در گذشته در میانمار ( رنگون ) پالایشگاهی با ترکیبی از پاکستانیها و انگلیسی ها وجود داشته. زمانی که پالایشگاه نفت آبادان تأسیس شد ( دولت انگلستان در آن سهیم بود ) آن عده به آبادان آمدند. درواقع در آن زمان هندوها و پاکستانیهای بسیاری جزء کارگران و کارمندان نفت بوده اند.
هندوها و پاکستانیها معتقدند که در دنیا به سه چیز نیاز دارند : منزل , مسجد و باشگاه ( کلوپ ). در آن زمان پاکستانیها , بنگلادشی ها و رنگونیها که جزء مغزهای متفکر و کارمندان عالی رتبه فنی بودند , از مسئولین پالایشگاه خواهان مسجدی شدند که به محل کارشان نزدیک باشد. پالایشگاه قطعه زمینی را بصورت رایگان در اختیار آنان گذاشت. هزینه ساخت این مسجد به عهده خود پاکستانیهای کارمند و کارگر شرکت نفت بوده. البته رنگونیهای ساکن پاکستان مبلغی را برای ساخت و ساز مسجد اهدا کرده بودند. طبق اعتقادات آنان با این کار مکان مسجد حلال و عبادت کردن در آن مباح خواهد بود. اما تعمیرات , بازسازی , رسیدگی به خرابیهای مختلف , پرداخت قبوض آب و برق و سایر خدمات بر عهده شرکت نفت بود.
این مسجد به همت والای متولی شیخ عبدالرشید مندل صاحب , استاد عبدالحمید اسلام آبادی در سال 1339 قمری مطابق با 1921 میلادی و 1300 شمسی تأسیس شد. اکنون این مسجد حدود 83 سال قدمت دارد.
ناگفته نماند که طبق اظهارات بعضی از هندی های مقیم آبادان این مسجد یک شبه توسط هفت هزار کارگر هندی ساخته شد. از طرفی دیگر رئیس سابق اداره اوقاف جناب آقای مقدم و آقای افضل راجا ( پسر محمد اسلم راجا ) گفته های مذکور را نفی می کنند. به گفته آنها چنین مسجد باشکوهی با این همه ظرافت و سلیقه خاصی که در آن به کار برده شده محال است که یک شبه ساخته شود. شکل ها و علامت ها و گل های موجود بر ستونهای مسجد همه نشانه تندیس و حالتهایی از عبادت و محبت انسان نسبت به خدا و الهیات می باشد. همه اینها نشانه از این دارد مسجد بوسیله اشخاصی کاردان و ماهری ساخته شده است.
در ابتدای ورود به مسجد بنای گنبدی شکل از جنس سیمان وجود دارد که از دو طرف دارای چند پلکان که مؤذن به هنگام اذان بوسیله آنها به بالای بنا رفته و اذان را با صوتی دلنشین و زیبا به استماع عبادت کنندگان می رساند. البته درب ورودی مسجد قبل از این بنا قرار دارد. مسجد دارای 3 در بوده. در حیاط مسجد قسمتی به عنوان وضوخانه که شامل منابع و شیرهای آبی برای عبادت کنندگان شاخته شده بود تا بوسیله آنها وضو بگیرند و نماز را به جای آورند. مسجد دارای چندین ستون و پنجره گنبدی شکل می باشد. بر قسمتهایی از دیوارهای مسجد و ستونهای آن گل و بوته های برجسته ای وجود دارد. جنس این گل و بوته ها از مصالح بسیار مقاوم و مستحکمی است که با وجود قدمت بسیار زیاد مسجد همچنین صحیح و سالم باقی مانده است.
در گذشته مسجد دارای دو بخش بوده , یکی ساختمان اصلی مسجد و دیگری منازل مسکونی که در مجاورت مسجد وجود داشته و جزئی از مسجد به حساب می آمدند و بوسیله دیوارهای پلیتی از ساختمان اصلی جدا شده بودند. در انتهای این مسجد چندین اتاق , چهار دستشوئی و یک حمام وجود داشته است. خود مسجد از دو قسمت سالن و محراب تشکیل شده بود. در گوشه ای از مسجد کوزه بزرگی که بر روی چهارپایه ای چوبی قرار گرفته بود وجود داشته که در آن آب آشامیدنی عبادت کنندگان را قرار می دادند. سالن را با موکت مفروش کرده و محل نمازگزاران را بوسیله سجاده هایی مشخص کرده بودند. در ابتدای ساخت مسجد مکانی برای نصب کولر وجود نداشته ولی بعد از چند سال به همت متولیان مکانی برای نصب کولر و سیستمهای خنک کننده ایجاد کردند.
منازل مسکونی که در مجاورت مسجد قرار دارد , محل سکونت متولی مسجد یعنی آقای محمد اسلم راجا و مؤذن مسجد آقای علی قالبی و محل سکونت خانواده ای سیاهپوست بنام خانواده آقای زاهد ( که فوت کرده بود ) یعنی بیوه وی و فرزندانش بوده است.
علاوه بر این افراد دو خانواده هندی دیگر به نامهای اشکانی زاده و آقای حاج ملا شعبان هندی که از پیش نمازهای مسجد بودند در آن منازل مسکونی زندگی می کردند.
در گذشته در این مسجد نماز جماعت برگزار می شد. رنگونی ها سنی مذهب بودند. آنها در گذشته به هنگام فرا رسیدن ساعات عبادت , دست از کار می کشیدند و به عبادت می پرداختند. آنان از مهر و تسبیح استفاده نمی کردند. با این حال در گوشه ای از این مسجد طاقچه ای را جهت قرار دادن مهر و تسبیح برای نمازگزاران شیعه تعبیه شده بود. بعضی از شیعیان بدلیل اینکه این مسجد نزدیکترین به محل کارشان بوده , با برادران سنی خود در آنجا نماز می خواندند. در آن زمان جمعیت بسیار زیادی به نماز می ایستادند بطوریکه عده ای خارج از مسجد سجاده های خود را قرار می دادند و بیرون از مسجد نماز می خواندند. با این کار خیابانهای اطراف مسجد هم مسدود می شد.
