بسم الله الرحمن الرحیم

 نقش آفرینی عمیق دین در ایجاد تشکل­ های اجتماعی موجب شده تا اسلام در ابتدای نظام­دهی سازمان دینی خود، تأسیس مرکز تجمع عمومی مسلمانان را با نام «مسجد» در اولویت قرار داده و اجتماع در آن را به نیکوترین وجه ستوده است.

 تمام جلوه­ های تمدن در تاریخ اسلام از مسجد آغاز شده اند.[1] دادخواهی، دادستانی، علم آموزی، هم­ یاری، اخلاق­ ورزی، عبادت و بسیاری امور دیگر که از مهم­ترین ارکان­ های هر نهاد تمدنی هستند. این عناصر در تمدن اسلامی با مساجد درهم آمیخته­ اند. نقش مساجد در جامعه اسلامی در گذر تاریخ فقط به  عبادت و فرهنگ ختم نمی­ شد بلکه از زمان رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) یکی از مهم­ترین نقش ­های مسجد، تدارک مقدمات فکری و بسیج عمومی مسلمانان به منظور جهاد با کفار بوده است.

با ساختن مسجد پیامبر(ص) در مدینه، نبی اعظم (ص) در مسجد نمایندگانى به نقاط دور دست ‌فرستادند و هدایاى دولت‌ها و قبایل را در آن دریافت نمودند. بیشتر اوقات چادرهایى در حیاط مسجد براى پذیرایى از مهمانان پیامبر اکرم (ص) برپا می‌شد[2]. به دلیل در دسترس بودن مسجد، این مکان مقدس محل مناسبى براى برگزارى و انجام مراسم گوناگون اجتماعى و مذهبى مسلمانان شد. حضرت امیر المومنین علی (علیه السلام)، ایام معینى از هفته در مسجد مى‌نشست تا بین مردم قضاوت نماید و در پرتو عدالت اسلامى، به حل و فصل اختلافات و منازعات مردم مى‌پرداخت.[3] مساجد نهادهاى اساسى آموزش در زمینه‌هاى قرآن، احکام، اخلاق و علومى مانند کلام و فقه بوده‌اند. در پیوند با همین نقش آموزشى، به تدریج، مساجد عهده دار کتابخانه‌هاى عظیم و پر رونقى شد که در برخى از شهرهاى ایران امروز نیز وجود دارد.[4]

بر این اساس مسجد هم خانه خداست و هم پایگاه اصلی اداره جامعه اسلامی. این مکان بهترین سنگر برای مبارزه با انحراف‌ های فکری و اجتماعی است که جامعه اسلامی را تهدید می‌کند. همین ویژگی منحصر بفرد، سبب ترفندهای استعمار برای کم فروغی چراغ و رونق مساجد بوده است. این دسیسه خائنانه در رژیم گذشته تا حد زیادی مؤثر بود و اکنون نیز با روشن شدن نقش مسجد در چگونگی بروز و پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، اهمیّت این عنصر تمدن­ ساز بر اهل اندیشه پر واضح شده است. متاسفانه تلاش هدفمند و دامنه دار دشمنان در خلوت کردن مساجد به عنوان پایگاه جنبش های فکری، فرهنگی، اجتماعی و... مضاعف شده است

 از آنجا که در اسلام زنان، برابر با مردان نسبت به مسائل اجتماعی وظائف ویژه­ ای دارند از حرکت­ های اجتماعی و فعالیت­ های تمدن­ ساز منع نگردیده ­اند. طبق مسلمات قرآنی و حدیثی مسئولیت­ های اجتماعی بسیاری به شکل متساوی متوجه مرد و زن است. همان­گونه که پیامبر (ص) طبق دستور قرآن کریم با زنان مجزا بیعت می­ کند و بر سر اصول و معیارهایی منطبق با وظائف اجتماعی زنان، پیمان می­ بندد.[5] و این گونه این قشر بزرگ از جامعه اسلامی را با مسئولیت­ های فرهنگی، اجتماعی و... خویش آشنا می­ سازد.

همین توجه اسلام  که بر اساس تکالیف خاص برای بانوان جامعه ترسیم شده است. سبب شده زنان در نهضت­ های اجتماعی مشارکت داشته باشند. آنها توانسته­ اند جریان­ ها و حرکت­ های الهی و استواری برای هدایت جامعه پدید آوردند. تاریخ پر تلاطم اسلام سرشار از لحظه­ هایی است که بشریت با تمام وجود در مقابل عظمت آن سرخم فرود می­ نماید و نقش بی­بدیل زنان را در ایجاد، حفظ و استمرار آن­ها را می­ ستاید. هجرت به مدینه و نهضت عاشورا در صدر اسلام، حمایت از قیام سربداران در دوران حمله­ ی خانمان­سوز مغول، حضور پر رنگ در نهضت تنباکو و تولد مبارک انقلاب شکوه­مند و پیروزی سرفرازانه در هشت سال دفاع مقدس[6] گویای، نقش آفرینی­ های زینب­ وار زنان مومن میهن اسلامی­ مان است.

