تاریخچه
مسجد جامع بروجرد بین سال‌های ۱۵۰ تا ۲۲۶ قمری که و در زمان حکومت ابودلف بر غرب ایران، بنای مسجد جامع بروجرد با حضور وزیر وی با نام حمویه یا حموله آغاز شد. شبستان شمالی مسجد نیز اندکی دیرتر و در قرن چهارم ساخته شد. با توجه به تاریخ طولانی (دوازده قرن) این مسجد، آسیب‌های متعددی بر آن وارد شده و بارها مورد بازسازی قرار گرفته است. شواهد و کتیبه‌های گوناگون، از بازسازی مسجد در دوره‌های سلجوقی، صفوی و قاجار خبر می‌دهند. محوطه سازی مسجد در قرون چهار و پنج هجری و نیز الحاقات و تعمیرات آن بر طبق کتیبه‌های موجود، در سال‌های ۱۰۲۲، ۱۰۶۹، ۱۰۹۲ و ۱۲۰۹ قمری صورت گرفته است
متن فرمانی از شاه عباس دوم صفوی بر بالای ورودی غربی مورخ به 1022 است. ماده تاریخ کتیبه ای منظوم بر منبر گنبدخانه سال 1069 را نشان می دهد. بر در مسجد، که اکنون در محل اتصال شبستان غربی به گنبدخانه گذاشته اند، تاریخ 1092 دیده می شود. دو لوح سنگی در طرفین ایوان مسجد به تاریخ 1209 است. "حموله بن علی بروجردی"، حکمران شهر بروجرد و وزیر بنی دُلَف، به عنوان بانی اولیه مسجد معرفی شده است. در دوره های بعد، تقی خان رازانی بروجردی و حاج سلیمان کاشی بخش های دیگر مسجد را بنا نهاده اند. یکی از دیدنی های اصلی این مسجد منبر چوبی نه پله و حکاکی روی آن است، که تاریخ هزار و شصت و هشت هجری قمری را نشان می دهد. واقف و سازنده منبر درویش یار محمد نجار و سازنده در ورودی سلطان محمد بوده است. در کتیبه ای به خط کوفی، که در کاوش های اخیر بدست آمده، ابوالعز محمد بن طاهر بن سعید بانی گنبد معرفی شده است. بر محراب گچ بری شده، نام محمد صادق و بنّا رستم خوانده می شود. خطاط کتیبه ایوان محمد معین بن عبد الصمد بروجردی بوده است.حسین حزین بروجردی در تذکره حزین آورده که این مسجد در جای آتشکده ویران شهر بروجرد احداث شده است؛ و محمد جواد مقدس جعفری، مولف جغرافیای شهرستان بروجرد آن را بنایی دانسته که در قرن سوم هجری قمری به دستور و نظارت قاسم بن عجلی، معروف به "ابودُلَف"، از حکمرانان مامون و معتصم عباسی، بنا شده است. بر اساس منابع بررسی شده و کاوش های صورت گرفته، قدیمی ترین بخش مسجد گنبد اصلی است که با الحاقات دوره های بعد محصور شده است. سفالینه های یافت شده نشانه ی استمرار فعالیت های ساختمانی در بنا و تعمیر و بازسازی آن از قرن سوم تا قرن یازدهم هجری قمری است؛ ولی دوران رونق مسجد را می توان مقارت با دوره سلجوقیان دانست. لایه های شناسایی شده در عمق 230 سانتی متری كف فعلی گنبدخانه نشانه وجود بنایی از قرون اولیه هجری قمری در آن جاست. پس از این دوره، با احداث ستون های آجری و طاق ها و تویزه های خشتی، کف گنبدخانه را تا سطح فعلی آن بالا آورده اند. با توجه به هم سطح بودن کف فعلی گنبدخانه با شبستان های طرفین آن، می توان احداث این دو شبستان را با بالا آوردن کف گنبدخانه هم زمان دانست. کشف چهار سکه نقره با تاریخ های 851 و 853 در شبستان غربی این احتمال را که شبستان های مذکور در نیمه دوم قرن نهم هجری قمری ساخته شده باشد تقویت می کند. بعدها فضای خالی زیر گنبدخانه را پر و طاق های خشتی این فضا را خراب کرده اند که با توجه به کشف سکه ای با تاریخ 1124 در این محل، می توان این اقدامات را به اوایل قرن دوازدهم هجری قمری نسبت داد. در سال 1209، تقی خان رازانی، حاکم بروجرد در دوره فتحعلی شاه قاجار، ایوان و مناره های طرفین آن را احداث و به گنبدخانه ملحق کرد.
معماری
معماری مسجد جامع بروجرد بسیار منحصر بفرد و یکی از شاهکارهای تاریخی معماری ایران می‌باشد که هم ویژگی های معماری اسلامی و هم معماری باستانی ایران (ساسانیان) را در خود جای داده است. بخش قدیمی تر بنا، گنبدخانه آن است که در ضلع جنوبی قرار گرفته است و به اعتقاد مردم محلی و نیز بر اساس شواهد معماری، پیش از تبدیل این بنا به مسجد، آتشکده‌ای بزرگ بوده است. معماری این بخش، مشابه چارطاق های دوران ساسانی است . مسجد دارای دو درب غربی و شرقی است که به صورت غیر مستقیم به صحن اصلی باز می‌شوند. در جنوب صحن، گنبد و ایوان اصلی مسجد که قدیمی ترین بخش آن است قرار دارد و در ضلع شمالی نیز شبستان مسجد با ارتفاعی کمتر از سایر بخش‌ها قرار گرفته که در تابستانها فضای خنکی را ایجاد می‌کند. ایوان جنوبی دارای دو گلدسته است که بعدها به مجموعه افزوده شده است.
بنای اولیه این مسجد به صورت مجموعه‌ای شامل مسجد، حمام، آب انبار، ساختمان غـریب خانه، میدان و سایر متعلقات بوده که امروزه بعضی از این آثار از بین رفته است. بنای مسجد جامع از نظر شکل از نوع مساجد تک ایوانی اسـت کـه دارای دو در ورودی در قسمتهای شرقی و غربی است. بنا شامل یک حیاط مرکزی، ایوان، فضای گنبدخانه و شبستانهای اطراف آن و یک شبستان وسیع زمستانی در طرف شمال حیاط مرکزی است. بنابر شواهد موجود، صفویان، زندیان و قاجار تعمیرات بنیادی در مسجد انجام داده‌اند و بخش‌هایی به آن افزوده.اند.
منبر مسجد
یکی از دیدنی‌های اصلی این مسجد منبر چوبی نه پله آن است و حکاکی روی آن، تاریخ هزار و شصت و هشت هجری قمری را نشان می‌دهد. سازنده آن، یارمحمد نجار بوده است. در بین اهالی بروجرد شایع است که حسن مجتبی دومین امام شیعیان سفری به بروجرد داشته و بر بالای این منبر سخنرانی کرده است که با توجه به تاریخ ساخت منبر و نبودن اطلاعات کافی، امری نادرست می‌نماید.