عناصر گوناگون مسجد و شکلِ وظیفه‌ای که در اسلام برای آن معیّن شده، به‌خوبی گویای این نکته است که این مکان فضای فعالیت است نه انفعال؛ آن‌هم فعالیتی مثل جنگ. محراب مشتق از حرب به معنای نبردگاه، بهترین دلیل و مؤید بر این سخن است. براساس همین مبنا و ملاک امام خمینی (ره) مسجد را سنگر می‌دانست و در ایام انقلاب مردمی ملت مؤمن و مسلمان علیه طاغوت می‌فرمود: این ها از مسجد می ترسند، من تکلیفم را باید ادا کنم به شما بگویم، شما دانشگاهی ها شما دانشجو ها، همه تان بروید مساجد را پر کنید. سنگر این جا هست، سنگرها را باید پر کرد.
اگر مسجد سنگر باشد و ما هم در حال جنگیدن و مبارزه، باید باور داشته باشیم که این جنگ باید بر اساس طرح و نقشه صورت گرفته و از جای مشخصی فرماندهی شود. در زمان غیبت معصوم به امر امام معصوم بر ما لازم است که در این جنگ و نبرد سخت و نفس‌گیر، عالمانی را که بر هوای نفس خود پیروز شده و البته بصیرت لازم برای نبرد با دشمنان داخلی و خارجی دارند، شناخته و بر اساس دستورهای ایشان عمل کنیم؛ چنان‌که فرمودند: «فَأَمَّا مَنْ کَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِینِهِ مُخَالِفاً عَلَى هَوَاهُ مُطِیعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ یُقَلِّدُوه»,١ اما مسجد تا چه اندازه هویت سنگر بودن خود را در اجرای منویات امام و رهبری، فرماندهان این انقلاب و جنگ علیه استکبار جهانی و طاغوت حفظ کرده است؟
١. نقش مسجد در پیروزی و تداوم انقلاب اسلامی
در تاریخ انقلاب شکوهمند اسلامی، مساجد نقش سازنده و مؤثر خود را در تقویت ایمان به ـ هدف و همچنین ـ گردآوری طبقات گوناگون از آحاد جامعه به خصوص جوانان ایفا نموده است. فرمایش حضرت امام بیانگر نقش مهم مساجد در پیروزی انقلاب است، آنجا که می‌فرمایند: این مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد، این مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشند. این‌طور نباشد که خیال کنیم حالا دیگر ما پیروز شدیم دیگر مسجد می‌خواهیم چه کنیم؟ پیروزی ما برای اداره مسجد است,٢
رهبر معظم انقلاب در همین باره می‌فرماید: یکى از علل پیروزى این انقلاب مبارک در ایران اسلامى ـ و یا لااقل سهولت این پیروزى ـ این بود که مردم به مساجد اقبال پیدا کردند؛ جوانان مساجد را پر کردند و علماى اعلام، مساجد را به عنوان مرکزى براى تعلیم، تربیت، روشنگرى افکار و اذهان، مورد استفاده قرار دادند و مسجد، مرکزى براى حرکت، آگاهى، نهضت و افشاى اسرار زمامداران فاسد و خودفروختهى رژیم طاغوت شد. در دورهى مشروطیت هم همینطور بوده است؛ در دورهى ملى شدن صنعت نفت هم تا حدودى همینطور بود؛ در زمان انقلاب هم که این مسئله، به حدّ اعلى رسید,٣
٢. نقش مسجد در بیداری اسلامی
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌ها و کارکردهای سنگرِ مسجد نقش جهانی و بین المللی آن در برخورد با استکبار و طاغوت‌های جهانی است؛ کارکرد مهمی که امام خمینی (ره) پس از پیروزی انقلاب اسلامی از آن با عنوان «صدور انقلاب» یاد کردند.
