مسجد جامع شهرکرد یا «مسجد خان» در بافت قدیمی شهرکرد و تقریباً در مرکز شهر و در خیابان ملت و در کوچه ای به نام «مشرف» واقع شده است. این مسجد در سال 1270 هجری قمری توسط یکی از خوانین چالش تر به نام «حاج محمد رضاخان ستوده» ـ که از جمله خوانین خاندان ریاحی بوده است ـ ساخته شد و قدمتی بیش از یکصد و شصت سال دارد و سبک ساختمان آن بسیار شبیه مسجد حکیم اصفهان است. این مسجد تاریخی با ساختمان تمام آجری و گنبدهای قدیمی همواره در این محل جلب نظر می نماید و در کنار سایر آثار بناهای مذهبی و تاریخی استان، نمادی از معماری خاص مناطق سردسیری ـ با دو شبستان تابستانی و زمستانی ـ است.
تاریخ بنا و نوع معماری مسجد:
مسجد جامع شهرکرد یکی از بناهای قدیمی این شهر به شمار می آید و در سال 1270 هـ . ق به دستور «حاج محمدرضا خان» شهرکرد احداث گردید. این بنا تماماً از آجرهای چهارگوش به ابعاد 22×22 سانتی متر و به سبک عالی بنا شده و پلان آن برگرفته شده از سبک معماری مساجد اصفهان است و دارای ویژگی های زیر است:
ـ شبستان ها: از جمله ویژگی های قابل توجه این مسجد، برخوردار بودن از دو شبستان زمستانی و تابستانی است. شبستان زمستانی که به صورت ستون دار ساخته شده در سمت غرب صحن و به موازات ضلع بلند آن قرار دارد. کف این شبستان حدود 50 سانتی متر از سطح صحن پایین تر قرار گرفته است و این مساله به خاطر گرم تر نگه داشتن شبستان در فصل زمستان بوده است. در جلوی این شبستان دو در ورودی قرار دارد که در جلو دارای درهای فلزی و در داخل دارای درهای چوبی است. در جلو شبستان پنجره هایی برای روشنایی داخل شبستان تعبیه شده که در جلوی آن ها با آجر به صورت مشبک درآمده است. این پنجره ها از چوب و به صورت سه لنگه با قاب های شیشه به اشکال مربع و مستطیل و لوزی ساخته شده اند.
در شبستان زمستانی مسجد جامع شهرکرد مجموعاً هشت ستون سنگی به ارتفاع 160 سانتی متر به صورت چهار گوش به عرض هر ضلع 40 سانتی متر ساخته شده است که چهار زاویه آن ها به صورت قاشقی تراش خورده اند و دارای سر ستون و پایه ستون اند. سر ستون ها به صورت چهارگوش و مضاعف بر روی هم قرار گرفته اند و پایه ی طاق های جناقی و گنبدهای کوچک بر روی این ستون های سنگی استوار شده است. بین هر ستون در بالای سرستون یک تیر چوبی به صورت افقی قرار داده شده است که به گونه ای موجب استحکام طاق ها می شود. در رأس هر کدام از گنبدهای کوچک این شبستان، یک روزنه به صورت گرد تعبیه شده که در بالای آن ها با شیشه مسدود شده و به صورت نورگیر درآمده اند، دیوار داخلی شبستان آجری است که با گچ بندکشی شده است.
مسجد جامع شهرکرد علاوه بر شبستان زمستانی، دارای شبستان تابستانی نیز است. این شبستان در سمت جنوب صحن و در امتداد ضلع کوچک مسجد واقع شده است که ورودی آن به صورت یک در بزرگ و دو در کوچک تر در طرفین آن است. این شبستان که در اصل ایوان جنوبی بنا است، با بهره گیری از طاق های جناقی و گنبد اصلی در ابتدای ورودی ایوان قرار دارد. محراب این شبستان در انتهای گنبد اصلی واقع شده که با کاشی های هفت رنگ با حاشیه فیروزه ای ساده مزین شده است.
ـ صحن مسجد: این مسجد دارای حیاطی به شکل مستطیل است که کف آن تماماً با تخته سنگ هایی مفروش شده و در دو طرف آن رواق ها قرار دارد که در سمت غرب در جلوی شبستان زمستانی و در جبهه شرقی در دو طرف در ورودی اصلی قرار گرفته اند. در سمت شمال صحن، حوض سنگی وسیعی ساخته شده که آب آن قبلاً به وسیله ی چاه تأمین می شده است.
ـ رواق ها: دور تا دور صحن مسجد و همچنین در طرفین ایوان های شمالی و جنوبی رواق هایی ساخته شده است که در دو طرف ایوان ها به صورت دو طبقه و در دو طرف دیگر صحن به صورت یک طبقه ایجاد شده اند. سقف این رواق ها تماماً با طاق های جناقی و نیم گنبد پوشش شده اند و بین هر دو رواق یک ورودی با طاق کم عمق گهواره ای ایجاد شده است.
