«پدافند» یعنی دفاع. این واژه ضد واژه «آفند» به معنای حمله است. دفاع به دو شکل انجام میشود:
1. دفاع عامل(پدافند عامل)
2. دفاع غیرعامل(پدافند غیرعامل)[1]
به نام خدا
شناخت انواع پدافند
«پدافند» یعنی دفاع. این واژه ضد واژه «آفند» به معنای حمله است. دفاع به دو شکل انجام میشود:
1. دفاع عامل(پدافند عامل)
2. دفاع غیرعامل(پدافند غیرعامل)[1]
پدافند غیرعامل به کلیه اقدامات و تدابیری گفته میشود که بکارگیری آنها مستلزم استفاده از سلاح نبوده و موجب افزایش بازدارندگی، تداوم فعالیت‌های ضروری کشور، ارتقاء پایداری ملی، کاهش آسیب‌پذیری، افزایش هزینه‌های دشمن و تسهیل مدیریت بحران در برابر تهدیدات و اقدامات نظامی دشمن می‌گردد.[2]
به بیان روشن‌تر، به دفاعی که با سلاح صورت می‌گیرد، دفاع یا پدافند عامل گفته میشود. در مقابل در پدافند غیرعامل از سلاح استفاده نمی‌شود، ولی کارهایی صورت می‌گیرد که دشمن نتواند جبهه مخالف را هدف قرار دهد و خسارتی به آنها وارد کند؛ یا اگر هم خسارتی وارد کرد، خیلی کم و محدود باشد. بنابراین پدافند غیرعامل یعنی دفاع بدون جنگ‌افزار. یکی دیگر از وجوه تمایز این دو نوع دفاع آن است که دفاع عامل معمولاً توسط افراد نظامی انجام میشود، اما در پدافند غیرعامل چون نیازی به سلاح نیست، هم افراد نظامی و هم افراد غیرنظامی می‌توانند کار دفاع از خود و دیگران را بر عهده بگیرند.[3]
مولای متقیان علی (ع) درباره دفاع غیرنظامی یا پدافند غیرعامل فرموده‌اند: «هرگاه در میدان جنگ رویاروی دشمن قرار گرفتید، باید قرارگاه شما در دامنۀ کوه‌ها و تپه‌ها و یا در کنار نهرها باشد، تا پوشش و حفاظ شما گردد و شما را از دشمن نگاهبانی کند و باید جنگ را از یک سو و یا حداکثر دو سو با دشمن داشته باشید و قسمت‌های دیگر بر موانع طبیعی تکیه داشته باشد، تا دشمن قدرت نفوذ به حریم شما را نداشته باشد».[4]
ضرورت پدافند غیرعامل
امروزه پدافند غیرعامل به‌عنوان یکی از مؤثرترین و پایدارترین روش‌های دفاع در مقابل تهدیدات، موردنظر اکثر کشورهای جهان قرار گرفته، حتی کشورهای برخوردار از توان نظامی بسیار بالا همانند امریکا به این موضوع اهمیت بسزایی داده و کشوری همچون سوئیس، باوجود بی‌طرفی در اکثر معادلات سیاسی و نظامی به این مسئله توجه بسیاری داشته است.[5] در کشور ایران نیز با تشکیل قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا(با 3600 پایگاه پدافندی در سطح کشور) و سازمان پدافند غیرعامل(به‌عنوان ارکان چهار و پنج نظامی ایران بعد از نیروهای هوایی، دریایی و زمینی) رعایت اصول پدافند غیرعامل با تصویب سند چشم‌انداز و قانون برنامه چهارم در بند یازدهم از ماده 121، بنیان توجه ساختاری به موضوع پدافند غیرعامل در دستگاه‌های اجرایی شکل گرفت. تجارب و شواهد ثبتشده در جنگ‌های اعصار گذشته تاریخ بشری و قرن حاضر، نمونه‌های مستدل و انکارناپذیری است که ضرورت حیاتی پدیده دفاع غیرعامل را آشکار و ثابت می‌کند. زیرا رعایت اصول پدافند غیرعامل، قدرت ملی ایران را تصاعدی بالا برده و به‌مثابه قدرت منطقه‌ای تثبیت کرده است.[6]
هدف از پدافند غیرعامل
هدف از دفاع غیرعامل استمرار فعالیت‌های زیربنایی، تأمین نیازهای حیاتی، تداوم خدمات‌رسانی عمومی و تسهیل اداره کشور در شرایط تهدید و بحران تجاوز خارجی و حفظ بنیه دفاعی به زعم حملات خصمانه و مخرّب دشمن، کاستن از آسیب‌پذیری تجهیزات حیاتی و حساس کشور، کاهش تلفات جانی، مالی و در مجموع ارتقاء سطح و کارایی دفاعی یک مرز و بوم است.[7]
وجوب تحقق پدافند غیرعامل در مساجد