در همین باره حضرت امام راحل مساجد را مرکز جنبش‌ها و حرکت‌های اسلامی معرفی کرده، می‌فرمایند: مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت‌های اسلامی بوده است. از مسجد تبلیغات اسلامی شروع می‌شده، از مسجد حرکت قوای اسلامی برای سرکوبی کفار و وارد کردن آنها در زیر بیرق اسلام بوده است. شما که از اهالی مسجد و علمای مساجد هستید، با پیروی از پیامبر اسلام (ص) و اصحاب آن حضرت، مساجد را برای تبلیغ اسلام و حرکت اسلامی و تأیید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار دهید,٤
رهبر انقلاب نیز با اشاره به اهمیت مسجد در صدر اسلام و طول تاریخ، به خصوص در دوران کنونی نقش این سنگر کلیدی را در بیداری اسلامی این‌گونه بیان می‌فرمایند:
مسجد، نه فقط در زمان ما و نه فقط در کشور عزیز اسلامى ما، بلکه در نقاط مختلف عالم و در طول تاریخ، منشأ آثار بزرگ و نهضت‌ها و حرکت‌هاى اسلامى بزرگى شده است. مثلاً قیام مردم کشورهاى شمال آفریقا که مسلمان هستند ـ مثل الجزایر و دیگر کشورهایى که سال‌ها در زیر سلطه ى نظامى استعمار فرانسوی‌ها بودند ـ از مساجد شروع شد که به پیروزى هم رسید و کشورها استقلال پیدا کردند. انقلاب در این کشورها هم، آن روزى رو به شکست رفت و دوباره ملّت‌ها استقلال خودشان را از دست دادند که رابطه ى خود را با مساجد و با دین و ایمانِ مساجد قطع کردند,٥
٣. نقش مسجد در ایجاد بصیرت سیاسی
یکی از مهم‌ترین نیازهای جامعه اسلامی و انقلابی که در کلام امام و رهبری بر آن تأکید شده، وجود بصیرت سیاسی در عموم مردم است. ویژگی مهمی که نبود آن حادثه‌های تلخی چون عاشورای ٦١ ه.ق و ٨٨ ه.ش را به وجود آورد و وجود آن بهمن ٥٧ و دی‌ماه ٨٨ را رقم زد. مسجد در نگاه امام و رهبری مرکز ایجاد این ویژگی اسلامی و انقلابی است. زمانی که مسئله سکولاریسم و جدایی دین از سیاست ـ یکی از مهم‌ترین شگردهای استعمار انگلیس از دوران قاجار و بالتبع در دوران پهلوی ـ شدت گرفت، حضرت امام تأکید داشتند که مساجد می‌تواند پایگاه مهمی برای بصیرت‌بخشی در مقابله با این انحراف باشد. ایشان در این باره می‌فرماید: مساجد باید مجتمع بشود از جوان‌ها، اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوایدی دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتی که اسلام برای ما دستور داده و فراهم کرده است چه مسائل سیاسی را حل می‌کند، چه گرفتاری‌هایی را حل می‌کند، این‌طور بی‌حال نبودیم که مساجد‌مان برای چند پیرزن و پیرمرد مرکز بشود,٦
رهبر انقلاب نیز در رابطه با نقش مسجد در رابطه با بصیرت و روشنگری سیاسی می فرماید: ملت ایران باید مساجد را مغتنم بشمارد و پایگاه معرفت و روشن‌بینى و روشنگرى و استقامت ملى به حساب آورند. اگر کسى خیال کند که در مسجد، فقط چند رکعت نماز مىخوانند و بیرون مىآیند و این چه تأثیرى دارد، خطاست. این‌طور نیست. اوّلاً اگر همان چند رکعت نماز هم با چشم بصیرت نگاه شود، خودِ نماز که به زبان مُشَرّع مقدّس نماز و اذان، خیر العمل و فلاح است، مایهى برکات زیادى مىشود. نماز یک ملت را به قیامِ للّه وادار مىکند. نماز انسان‌ها را از فساد دور و به خلوص و فداکارى نزدیک مىکند,٧
