آموزه‌های فرهنگ جنگ تحمیلی، مانند خدامحوری در انجام امور، فداکاری، اهتمام به توسّل و دعا، دقیق بودن در مسائل عبادی و سلسله مراتب تقوا ابتدا در مساجد حاکم بود و به وسیله اهالی مسجد به جبهه‌ها منتقل شده است
پایگاه تخصصی مسجد: دفاع مقدس به‌عنوان تبلور عینی نبرد همیشگی حق و باطل است و حضور پرشور مردم مسلمان ایران در جبهه‌های جهاد فی سبیل‌الله نیز نماد اسلام‌خواهی و روحیه انقلابی ملت مسلمان ایران شناخته می‌شود و بدون شک در این میان، مساجد که به تعبیر رسای امام راحل سنگر اسلام و انقلاب هستند، در جریان مقاومت اسلامی نقشی جدی و پررنگ داشته‌اند که در سایه راهبری ائمه جماعات مساجد جبهه‌ای مردمی را در برابر تهاجم دشمن شکل دادند. آن‌چه در ادامه می‌آید، بخشی از مقاله جناب آقای مهدی مؤیدی است با موضوع نقش مساجد و ائمه جماعات در دفاع مقدس که در کتاب فروغ مسجد منتشر شده است و پایگاه تخصصی مسجد تلخیصی از آن را منتشر می‌کند:
با مطالعه تاریخ جنگ‌های صدر اسلام، رابطه معناداری بین مسجد و اقدامات پشت جبهه مشاهده می‌شود. مساجد با محوریّت ائمّه جماعت و پرورش روح بندگی در آدمی، او را ابتدا برای نبرد در میدان جهاد اکبر و در مرحله بعد برای حضور در صحنه نظامی، یعنی جهاد اصغر آماده می‌کنند.
در جنگ تحمیلی هشت ساله، مساجد به عنوان قلب مقاومت رزمندگان اسلام، در شهرهای مورد هجوم دشمن، به یک نهاد پایداری تبدیل شدند و ائمّه جماعت، پرچمدار این ایستادگی بودند.
در دفاع مقدّس، روحانیّت با محوریّت مساجد در این زمینه فعّالیّت‌های متعدّدی را بر عهده داشتند؛ مانند: تربیت نیروهای مبارز، جذب و اعزام نیرو، بدرقه رزمندگان، جمع‌آوری کمک‌های مردمی، دعا کردن برای رزمندگان، تشییع پیکر شهدا، دیدار اهل مسجد با خانواده معظّم شهدا و تبلیغات جنگ. این وظایف روحانیّت، منحصر به دوران جنگ نیست؛ بلکه در زمان صلح، آنها می‌توانند مساجد را پایگاه دشمن‌شناسی و ترویج فرهنگ جهاد، شهادت و ایثار قرار دهند.
تجربه نشان داده است که تربیت یافتگان مسجدی، بیشترین نقش را دفاع مقدّس ایفا کرده‌اند و اهالی مسجد، بهترین و مقاوم‌ترین نیروها را از نظر اخلاقی، اعتقادی و آمادگی رزمی، تحویل جبهه‌های جنگ داده‌اند. در مسجد، انسان با شیطان درون می‌جنگد که مقدّمه‌ای برای جنگیدن علیه شیطان بیرون است.
منظّم بودن، اطاعت‌پذیری و پاکیزگی از اولویّت‌های آمادگی نظامی است. کسانی که در مسجد حضور منظّم دارند و در صف نماز جماعت، به هنگام رکوع و سجود، هماهنگی با دیگران را مراعات می‌کنند، در جبهه موفّق‌تر خواهند بود؛ زیرا در عملیات‌های نظامی، رعایت نظم و هماهنگی، در رسیدن به هدف، تأثیر به‌سزایی دارد.
نماز جماعت، روح تعاون و همکاری و فرمان‌پذیری را در مسلمانان افزایش می‌دهد. اگر مأمومین از امام سبقت بگیرند یا عقب بیفتند، نمازشان باطل است و در صفوف متراکم و به هم پیوسته، بین مؤمنان الفت و محبّت ایجاد می‌شود که از لوازم نظامیان است.(۱)
کسانی که سرما و گرما، بر حضور آنان در مسجد تأثیری ندارد و با «حیّ علی الصّلاة» به سوی مسجد می‌شتابند، زودتر از بقیّه برای دفاع، بسیج می‌شوند.