مساجد علاوه بر اینکه مکانی معنوی- عبادی و جایگاهی برای تقرّب به‌سوی خداوند هستند، در طول تاریخ نقش بسیار مهمی در ایجاد، پرورش و تقویت سرمایه‌های اجتماعی(وحدت و یکپارچگی عمومی) داشته و سنگری مقاوم و دژی مستحکم برای مبارزه بر علیه دشمنان بهشمار آمده و به‌عنوان عنصری بازدارنده جهت دست‌یابی به اهداف شومشان مطرح است. در این راستا خداوند سبحان در آیه 97 سوره مائده کعبه را محل قیام برای مردم قرار داده و آن را به‌مثابه پایگاهی برای مردم و هدایت جهانیان معرفی نموده، که این موضع باعث شده تا دشمنان و سلطه‌گران با ترفندهای مختلفی به مقابله با این پایگاه سیاسی- اجتماعی و نماد بیداری اسلامی بپردازند. در آیه چهل از سوره مبارکه حج می‌خوانیم اگر کفّار بر شهرهای مسلمانان و خداپرستان دست می‌یافتند، اقدام به تخریب مساجد و صومعه‌ها و کنیسه‌ها می‌نمودند.[8] امروزه خطر تهاجم دشمنان با نظر به پیشرفت در عرصه فناوری و تسلیحات و تجهیزات نظامی بیش از هر زمانی قابل تأمل و پیگیری است. بدین‌سبب بکارگیری اصول و ضوابط حاکم بر پدافند غیرعامل در طراحی و ساخت این مکان مقدس از اهمیت بسزایی برخوردار است. چنان‌که در سال‌های اخیر اکثر کشورهای دنیا نیز به این اصل در معماری و شهرسازی خود توجه بسزایی داشته‌اند.[9]
از مهم‌ترین عوامل افزایش‌دهنده تلفات در حملات نظامی به مناطق شهری، معماری غیراستاندارد و غیرمنطبق مساکن و مساجد با اصولی همچون مکان‌گزینی و جانمایی بهینه ساختمان، پراکندگی مناسب بنا، رعایت اصول اختفاء، استتار و فریب، درجه مرمت‌پذیری بالای ساختمان و معماری داخلی بنا در ارتباط با پدافند غیرعامل است. چنان‌که طراحی فضاهای ساختمانی و نحوه ارتباط با پیرامون، امکانات ویژه‌ای را برای نجات جان افراد ایجاد نموده و باعث بهبود عملکرد و کاهش آسیب‌پذیری میشود.[10] به بیان روشن‌تر، معماران باید با توجه به کاربری بنایی همچون مسجد و نیازهای آن، فضایی را طراحی کنند که علاوه بر عملکرد پدافندی در زمان جنگ، در زمان صلح نیز کاربرد مناسبی داشته باشد.[11]
در حقیقت مساجد به‌عنوان اصلی‌ترین پایگاه عبادی و تربیتی، سیاسی- اجتماعی و فرهنگی نقش بسیار مهمی در تشکیل حکومت اسلامی دارد. بنابراین انجام مطالعات دقیق و فنی مکان‌یابی مساجد با رعایت ملاحظات معماری دفاعی جهت رسیدن به بالاترین پایداری و کمترین آسیب‌پذیری در برابر تهدیدات بسیار ضروری بهشمار می‌آید. ازاین‌رو رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت‌الله خامنه‌ایK درباره اهمیت و ضرورت توجه به مسجد و نقش آن در تقویت ایمان و استقامت ملی می‌فرمایند: «ملت ایران باید مساجد را مغتنم بشمارند و آن را پایگاه معرفت و روشن‌بینی و روشنگری و استقامت ملی به حساب آورند». همچنین ایشان فرمودند: «ما مسلمانان نشانه‌های اسلامی و مهندسی اسلامی را باید در همه کارهایمان از جمله در باب مهندسی بایستی مراعات کنیم». در ذیل به برخی اصول معماری دفاعی اشاره میشود.
شاخص‌های معماری دفاعی مساجد
- با توجه به اینکه مساجد پایگاه و مرکز فرهنگی و مذهبی هستند، محل تقریباً امنی جهت تجمع مردم و حتی تشکیل اتاق فرماندهی بحران در زمان بحران و تهدیدات نظامی می‌باشند، ولی نظر به کارکردهای سیاسی مساجد و مبدل شدن آنها در ایام جنگ و بحران به یک محل تجمع، باید ملاحظات مکان‌یابی با رویکرد دفاع غیرعامل به‌گونه‌ای در طراحی معماری و شهرسازی بکار گرفته شود، که مقابل انفجارهای قدرتمند سلاح‌های جنگ مدرن با کمترین آسیب مواجه شود.
- باید ایجاد موانع با رعایت زیبایی‌های معمارانه و به‌مثابه یکی از زیرمجموعه‌های پدافند غیرعامل در مقابل تهدیدات تروریستی و بمب‌گذاری در اطراف مساجد لحاظ گردد.
- شایسته است بنای مسجد و بناهای مجاور قابلیت‌های لازم را برای رعایت ایمنی مردم (از لحاظ پلان، فرم، نوع مصالح) داشته باشد.