٤. مسجد مرکز تبلیغات اسلامی
یکی از مهم‌ترین وظایفی که امام و رهبری برای مسجد طراز اسلامی نام می‌برند، ویژگی مؤثر و فعال بودن آن در امر تبلیغ و جهت‌دهی مردم است. امام خمینی (ره) با انتقاد از مساجد خنثی و منفعل، این آفت را از تأثیرات الغاشده توسط استکبار جهانی دانسته، می‌فرمایند: اما راجع به ـ اسلام شروع کردند تبلیغات کردن به ـ اینکه اسلام یک مکتبی است که مربوط به ـ دعا و روابط بین مردم است و به ـ سیاست کاری ندارد این را آنقدر تبلیغات کردند که در جامعه خود روحانیت هم اعتقاد پیدا کردند که روحانی به مسجد برود و نماز بخواند و درس بگوید و مباحثه کند و آداب شرعیه را به مردم نشان دهد. آنها دیدند که نماز روحانیون و نماز اسلام هیچ به آنها ضرر ندارد هرچه بخواهند نماز بخوانند,٨ همچنین در جای دیگری می‌فرمایند: مسجد مرکز تبلیغ است، در صدر اسلام از همین مساجد جنبش‌ها، ارتش‌ها راه می‌افتاده، مرکز تبلیغ احکام سیاسی اسلامی بوده، هر وقت یک گرفتاری را طرح می‌کردند صدا می‌کردند: « الصلوه مَع الجماعه» اجتماع می‌کردند، این گرفتاری را طرح می‌کردند، صحبت‌ها را می‌کردند، مسجد مرکز اجتماع سیاسی است. اجتماعات خود را هرچه بیشتر در مسجد و محافل و فضاهای باز عمومی برپانمایید.٩
رهبر انقلاب نیز در ضمن تأکید بر این نقش مهم در مسجد، با بیان خاطره‌ای از تجربه خود در ایام طاغوت، فرمودند: آن وقت من و امثال من که در زمینه ى مسائل مبارزه، به طور جدّى و عمیق فکر مىکردیم، همّتمان را بر این گذاشتیم که تا آنجایى که مىتوانیم، جوانان را از دایره ى نفوذ فرهنگى رژیم بیرون بکشیم. من خودم مثلاً مسجد مىرفتم، درس تفسیر مىگفتم، سخنرانىِ بعد از نماز مىکردم، گاهى به شهرستان‌ها مىرفتم و سخنرانى مىکردم. نقطه ى اصلى توجّه من این بود که جوانان را از کمند فرهنگى رژیم بیرون بکشم. خود من آن وقت‌ها این را به «تور نامرئى» تعبیر مىکردم. مىگفتم یک تور نامرئى وجود دارد که همه را به سمتى مىکشد! من مىخواهم این تور نامرئى را تا آنجا که بشود، پاره کنم و هر مقدار که مىتوانم، جوانان را از کمند و دام این تور بیرون بکشم. هرکس از آن کمند فکرى خارج مىشد که خصوصیّتش هم این بود که اوّلًا به تدیّن و ثانیاً به تفکرات امام گرایش پیدا مىکرد یک نوع مصونیتى مىیافت. آن روز این‌گونه بود. همان نسل هم، بعدها پایههاى اصلى انقلاب شدند. الآن هم که من در همین زمان به جامعهى خودمان نگاه مىکنم، خیلى از افراد آن نسل را چه کسانى که با من مرتبط بودند، چه کسانى که حتّى مرتبط نبودند مىتوانم شناسایى کنم,١٠