برای ورود به مسجد، وضو گرفتن برای نماز لازم است. پس، انسان از نظر جسم و لباس باید پاکیزه باشد و نظافت را رعایت کند که یکی از قوانین ارتش‌های منظّم، همین نکته است.(۲)
بنابراین، نظامیانی که از اهالی مسجد هستند، برای جهاد و شهادت، آمادگی بیشتری دارند و پادگان‌هایی که نظامیان را به سبک غرب آموزش‌های نظامی می‌دهند و دین در آنها محوریّتی ندارد، نمی‌توانند یک ارتش مقتدر اسلامی به وجود آورند. در نتیجه، آموزش‌های نظامی اسلامی از مساجد، با جهاد با نفس آغاز می‌شود و هسته جهادیان و شهادت‌طلبان در مساجد شکل می‌گیرد و این رمز پیروزی جوانان ما بود؛ همان‌طور که امام خمینی(ره) فرمودند: «جوان‌های عزیز رزمنده، سنگرها را به مساجد و معبد تبدیل کردند»؛(۳) یعنی معنویّت، عبادت و فرهنگ مسجدی را به جبهه‌های جنگ بردند.
فرهنگ مسجدی، مبدأ فرهنگ جهادی
وقتی فرهنگ جبهه‌های جنگ تحمیلی را مورد تحلیل قرار می‌دهیم، به آموزه‌هایی می‌رسیم که عبارت‌اند از: خدا محوری در انجام امور، فداکاری، گذشت، اهتمام به توسّل و دعا، تواضع، شوخ طبعی‌های بجا، وفای به عهد و استقامت و پایداری، سلسله مراتب بر اساس تقوا، انسانپروری و... . در این فرهنگ، همکاری و همدلی و برادری واقعی حاکم بود و هر کس، مددکار دیگری بود؛ در مسائل عبادی و رابطه با خدا، وقت‌شناس و دقیق بودند.(۴)
از سوی دیگر، در بررسی چگونگی پیدایش این فرهنگ که توانست دنیا را متحیّر سازد و خاطره‌ای خوش از هشت سال دفاع مقدّس در ذهن رزمندگان و مردم ایجاد کند؛ متوجّه می‌شویم که این فرهنگ، از قبل در مساجد حاکم بود و به وسیله اهالی مسجد به جبهه‌ها منتقل شده است؛ چون این موارد از آموزه‌های دین اسلام است و مساجد، نماد و محلّ تبلور این آموزه‌هاست. این فرهنگ مسجدی و دینی در هر زمان و مکانی که ظهور کند، شگفتی خواهد آفرید.
مساجد، از روزهای اوّل هجوم دشمن بعثی، پایگاه و پناهگاه رزمندگان و مردم بودند. مساجد، به خصوص در شهرهایی که مورد تجاوز دشمن قرار می‌گرفت، مرکز مقاومت و پایداری مدافعان شهر بود و رزمندگان با حضور در مسجد و ارتباط با خدا، روحیّه ایمان و پایداری خود را تقویّت می‌کردند و مساجد، در سخت‌ترین شرایط جنگ تحمیلی دوشادوش رزمندگان ایستادگی کردند.
مسجد جامع خرّمشهر، نماد پایداری
سیّد اهل قلم، شهید آوینی، چه زیبا مقام مسجد جامع خرّمشهر را توصیف می‌کند: «مسجد جامع خرّمشهر، قلب شهر بود که می‌تپید و تا زمانی که بود، مظهر ماندن و استقامت بود. مسجد جامع خرّمشهر، مثل مادری بود که فرزندان خویش را زیر بال‌وپر گرفته بود و در بی‌پناهی، پناه داده بود و تا زمانی که بود، مظهر ماندن و استقامت بود و آنگاه نیز که خرّمشهر به اشغال متجاوزان درآمد و مدافعان ناگزیر شدند که به آن سوی شطّ خرّمشهر کوچ کنند، باز هم مسجد جامع، مظهر همه آن آرزوهایی بود که جز در باز پس‌گیری شهر برآورده نمی‌شد. مسجد جامع، همه خرّمشهر بود».(۵)
دشمن بعثی، بعد از تصرّف فرمانداری خرّمشهر، اشغال آن را پایان یافته می‌دید؛ ولی متوجّه شد که همچنان مقاومت ادامه دارد و هسته مقاومت شهر، در مسجد جامع مستقر است، از این‌رو، به سمت آن حرکت کردند.