- مقاوم‌سازی تأسیسات ساختمانی مساجد (شبکه آبرسانی قابل کنترل از طریق یک سیستم مرکزی، ایمن‌سازی تأسیسات در برابر تخریب، کوتاهی طول شبکه‌های آبرسانی، خودکفایی آب و سوخت) و درنظرگرفتن مکان‌هایی که دارای موقعیت مناسب شهری به لحاظ تأسیساتی و خدماتی می‌باشند.
- لازم است در مساجد جدیدالاحداث پیش‌فضا به‌عنوان تجمع افراد (جدا از مساحت مفید مسجد) و توسعه آتی پیش‌بینی شود.
- طراحی فضای مسجد به‌عنوان یک فضای یک‌پارچه باید با کاربری چندمنظوره (فضای امن، مراکز درمانی اضطراری، انبار، فضای کار و مرکز کنترل) صورت پذیرد.
- بهتر است مساجد در مقیاس محله‌ای جهت پناهگاه تقویت و تجهیز شوند، ولی مساجد در مقیاس شهری برای مقاصدی مثل انبار و کاربری‌های پشتیبانی نیروهای مسلح (نه به‌عنوان پناهگاه) آمادهسازی شوند.
- در جهت تحقق اهداف امنیتی و دفاعی نبایست تجمع انسانی، انبار کالا و ترددهای پیرامونی به‌نحوی باشد که مساجد به یک مکان نظامی مبدل شود. بنابراین نگهداری و انتقال هرگونه عنصری که از نظر دشمن حائز اهمیت می‌باشد (همچون اسلحه و مهمات) در مساجد ممنوع است.[12]
پدافند غیرعامل در بیانات مقام معظم رهبریK
«پدافند غیرعامل مانند شعله‌ای بلند شود... اگر محافظت نظامی (پدافند غیرعامل) نباشد، تمامی دستاوردهای فرهنگی، اقتصادی، علمی و سیاسی در یک نصف روز هدر می‌رود. دفاع جزئی از هویت یک ملت زنده است. هر ملتی که به فکر دفاع از خود نباشد و خود را آماده نکند، در واقع زنده نیست، هر ملتی که اهمیت دفاع را درک نکند، به یک معنا زنده نیست. این موضوع را قبلاً هم ابلاغ کرده‌ایم و الان هم تأکید می‌کنم که باید تدابیر کارساز در باب پدافند غیرعامل را عملی کنید».[13]
[2] . جلالی، غلامرضا، هاشمی فشارکی، سیدجواد، پدافند غیرعامل در طراحی معماری ساختمان‌های جمعی شهری، تهران، نشر عابد، 1389، ص 8.
[3] . رحمانپور، حسین، «پدافند غیرعامل در ایران و لزوم اهمیت آن با توجه به تهدیدات جدید جهانی»، قابل دسترسی در سایت:
http://s2.picofile.com/file/7573076448/
[4] . نهج البلاغه، نامه شماره یازدهم.
[5]. کیانژاد، سیدقاسم، فیروزپور، امامعلی، «بررسی و تبیین نقش پدافند غیرعامل در ارتقای امنیت فضای شهری کشور»، مجموعه مقالات همایش مدیریت شهری، سال چهارم، شماره پانزدهم، 1391، ص 5.
[6].کامران، حسن، امینی، داوود، حسینی امینی، حسن، «کاربرد پدافند غیرعامل در برنامه‌ریزی مسکن شهری»، مجله مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، سال چهارم، شماره پانزدهم، 1391، ص 78.
[7]. خرم‌آبادی، محمد، «تاریخچه و مفاهیم پدافند غیرعامل»، فصل‌نامه سازمان نظام مهندسی ساختمان، شماره 36، 1390، ص 72.
[8]. سعیدی، علی، ایراندوست، علیرضا، «ملاحظات پدافند غیرعامل در مکان‌یابی مراکز مذهبی(مساجد)»، فصل‌نامه علمی- ترویجی پدافند غیرعامل، سال دوم، شماره چهارم، 1390، ص 39-40.
[9]. کامران، حسن، امینی، داوود، حسینی امینی، حسن، «کاربرد پدافند غیرعامل در برنامه‌ریزی مسکن شهری»، مجله مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، سال چهارم، شماره پانزدهم، 1391، ص 76.
[10]. همان، ص 76؛ نیز ر.ک: فرجی ملایی، امین، عظیمی، آزاده، «تکنیک‌های پدافند غیرعامل در تأسیسات شهری»، مجموعه مقالات سومین همایش پدافند غیرعامل، دانشگاه ایلام، 1390، ص 998.
[11]. مبحث 21 مقررات ملی ساختمان.
[12]. سعیدی، علی، ایراندوست، علیرضا، «ملاحظات پدافند غیرعامل در مکان‌یابی مراکز مذهبی(مساجد)»، فصل‌نامه علمی- ترویجی پدافند غیرعامل، سال دوم، شماره چهارم، 1390، ص 44-45.
[13]. بیانات مقام معظم رهبری، 5/8/ 1395.