مطمئنا حضور زنان در مساجد آنها را در جریانی از آموزش ها و تعالی روحی قرار می دهد. برکات و آثاری که زنان می­ توانند از این پایگاه اجتماعی دریافت کنند بسیار قابل توجه است. هویت یابی ،آشنایی با وظایف دینی و عبادی ، یادگیری مهارت­ های زندگی به خصوص آموزش­ های تربیت فرزند و یافتن پاسخ­ های مناسب به سوالات و شبهات رواج یافته در جامعه کنونی از مهم­ترین ثمرات این حضور است.

از ابتدایی­ ترین آثار حضور بانوان در مساجد کشف و شناخت هویت خویشتن است. شناخت کمال هر موجودی به ویژه یک زن به شناخت هویت او بستگی دارد. در هر حدی توان آشنایی با ماهیت خود موجب می­ شود که فرد به اغراض و نقطه کمال وجودی خود برسد. بانوان از آنجا که تاثیر مستقیمی در بهداشت روانی جامعه دارند برای ایجاد خانواده­ی پویا باید خود را بشناسند. این شناخت باید بر مبنای جهان­ بینی اسلامی رخ دهد تا بتواند در تصمیمات مناسب و رفتارها تاثیر عمیق خود را بگذارد. این هویت­ یابی در جمع­ های نزدیک به هم سریع­تر و دقیق­تر اتفاق می­افتد. یکی از ویژگی­ های مسجد نسبت به دیگر مکان­ ها، افرادی است که با مسجد سر و کار دارند، مسجد را می­ تواند میعادگاه عاشقان کوی دوست و شیفتگان وصل عنوان نمود.[7] حضور این افراد در کنار هم و در جمع­ هایی که اندیشه­ های مشابه دارند روند خویشتن شناسی را سرعت می­ بخشد. باید توجه داشت که این افراد با اندیشه­ های مشابه به دلیل نزدیکی به مرکز عرفان و اخلاق ـ مسجدـ دور از رذایل اخلاقی همدیگر را همراهی می­ کنند.

اثر بعدی حضور در مساجد به دلیل شرایط ویژه­­ ی جامعه کنونی است. امروزه مساجد برای حضور بانوان مهیا هستند. حضور در مراسم عبادی نماز جماعت ، عزاداری ها و شب زنده داری هایی که در مساجد برگزار می­­ شود روح بانوان را جلا داده و موجبات تعالی روحی و معنوی ایشان را فراهم می­ آورند. همچنین به مناسبت­ های گوناگون در آن­ها معارف و علوم اسلامی ارائه می­ شود از این ­رو گرد­همایی بانوان در مسجد، بهترین زمان برای خوشه چینی از خرمن آموزه­ های دینی و قرآن است. همان­طور که در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مرسوم بوده که حضرت زهرا (سلام الله علیها) در مسجد، به کلاس درس می­ نشستند و زنان مدینه را با معارف توحیدی آشنا می­نمودند.[8]

 مساله­ ی دیگر از اثرات حضور بانوان در مساجد، کسب مهارت­ های زندگی است. بانوان نقش­آفرینان اصلی جامعه هستند و این نقش آفرینی اتفاق نمی ­افتد مگر اینکه زنان جامعه در محیط سالم آموزشی، برای انجام این مسئولیت­ ها آماده شوند. از آنجا که همیشه مسجد بستر رشد و بالندگی افراد جامعه اسلامی بوده و هست؛ مناسب­ ترین مکان برای کسب مهارت های زندگی برای زنان می­ باشد. با وجود تغییرات عمیقی که در شیوه­ی زندگی جوامع امروزی رخ داده ؛ سیره­ ی ائمه اطهار(ع) بهترین مرجع چگونه زندگی کردن برای انسان کنونی است. وجود کلاس­ های آشنایی با سیره­ ی حضرت فاطمه (سلام الله علیها) در مساجد می­ت واند مناسب­ترین شروع باشد. سخنان حضرتش در رابطه با نقش زن در جامعه و خانواده ، رفتار ایشان با همسر بزرگوارشان، حضور فعال در رویدادهای اجتماعی مانند جنگ، حج، امربه معروف و نهی از منکر و حتی نحوه ­ی شهادت و دفن ایشان کلاس درسی به وسعت تمام ابعاد زندگی انسانی است.[9]