مسجد جامع، نقش ستاد عملیات و فرماندهی، مرکز پشتیبانی و تغذیه‌کننده روحی و معنوی رزمندگان اسلام را ایفا می‌کرد. عقبه نیروها، محلّ تدارکات، سازمان‌دهی، استراحت، جایگاه مداوای مجروحان، در مسجد واقع شده بود.(۶) در مسجد، خواهران به پخت‌و‌پز مشغول بودند و جیره جنگی آماده می‌کردند تا مدافعان خسته شهر را یاری کنند. از مناره مسجد، برای هدایت خمپاره‌ها استفاده می‌شد.(۷) دشمن که فهمیده بود مسجد جامع، قلب مقاومت است، روز دوازده مهر آن را زیر آتش گرفت. یک گلوله توپ، گنبد مسجد را شکافت و در شبستان فرود آمد و چند نفری را به شهادت رساند و عدّه‌ای را مجروح کرد.(۸)
بعد از بازپس‌گیری خرّمشهر، رزمندگان فاتح، در اوّلین اقدام خود، پس از آزادسازی شهر، نماز شکر را در مسجد جامع به جا آوردند و در پایان آن روز، مردم به تبعیّت از رزمندگان، با حضور در مساجد کشور، نماز شکر به جا آورده، با فرا رسیدن شب، به یُمن پیروزی، بر پشت‌بام‌ها ندای تکبیر سر دادند.(۹)
ائمّه جماعت شهید
نقش روحانیّون در مساجد به مثابه روح برای بدن است که نقش به‌سزایی در کارآیی مساجد دارند. روحانیّون در دوران جنگ تحمیلی، ایثار و فداکاری زیادی از خود به نمایش گذاشتند. نسبت شهدای روحانی به کل روحانیّت، در مقایسه با شهدای اصناف دیگر از درصد بالایی برخوردار است. البتّه باید همین‌طور باشد و این موضوع، یک امر طبیعی است؛ چون روحانیّت، که مردم را به جهاد دعوت می‌کردند، خود باید عامل به جهاد باشند و پیشاپیش مردم حرکت کنند تا مردم دنباله‌رو آنها باشند. از نمونه‌های فداکاری رزمندگان روحانی، خاطرات زیادی نقل شده است؛ به عنوان مثال اقامه نماز جماعت در شهر خالی از سکنه و محاصره شده آبادان به وسیله حجّت‌الاسلام والمسلمین جمعی، از مناظر باشکوه و به یادماندنی دفاع مقدّس است. مسجدی که قبل از جنگ، مملوّ از جمعیّت بود، اینک با تهاجم دشمن بعثی، مراسم نماز جماعتی داشت که با حضور چهار تا پنج نفر، آن هم بدون برق و چراغ، زیر نور شمع برگزار می‌شد. شهر، دائم در معرض آتش سنگین دشمن بود و هر لحظه بیم آن می‌رفت که گلوله‌ای سقف شبستان و حیاط مسجد را نشانه رود؛ امّا همین نماز، معنویّت خاصّی داشت. این عدّه اندک، هر روز لحظه‌شماری می‌کردند تا مغرب فرا برسد و نماز جماعتی دیگر برپا کنند.(۱۰)
نماز جماعت قرارگاه نیز، معنویّت و شکوه خاصّی داشت. سوله‌ای فاقد امنیّت جانی، نمازخانه قرارگاه بود. در حال قنوت که غرش هواپیماها، صفوف نماز را بر هم ریخت، صدای ناله ضعیف مجروحان به سختی به گوش می‌رسید. امام جماعت، صدایش تغییر کرده بود. خون از زیر عبایش جاری بود؛ امام جماعت، بی‌هوش روی سجّاده افتاده بود. وقتی بالای سرش رسیدیم، دیدیم جراحتش بیش از آن بود که بتواند نماز را تمام کند.(۱۱)
نتیجه
