معماری ایران/ مسجد جامع اردستان
از کاملترین مساجد جامع چهار ایوانه کشور مسجد جامع اردستان است که ابتدا در شیوه خراسانی با شبستان ستون دار بنیاد نهاده شده و بعد ها در شیوه رازی و اصفهانی به چهار ایوانی دگرگون گشته است.
آندره گدار در کتاب آثار ایران آورده است که مسجد جامع اردستان در ابتدا طرح شبستانی داشته که قسمتی از آن را به هنگام احداث گنبد خانه خراب کرده و در قسمت باقی مانده نیز، به هنگام تبدیل آن به مسجدی چهار ایوانی، تغییراتی داده اند. (گدار, ۱۳۶۸) او زمان ساخت گنبد را دوران سلطنت ملکشاه سلجوقی (۴۶۵- ۴۸۵) یا کمی بعد از آن دانسته و نوشته است که در سالهای ۵۳۳ تا۵۵۵، که ایوان جنوبی مقابل گنبد خانه را با تزئیناتی متناسب با قسمتهای جدید پوشانده اند. (گدار, ۱۳۶۸) او همچنین بر این نظر است که مسجد جامع اردستان در همین دوره، به تقلید از مسجد جامع زواره، به مسجدی چهار ایوانی بدل شده است. (گدار, ۱۳۶۸) باقر آیت اله زاده شیرازی تاریخ فرضی گدار را برای احداث گنبد رد کرده و آورده است که ساختار این گنبد تفاوت مشخص با گنبد های مسجد جامع اصفهان دارد و احتمالا جزو اولین گنبد های دو پوش بوده است. او درباره تاریخ ساخت ایوانها نیز نوشته است که با توجه به مدارک بدست آمده و بر خلاف ادعای گدار، مسجد در سال ۵۵۵ چهار ایوانی نشده، بلکه در آن سال فقط ایوان جنوبی احداث شده و ایوانهای دیگر از آثار دوره های بعد است. (آیه اله زاده شیرازی, ۱۳۵۹)
بنای اولیه مسجد در حدود اواخر قرن دوم تا نیمه اول قرن چهارم هجری قمری در جای بناهای احتمالاَ ساسانی احداث شده که در کاوشها، بقایای این ساختمانها آشکار گردیده است. کیفیت ساختمانی آثار به دست آمده حکایت از وجود بنایی عظیم و یکپارچه دارد که تا بیرون مسجد جامع ادامه داشته است. مسجد اولیه صحنی به وسعت صحن فعلی و چهار شبستان در چهار طرف صحن داشته و دیوار خشتی قطوری مسجد را محصور می کرده است. آثار موجود نشان می دهد که پوشش شبستان ها طاقهای آهنگ عمود بر اضلاع حیاط بوده است. با توجه به بخشهای مختلف مسجد، می توان گفت که همه قسمتهای مسجد اولیه در یک زمان ساخته نشده است و حداقل باید ساختمان شبستان جنوبی را متقدم بر دیگر شبستان ها و شبستان شرقی را آخرین بخش ساخته شده در مسجد اولیه دانست. ابعاد و شکل ستونها و نوع آجرها و گچ بری ها بر تقدم احداث جبهه جنوبی مسجد بر دیگر قسمتها دلالت دارد. در مسجد اولیه طاقهای آهنگ شبستان جنوبی احتمالا در محراب و منبر، همانند مسجد جامع نایین، به گنبدی کوچک بدل می شده است. دهانه میانی شبستان جنوبی در امتداد این گنبد وسیع تر از دهانه طرفین خود است و نمای این دهانه ارتفاع بیشتری دارد. در جبهه شمالی نیز دهانه میانی وسیع تر و ارتفاع آن بیشتر است. مسجد اول بار در پایان نیمه دوم قرن ششم هجری قمری از سمت جنوب گسترش یافته است. یعنی با تخریب گنبد کوچک و افزودن قطعه زمینی در جنوب مسجد به آن، گنبد فعلی را احداث کرده اند. چند سال بعد با احداث ایوانی به جای شبستان جنوبی و احداث راهروهای شرقی و غربی گنبد، طرح شبستان اساساً تغییر کرد و مسجد در جانب جنوب غربی نیز گسترش یافت. بر اساس کتیبه های ایوان و گنبد خانه، این اقدامات در سالهای ۵۳۳ تا ۵۵۵ و به دستور ابوطاهر حسین ابن غالی انجام شده است. هدف اقدامات بعدی تغییر شبستان شرقی و غربی بوده است. در این مرحله با احداث جرزها ودیوارهای قطور، ستونها تقویت و طاق ها غالبا به صورت گهواره ای باز سازی شده است. علت این تغییر گسترده معلوم نیست و شاید علت نشست زمین، زلزله، تغییر سلیقه زمان یا ضعف ساختمانی شبستانها بوده باشد. مرحله بعدی تغییرات احداث ایوانهای شمالی و شرقی و غربی بوده است. ایوان شمالی و غرفه های اطراف آن همزمان و دقیقا در محل اولیه مسجد ساخته شده است. بنابراین بر اساس کتیبه ایوان شمالی، می توان تاریخ ساخت آن را سال ۹۴۶ دانست. این کتیبه بانی ایوان شمالی و غرفه های متصل به آن را علی ابن احمد طباطبایی زواره ای معرفی کرده است. در این زمان ابتدا، ساختمانهای طرفین ایوان شمالی در دو طبقه ساخته شد و سپس بتدریج دیگر قسمتهای مسجد نیز دو طبقه شد. وضع پوشش ایوان شمالی نشانه این است که سقف ایوان احتمالادر سال ۹۷۴ دچار خساراتی شده است. در این سال سقف را تعمیر کرده ودر تزئینات آن تغییراتی داده اند. با توجه به کتیبه های باقی مانده، سلطان بیک از حکام دوره شاه طهماسب صفوی، بانی این تعمیرات بوده است. (آیه اله زاده شیرازی, ۱۳۵۹)
این مسجد در دوره سلجوقیان فقط یک ایوان بزرگ در جبهه جنوبی داشته است و جبهه های دیگر شکل اصلی خود را به صورت شبستانی حفظ کرده بودند.سه ایوان دیگر در دوره های بعد بنا شده اند.ایوان شمالی در ۹۴۶ ایوان شرقی در پایان قرن یازدهم هجری قمری ، ایوان غربی در اوایل قرن دوازدهم حجری قمری. مناره مسجد را احتمالا در زمان احداث گنبد و ایوان جنوبی یا بعد از آن ساخته اند. شرودر (Schroeder, 1904)، با توجه به مصالح ساختمانی مناره، معتقد است که احتمالا این مناره جزئی از ساختمان مسجد اولیه بوده است. اما شواهد دیگرنظریه شرودر را رد می کند.از سال ۱۳۵۳ تا حدود سال ۱۳۵۹شمسی بنای مسجد را تعمیر استحفاظی و استحکامی کرده اند. (آیه اله زاده شیرازی, ۱۳۵۹)
منابع:
Schroeder, e. (1904).
آیه اله زاده شیرازی, ب. (۱۳۵۹). مساجد جامع اولیه – منطقه اصفهان. اثر , ۱۱تا ۱۵٫
گدار, آ. (۱۳۶۸). آثار ایران. مشهد: آستان قدس رضوی.