را ترک می‌کند.

8.  حیا و آزرم ناشی از اینکه ممکن است برخی نمازگزاران در کوچه و محله اعمال او را ببینند، موجب شده تا از عمل ناپسندی دست بشوید. 

هر یک از این هشت اثر حضور در مسجد برای اصناف و طبقات مردم از زن و مرد، کارساز و راهگشا ست و نقش عظیم و مأموریت وسیع مدیران را بیان می‌کند. این مهم زمانی به نتیجه مطلوب خواهد رسید که مسجد از جاذبه کافی برخوردار باشد و همه طبقات مردم به ویژه نسل جوان که از صفای قلب و معنویت بیشتری برخوردارند و به فرموده امام خمینی؟ره؟ جوانان نزدیک ترند به ملکوت،( صحیفه نور: 21/45) حضور چشم گیری در آن داشته باشند.

منابع و مآخذ

قرآن کریم.

موظف رستمی، محمدعلی، آیین مسجد (3 جلد)، نشر گویه، تهران: چاپ اول، بهار 1382.

 قرائتی، تقی، آیین امامت مسجد، نشر مؤسسه مسجد، قم، چاپ اول، 1387.

موظف رستمی، محمدعلی، تجارب مبلغین در خصوص جذب نوجوان و جوان به مسجد، انتشارات دارالمعارف، قم: چاپ اول بهار، 1387.

به کوشش جمعی از کارشناسان، ترویج و توسعة فرهنگ نماز، انتشارات گنج معرفت، قم، چاپ اول، 1385.

دکتر میرزایی مقدم، داود، مبلغان دینی و مخاطب شناسی، انتشارات دارالمعارف، قم: چاپ اول، بهار 1387.

سایت فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان.  www.tebyan.net

سایت مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی (وابسته به پژوهشگاه و علوم فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی.) www.pasokhgoo.ir

مشاهدات و گفتگوهای نویسنده مقاله از تعدادی مساجد و با گردانندگان آن.

دژبانی، علی، مقاله.

قرائتی، محسن، یکصد و چهارده نکته درباره نماز، ناشر، چاپ و نشر و طرح اقامه نماز، 1370.

نماز نشانه حکومت صالحان مجموعه مقالات، مشهد، ستاد اقامه نماز، 1370.

قرائتی، محسن، پرتوی از اسرار نماز، چاپ 7، ناشر، طرح اقامه نماز، 1372.

نماز گنجینه ذکر و راز، تهران، موسسه فرهنگی قدر ولایت، 1372.

رجالی، تهرانی، نماز در نهج‌البلاغه، قم انتشارات دارالصادقین، 1357.

قائمی، علی، اقامه نماز در دوران کودکی و نوجوانی، انتشارات ستاد اقامه نماز، 1375.

نوبهار، رحیم، مسجد نمونه، چاپ دوم، تهران، ستاد اقامه نماز، 1375.

نماز راهی به سوی کامیابی مجموعه سخنرانی و میزگرد، ستاد اقامه نماز، 1376.

رفسنجانی، هاشمی، جایگاه نماز در حکومت، مجموعه سخنرانی و مقالات نماز راهی به سوی کامیابی، ناشر: ستاد اقامه نماز، 1376.

علیقلی، محمدمهدی، محراب عشق، قم، ستاد اقامه نماز، 1376.

شیرازی، علی، راز و نیاز عارفانه، قم، نشر خرم، 1377.

ابوالقاسمی، محمدجواد، امام و مأموم در جلوگاه حضور، تهران، نشر یاس‌کبود، 1378.

رهبری، حسین، مسجد نهاد عبادت و ستاد ولایت، تهران سازمان چاپ و انشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.

مجموعه سخنرانی نماز، حکومت، تربیت، جلد دوم، ستاد اقامه نماز، 1380.

موسوی‌راد لاهیجی، نماز از دیدگاه قرآن و حدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1380.

ولی ابر قویی، روح اله، قم، انتشارات رواق دانش1385.

قرائتی، محسن اولین سرمایه داران دنیا - مجله رشد مدیریت مدرسه، شماره 7، دوره پنجم -صص7-4، 1386.

دلبری، سید محمد، آسیب‌های تعلیم و تربیت دینی از نگاه شهید بهشتی - مجله رشد آموزش معارف اسلامی، دوره 20، شماره 4 صص 13-4، 1387.

جعفری، حسین علی، 500 حدیث پیرامون نماز و مسجد، چاپ سوم - مؤسسه فرهنگی انتشاراتی ستاد اقامه نماز، 1388. www.pasokhgoo.ir

روش جذب جوانان به مساجد چیست، 1388. www.irib.ir

جوانان و مسجد، 1388. www.ido.ir

انصـاری‌راد، علی‌اکبـر، راهـکارهـای ‌جـذب ‌جـوانان‌ بـه‌ مساجـد، 1388.  www.andishegom.com

شیوه‌ها و عوامل جذب جوانان به مساجد، 1388. www.taghribnews.ir