فرهنگ جهاد با فرهنگ مسجد، پیوند ناگسستنی دارد؛ زیرا هدف و انگیزه جهاد در اسلام، مبتنی بر معنویّت است و مساجد، پایگاه‌های معنویّت و خانه‌های خدا در روی زمین هستند. آغاز فتوحات اسلامی از مسجدالنّبی و نقش محوری مساجد در سازمان‌دهی و آموزش نظامی، اعزام نیرو، فرماندهی و پشتیبانی جنگ، نگهداری غنائم و اسیران، مداوای مجروحان و مکان اکرام خانواده‌های شهدا در صدر اسلام، نشانگر این پیوندِ عمیق است. آموزه‌های فرهنگ جنگ تحمیلی، مانند خدامحوری در انجام امور، فداکاری، اهتمام به توسّل و دعا، تواضع، وفای به عهد، استقامت و پایداری، سلسله مراتب بر اساس تقوا، همکاری و برادری واقعی، دقیق بودن در مسائل عبادی و رابطه با خدا، انسانپروری و... ابتدا در مساجد حاکم بود و به وسیله اهالی مسجد به جبهه‌ها منتقل شده است؛ زیرا این موارد از آموزه‌های دین اسلام است و مساجد، نماد و محلّ تبلور این آموزه‌هاست.
در دفاع مقدّس، روحانیتّ با محوریّت مساجد، در زمینه تربیت نیروهای مبارز، جذب و اعزام نیرو، بدرقه رزمندگان، جمع‌آوری کمک‌های مردمی، دعا برای رزمندگان، تشییع پیکر شهدا، دیدار اهل مسجد با خانواده شهدا و تبلیغات برای جنگ را بر عهده داشتند. این وظیفه روحانیّت، منحصر به دوران جنگ نیست؛ بلکه در زمان صلح آنان می‌توانند مساجد را پایگاه دشمن‌شناسی و ترویج فرهنگ جهاد و شهادت و ایثار قرار دهند و با زنده نگه‌داشتن خاطراتِ مجاهدت‌های جنگ تحمیلی، جوانان را بصیرت و آگاهی دهند و در برابر هجمه‌های جنگ نرم دشمن، آنان را واکسینه کنند. در بین مراکز فراهنگی موجود، مساجد و روحانیّون برای ترویج و انتقال این فرهنگ به نسل‌های آینده، نقش کلیدی دارند. اگر جوانان، با بصیرت لازم، آماده دفاع از اسلام و انقلاب باشند، هیچ دشمنی فکر دست‌درازی به سرزمین ایران را نخواهد داشت؛ زیرا شکست ارتش‌ها، آسان است؛ ولی شکست ملّت‌ها ممکن نیست.
منابع
۱. شیت خطاب محمود، الوسیط فی رسالة المسجد العسکریة، اقتباس از ص271- 272.
۲. شیت خطاب محمود، الوسیط فی رسالة المسجد العسکریة، ص71.
۳. امام در سنگر نماز، مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام، ص175، به نقل از صحیفه نور، ج19، ص17.
۴. زواره، علی‌رضا، فرهنگ سازمان جهاد، ص57- 63، با تلخیص.
۵. آوینی، سیّدمرتضی، شهری در آسمان، ص17- 18.
۶. مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، از خونین شهر تا خرّمشهر، ص36.
۷. مهدی، انصاری، محمّد، درودیان، نجفی هادی، خرّمشهر در جنگ طولانی، ص336- 337.
۸. گروه نویسندگان، خرّمشهر، ص22- 23.
۹. مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، از خونین شهر تا خرمشهر، ص158- 159.
۱۰. منصور نژاد محمّد، شیخیان علی، عوامل معنوی و فرهنگی دفاع مقدّس (وحدت مردمی، حضور روحانیّت)، ج5، ص281.
۱۱. همان، ص281. به نقل از: شاهرضایی محسن، پیشانی و خاک، ص87، با اندکی تصرّف.