ـ ایوان ها: این بنا که تنها بنای چهار ایوانی استان است، دارای دو ایوان بلند و وسیع در شمال و جنوب است که هر دو به صورت قرینه هم در شمال و جنوب صحن مسجد ساخته شده اند. این ایوان ها بیش ترین ارتفاع را در این بنا به خود اختصاص داده اند که در جلو با طاق های جناقی و در پس آن با ایجاد گوشواره ای با نقوش آجری به شکل لوزی به حالت نیم گنبد جمع شده اند.
قسمت بالای هر دو ایوان با کاشی های هفت رنگ و با حاشیه ای از کاشی های فیروزه ای تزیین شده است. در دو طرف ایوان ها دو جرز به پهنای 5/1 متر تا سطح بام ادامه پیدا کرده که پایه های طاق جناقی بزرگ بر روی آن ها استوار شده است و در سطح این جرزها طاق نماهایی تعبیه شده که برخی از آن ها با کاشی های هفت رنگ تزیین شده اند و در کمرگاه این دو ایوان و در پایه ی طاق های بزرگ یک عدد تیر چوبی قطور جهت استحکام طاق قرار داده شده است.
ـ کاشی کاری ها: یکی از مصالحی که در این بنا در حجم زیاد مورد استفاده قرار گرفته، کاشی است که در انواع هفت رنگ، لاجوردی و فیروزه ای کار شده اند و بیش تر از کاشی هفت رنگ با نقوش اسلیمی که در اکثر بناهای دوره قاجار مورد استفاده قرار گرفته، به کار رفته است. کاشی های فیروزه ای و لاجوردی نیز در برخی از طاق نماها به کار رفته که مشتمل بر آیاتی از قرآن کریم و ادعیه مختلف است. پشت نعل های داخل صحن از کاشی های هفت رنگ و بدنه شمالی نیز کاشی هایی که شامل آیات قرآن و اشعار محتشم کاشانی است و به وسیله «موسوی زاده کاشی پز» تهیه و نصب شده است.
ـ ورودی و سر درها: این مسجد دارای سه در ورودی است که در شمال، شرق و غرب آن واقع شده اند. این ورودی ها در جلو و عقب با طاق های جناقی و نیم گنبد پوشش شده اند. در درون راهروهای ورودی طاق نماهایی ایجاد شده که عمق آن حدود 15 سانتی متر است و با کاشی هفت رنگ تزیین شده اند.
ـ گنبدهای مسجد: جبهه ها و ایوان های شمال و جنوب این مسجد چهار ایوانی نسبت به جبهه ها و ایوان های شرق و غرب دارای عظمت بیش تری بوده و در دو طبقه است و جبهه های شرق و غرب در واقع مهتابی جبهه های اصلی است. جبهه ی جنوبی دارای گنبد و محراب و ایوان است و شامل دو شبستان تابستانی در طرفین است که هر شبستان از دو دهنه طاق و چشمه آجری و یک محراب تشکیل شده است. گنبد بر روی مقطع چهارگوش قرار گرفته که به وسیله سه کنج ها و شاپرک ها به هشت و سپس شانزده گوش تقسیم شده است و سپس دور اصلی گنبد آجری دورچین از روی آنها شروع می شود. ایوان اصلی در جلوی گنبد و با ارتفاع بیشتری نسبت به شبستان ها و طاق نماهای طرفین قرار دارد و سقف کفپوش آن با قطاربندی ها و تزئینات آجری شکل گرفته است. محراب زیر گنبد دارای لچکی و پشت بغل های کاشی خشت هفت رنگ است.
به طور کلی مساحت قسمت های مختلف مسجد جامع شهرکرد به این گونه است: صحن مسجد حدود 700 متر مربع، شبستان غربی یا زمستانی با مساحتی حدود 280 متر مربع، شبستان جنوبی یا تابستانی با مساحتی با حدود 350 متر مربع است.
اهمیت تاریخی و هنری مسجد:
مسجد جامع شهرکرد از نظر معماری و وسعت کامل ترین و بزرگ ترین مسجد تاریخی استان محسوب می شود و تنها مسجد چهار ایوانی در استان چهارمحال و بختیاری است و دارای دو شبستان تابستانی و زمستانی است. کاشی کاری هفت رنگ، طاق نماها، حوض، طاق نماهای جناقی، آجرکاری، درهای چوبی، گره چینی و منبر منبت کاری شده و ... ویژگی های معماری و هنری این مسجد را تشکیل می دهند. این مسجد در تاریخ 10/5/1356 به شماره ی 1543 به ثبت مجموعه ی آثار ملی ایران رسید.
جهت مشاهده ی عکس های مسجد خان (جامع) شهرکرد اینجا را کلیک نمائید.