پیش نمازها دارای ویژگیهای خاص بوده اند : آنها باید آشنا به احکام دینی و پاسخگوی مسائل شرعی سایرین باشند , برای نمازگزاران خطبه هایی ایراد می کردند , لباس بخصوصی نمی پوشیدند و در حقیقت پوشش آنها بستگی به قومیتشان داشته , مثلاً اگر پاکستانی بودند لباس پاکستانی , اگر بلوچی بودند لباس بلوچی به تن می کردند.
در مسجد آداب و رسوم خاصی وجود داشت مثلاً هیچ کس با کفش حق ورود به محیط مسجد را نداشت. این امر از نظر رنگانیها نوعی بی حرمتی به حساب می آمد. هیچ کس حق نداشت سیگار بکشد و زنان نیز اجازه ورود را به مسجد را نداشتند. این امر ریشه در آداب و رسوم پاکستانیها داشته است.
مراسم مذهبی که در گذشته در این مسجد برگزار می شده : مراسم عید فطر , عید قربان و میلاد نبی مکرم اسلام حضرت محمد مصطفی (ص) بوده است. بنا به اعتقاد اهل تسنن میلاد و وفات پیامبر 12 ربیع الاول است. اما ایشان در این روز فقط مراسم تولد پیامبر را به جا می آوردند که عید میلاد نامیده می شود. در گذشته جشنهای مذهبی کشور ایران را در این مسجد برگزار می کردند.
لازم به ذکر است که در زمان فوت آیت الله العظمی طالقانی مراسم ترحیمی در این مسجد توسط پاکستانیهای مقیم ایران برگزار شده بود. این درصورتی است که بنا به اعتقادات پاکستانیهای مذکور هیچ گاه مجلس ترحیمی برای هیچ کدام از درگذشتگان خود برگزار نمی شده است. در حقیقت انجام این کار در نزد آنان مکروه بوده. پس نتیجه می گیریم که برگزاری مراسم ترحیم برای شادی روح آیت الله طالقانی نشان از دوستی و مراقبت اقوام مختلف امت اسلامی است.
طبق گفته های آقای اشکانی یکی از پاکستانیهای مقیم آبادان , آقایی به نام مهندس علی رنگانی مشغول کشتی سازی شیپنگ و برادرش آقای جودری از اولین متولیان مسجد بودند , بعد از آنها به ترتیب آقای راجا , آقای قاضی بودند.
طبق اظهارات آقای افضل راجا نام مسجد مذکور در ابتدا مسجد جامع بوده که آقای رنگانی بعدها مسجد را به نام مسجد رنگانیها نام گذاری می کند.
پشت امام ها به ترتیب حاج ملا شعبان هندی و بعد از وی آقایی به نام مولوی قادری بودند. در زمان جنگ مولوی علاءالدین مؤذن و پیش نماز بود. آخرین پیش نماز مسجد ملایی بنگالی بود که تا دوران جنگ نیز در آبادان زندگی می کرد. وی عالم و فاضل و حافظ قرآن بود. این شخص در قسمتی از اتاق های مسکونی مسجد زندگی می کرد. بعد از جنگ و تا زمان حصر آبادان هیچ کسی در مسجد نماند و متولی خاصی نداشت.
پس از جنگ و در زمان بازسازی کلیه منازل مسکونی مسجد به تصرف دولت درآمدند و ویران و منهدم شدند. در آن زمان پاسگاهی را در کنار مسجد بنا کردند که با این تواصیف تقریباً نیمی از اراضی مسجد به تصرف دولت درآمد و ساختمان اصلی مسجد را دستخوش تغییر کرد. در واقع قسمت زیادی از ساختمان قدیمی مسجد تخریب شد و در محدوده ساختمان پاسگاه قرار گرفت. قسمتهایی که در گذشته محل سکونت مؤذن مسجد و خانواده , خادم مسجد , پیش امام مسجد بود , همه از بین رفت و برای ساختن پاسگاه از آن استفاده کردند.
در زمان جنگ آقای راجا به همراه شخص دیگری به نزد آقای جمی می روند و خواستار اجازه فعالیت های خود شدند. آقای جمی فرموده بودند که چون زمان جنگ و درگیری است بهتر است موقتاً فعالیتهای این مسجد تا بعد از جنگ مسکوت بماند.
بعد از جنگ در پی اقداماتی که از طرف آقای راجا و اداره اوقاف و در زمان ریاست جمهوری آقای رفسنجانی صورت گرفته بود , اجازه ساخت و ساز و ترمیم این مکان داده شد. البته قبل از آن قسمتی از معماری و بنای مسجد در اثر بی توجهی مسئولین امر و در اثر حوادث طبیعی رو به انهدام گذاشت. چند سال پیش نیز قصد ویران کردن آن را داشتند که میراث فرهنگی اقدام کرد. مسئولین امر مجوز را به سازمان میراث فرهنگی دادند تا سازمان مذکور مسئولیت ساخت آن را به عهده بگیرد. اکنون پس از گذشت چند سال میراث فرهنگی مشغول بازسازی این اثر زیبای تاریخی مذهبی می باشد.
این بنای تاریخی در تاریخ ۹ فروردین ماه ۱۳۷۸ به شماره ۲۲۸۹ به عنوان یکی از آثار ملی در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسید.
جهت مشاهده ی عکس های مسجد رنگونیها اینجا را کلیک نمائید.