از سویی دیگر اصلی­ ترین مسئولیت بانوان، تربیت فرزندان به عنوان اعضای جامعه اسلامی است . امروزه معضلات جدیدی در رابطه با تربیت کودکان برای والدین ایجاد شده است که مطمئنا برای مقابله با آن­ها نیاز به آموزش مناسب وجود دارد.این آموزش ­ها نیز در بستر مسجد کاملا امکان پذیر است . اگر مادران به همراه فرزندان خود در مناسبت­ ها و مراسم مساجد شرکت کنند؛ به تعظیم شعائر بپردازند می­ توانند زمینه استفاده از فضای سالم را برای دلبندان عزیز خود فراهم آورند. البته باید توجه داشت که رفتار والدین و بزرگتران مسجد به عنوان الگو نوع رفتار و کنش کودکان در مسجد را رقم می­زند. توجه به سخنان سخنران، رعایت سکوت در زمان قرائت قرآن، آداب پرسیدن سوالات دینی واعتقادی و... از آداب حضور در مسجد است که کودکان از والدین و بزرگتران مسجد می­آ موزند و اگر این امر به درستی انجام پذیرد با جامعه ­ای هدایت­ پذیر مواجه خواهیم بود که بالندگی خویش را مدیون امر به معروف و نهی از منکر عملی پر مهر مادران خویش است.

یافتن پاسخ برای سوالات و شبهات اثر دیگر حضور فعال بانوان در مساجد است. حضور علمی زنان در مساجد، این کانون­ های شکل­ گیری تمدن اسلامی، می­ تواند یکی از جلوه­ های فرهنگی و اجتماعی این قشر عظیم در جامعه باشد. در عصری که انسان با حجم زیادی از شبهات و سوالات در رسانه ­ها مواجه است؛ وجود نهادی برای پاسخگویی ضروری است. مسجد همان نهاد پاسخگوست. رسانه­ ای کارآمد، گویا و فراگیر که می­ تواند علاوه بر تاثیر در بحث­ های دینی و فرهنگی، سوالات و شبهات بانوان را  پاسخگو باشد. تشکیل حلقه­ های پاسخگویی به سوالات دینی در مسجد محله با حضور دانش­ آموختگان علوم دینی و به شکل هفتگی یکی از بهترین راه­ ها برای تقویت بنیه­ی علمی مادران جامعه است. بی­ تردید تاثیر این آموزش در محیط خانواده به کاملا محسوس خواهد بود. هم­اکنون نیز تاثیرگزارترین اندیشه­ های اجتماعی توسط مادران و بانوان در خانواده نهادینه می­ شوند.

از سویی دیگر بسیار طبیعی است هر اندیش ه­ای که عامدا یا سهوا از محیط مسجد دور شده است نتواند در مسیر صحیح تمدن سازی گام بردارد. دوری بانوان از مساجد هم به عنوان پایگاه اصلی تمدن و فرهنگ اسلامی ؛ هویت زن مسلمان در معرض تهدید قرار می دهد.

 در نتیجه می توان مسجد را یادآور گذشته الهی بشریت، و زمینه ساز گسترش کلمه لا اله الا الله در زندگی انسان دانست. مسجد جایگاهی است که با یاد آوری این پیشینه و اجرایی کردن این دستور الهی زمینه ساز تربیت انسان­هایی است که رنگ طهارت ظاهری و باطنی به خود گرفته اند. حضور بانوان در این مکان مقدس به افزایش ایمان­ گرایی و دین ­مداری در خانواده­ ها خواهد انجامید.  چنین مکانی، با چنین اوصافی بحق افضل مکان­ه ا و محبوبترین آن­ها در نزد پروردگار یگانه خواهد بود.

کتابنامه:

1-    تاریخ و تمدن اسلامی، فاطمه جان احمدی، دفترنشر معارف،1393،قم

2-    تاریخ حیات فکری و سیاسی پیامبر اکرم(ص)، رسول جعفریان، موسسه انصاریان،1343،قم

3-    بینش اسلامی و پدیده‌های جغرافیایی، عباس سعیدی رضوانی، بنیاد پژوهش ­های اسلامی آستان قدس رضوی، تابستان 1367،شماره19،مشهد

4-    تألیف و تدوین کتاب در کتابخانه‌ های دوره تیموری، رضا امیرخانی، فصلنامه کتاب، بهار 1379، دوره 11

5-    ایران و اسلام، عبدالرضاحائری،آستان قدس رضوی،چاپ جدید 1394،مشهد

6-    کارنامه اسلام، عبدالحسین زرین کوب، امیرکبیر،1348،تهران

7-    مسند حنبل، احمد بن حنبل،الاسلامی،1417ه.ق، بیروت

8-    صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل بخاری، دارالاسلام،1419ه.ق، بیروت

9-    زن در تاریخ معاصر ایران، مراد علی توانا، برگ زیتون،1384، تهران