٥. مسجد مرکز تعلیم و تعلّم
رهبر انقلاب اسلامی درباره‌ی این وظیفه مهم مسجد می‌فرماید: مسجد فقط براى نماز نیست؛ در مسجد انواع عبادات هست. از جملهى آن عبادات، تفکّر است ـ البته فکر کردن درست ـ که «تفکّر ساعة خیر مِن عبادة سنة»، یا در بعضى از روایات است که «من عبادة اربعین سنة»، یا «سبعین سنة»؛ افراد مسجد بروند. این فکر را به وسیلهى شنیدن سخنان عالم دین و فقیه به دست مىآورند بنابراین مسجد، هم مدرسه است، هم دانشگاه، هم مرکز تفکّر و تأمل، هم مرکز تصفیهى روح، هم مرکز خلوص و مرکز اتّصال بنده به خداست. ارتباط زمین و آسمان است. جایى است که انسان خود را به منبع لا یزال فیض و قدرت وصل مىکند. انسان در مسجد، خود را به خدا متّصل مىکند,١١
٦. مسجد مرکز و محور اقامه عزا و سوگواری
بنیان‌گذار انقلاب اسلامی درباره‌ی این نقش مسجد می‌فرماید:
اگر بنام حضرت سیدالشهدا (سلام الله علیه) نبود امروز ما نمی‌توانستیم پیروز شویم. تمام این وحدت کلمه‌ایی که مبدأ پیروزی ما شد برای خاطر این مجالس عزا و این مجالس سوگواری بود. سید مظلومانی که وسیله‌ای فراهم کرد برای ملت که بدون اینکه زحمت باشد برای ملت مردم مجتمع شوند. اسلام مساجد را سنگر قرار داد و وسیله شد از باب اینکه از همین مساجد از همین جمعیت‌ها از همین جمعات و از همین جمعه و جماعات، تمام اموری که اسلام را به پیش می‌برد و قیام را به پیش می‌برد محقق شد,١٢
نقشی را که امام امت پیرامون رابطه مسجد و اقامه عزای اهل بیت به خصوص سیدالشهدا بیان کردند، بارها و بارها با تعابیر و الفاظ دیگری هم بیان شد. ایشان انقلاب و مسجد و محراب را مدیون محرم و صفر و خون سیدالشهدا می‌دانستند. مدیون آن آقایی که نگذاشتند در مسجدالحرام بماند. مجبور شد از مسجد بیرون برود؛ چراکه نمی‌خواست حرمت حرم و مسجد شکسته شود؛ حتی اگر به قیمت شکستن حرمت حرم خود باشد.
حرم را از حرم کردند بیرون همه سرگشته اندر دشت و هامون
کسانی را که بر عالم پناهند برون کردند از بیت خداوند
همه قربانیان کعبه‌ی دل برون خرگه زدند از کعبه‌ی گل
پی‌نوشت
. وسائل الشیعة، ج ٢٧، ص ١٣١.
٢. صحیفه امام خمینی، ج ١٣، ص ١٥.
٣. در دیدار علما، طلاب و اقشار مختلف مردم شهر مقدس قم، به مناسبت سالروز ١٩ دىماه سال ١٣٧٥.
٤. صحیفه امام خمینی، ج ٧، ص ٦٥.
٥. در دیدار علما، طلاب و اقشار مختلف مردم شهر مقدس قم، به مناسبت سالروز ١٩ دىماه سال ١٣٧٥.
٦. صحیفه امام خمینی، ج ١٣، ص ٣٢٥.
٧. در دیدار علما، طلاب و اقشار مختلف مردم شهر مقدس قم، به مناسبت سالروز ١٩ دىماه سال ١٣٧٥.
٨. صحیفه امام، ج ٤، ص ١٦.
٩. همان، ج ١٠، ص ۱۶ـ ۱٧.
١٠. بیانات در دیدار جمعی از جوانان سال ١٣٧٧.
١١. در دیدار علما، طلاب و اقشار مختلف مردم شهر مقدس قم، به مناسبت سالروز ١٩ دىماه سال ١٣٧٥.
١٢. صحیفه امام خمینی، ج ١٧، ص ٥٥.