برای بررسی دقیق راه های رویارویی با فتنه ها ازدیدگاه امام علی (علیه السلام) ، وظایف سه رکن جامعه ، یعنی رهبری (حکومت) ، خواص ، و مردم را جداگانه بیان می کنیم.

الف )رهبری

دو ویژگی در رهبری جامعه اسلامی برای برخورد با فتنه ها در خور اهمیت است:یکی ، شناخت دقیق جامعه و فتنه های هم بستر با آن ؛و دیگری ، جسارت و شجاعت در مقابله با آنها ، رهبری در هرم قدرت جامعه اسلامی ، جایگاه والا و خطیر دارد و هر عمل و سخن رهبر ، در مقام پیش برنده اجتماع مسلمانان ، بسیار مهم است . از این رو ، بینش استوار و شناخت همه جانبه و صحیح از عوامل فتنه ، شرط لازم و اساسی برای رهبری خردمندانه جامعه اسلامی است .
در هجوم اموال فتنه ها که هر کدام به سویی پیش می روند ، قدرت تفکر ، تدبر و اراده و عمل رهبری ، می تواند تلاطم امواج را فرو نشاندو کشتی توفان زده جامعه اسلامی را به ساحل آرامش رساند.

حضرت علی (علیه السلام) شیوه رهبری خود را چنین بیان می فرماید :

آگاه باشید که شیطان حزب خود را فراهم ساخته و سوار و پیاده اش را فرا خوانده و ـ به سوی شماـ تاخته . حقیقت بینی من با من است ، نه حق را از خود پوشیده داشته ام و نه بر من پوشیده بوده است . به خدا سوگند برای آنان آبگیری پر کنم که چون بدان درآمدند ،برون شدن نتوانند و چون برون شدند خیال بازگشتن در سر نپرورانند.(1)

امیرمؤمنان ، علی (علیه السلام) در ادامه معرفی شیوه رهبری خود در برخورد با فتنه ها می فرماید:

به خدا چون کفتار نباشم که با آهنگ خوابش کنند و فریبش دهند و شکارش کنند. من تا زنده ام به یاری جوینده حق ، روی گردان از آن ]حق] را می زنم ، و با فرمان بر یک دل ، نافرمان بددل را ؛ که به خدا سوگند ، پس از رحلت رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) تا امروز پیوسته حق مرا از من بازداشته اند ، و دیگری را بر من مقدم داشته اند.(2)

اگر نیروی عزم و اراده و قدرت اندیشه و کیاست ، در رهبری جمع گردد، جامعه مسیر هدایت را می پیماید و سنگلاخ های پرپیچ و خم را در می نوردد.

چنانکه حضرت علی (علیه السلام) پس از واقعه نهروان ، با مردم چنین سخن می گوید:

اما بعد ،ای مردم! من فتنه را فرو نشاندم و کسی جزمن دلیری این کار را نداشت ، از آن پس که موج تاریکی آن برخاسته بود ، و گزندش ، همه جا را فرا گرفته بود.(3)

ب) مردم

مردم ،رکن اصلی و واحد ضروری تشکیل دهنده اجتماعند که در دگرگونی های اجتماعی نقش اساسی دارند . هر چه افراد جامعه ، با نشاط تر ، پویا تر و هوشیارتر باشند ، جامعه ، سریع تر مسیر پیشرفت را خواهد پیمود و کمتر دچار فتنه ها می شود. اکنون پرسش این است که وظیفه مردم در رویارویی با فتنه ها چیست؟ با توجه به گستردگی و پیچیدگی فتنه ، شناخت و تجزیه و تحلیل لایه های زیرین و درونی آن ،به طور معمول ، برای مردم دشوار است . از این رو ،باید با احتیاط با آن روبرو شوندو تا آنجا که می توانند دامن خودرا از آن برکشند و به همراه رهبر عادل و زمان شناس جامعه اسلامی حرکت کنند. البته این، به معنای بی توجهی نسبت به حوادث روزگارو آنچه در جامعه می گذرد ، یا به سر بردن حالت خمودگی نیست ، بلکه منظور ،فتنه گریزی است و اینکه پیش رفتن به سوی فتنه و خود را در آتش آن افکندن ، ناپسند است .پیشوای اول اسلام علی(علیه السلام) شیوه رویارویی مردم را با فتنه ، چنین ترسیم می کند:

]در آن فتنه[ کشته ای است که خونش رایگان است ، و ترسانی که پناه خواه از این و آن است . فریبشان دهند با بستن پیمان ، و مغرورشان سازند به نام ایمان . پس نمودارهای فتنه و نشانه های بدعت می باشید ، و آن را که پیوند جماعت مسلمان بدان استوار است و ارکان اطاعت بر آن پایدار،برخود لازم شمارید و بر خود درآیید؛ ستمدیده نه ستم شما به دیگران رسیده و بپرهیزید از درافتادن به دامگاه های شیطان(4)

بنابراین ،ازدیدگاه آن حضرت ، در رویارویی با فتنه ها باید اندیشناک و محتاطانه حرکت کرد . ایشان در کلامی دیگر می فرماید : «هنگام فتنه چون شتر دو ساله باش ؛ نه پشتی ]دارد] تا سوارش شوند و نه پستانی تا شیرش دوشند.»(5)

نکته دیگر آن است که در رویارویی با فتنه ها ، باید از شتاب بی جا دوری کرد واسیر کمند احساسات بی ریشه نگردید ؛ که در غیر این صورت ، جز در افتادن در چاه عمیق و خوفناک فتنه ، حاصلی نخواهد بود. به بیان دیگر فقط ، نیروی منطق و تفکر ، سخن سنجیده ،و اقدام بجاست که می تواند آتش فتنه را مهار کند. امیر مؤمنان در این باره با مردم چنین می گوید:

بر جای باشید و بربلا ،شکیبا و دست ها و شمشیرهای خودرا درهوای زبان های خویش به کار مدارید ؛ و در آنچه خدا شما را بدان نینگیخته ، شتاب میارید.(6)

از دیگر وظایف مردم ،هشیاری در انتخاب رهبر صالح ،سیاسی، فکری و اجتماعی ، و اطاعت کامل از وی است . چنانچه در این انتخاب ، به جای بصیرت و دانایی ، بر پایه پندارها و سلیقه ها و تعصبات بی اساس عمل شود ، فتنه ، سایه سنگین و شومش را می گسترد و جامعه با بحران رو به رو خواهد شد. در حالی که اگر مردم در گزینش رهبران ، مسیرصحیح را بپیمایند و با بینش استوار ، آنها را انتخاب کنند و در پشتیبانی از آنان فرو گذار نکنند ، صلح و آرامش و سعادت و دین باوری اوج خواهد گرفت و فتنه سازان هر چه بکوشند ، کمتر بهره می برند.(7)

ج) خواص

خواص و نخبگان ، حلقه واسطه میان مردم و رهبری و حکومت را تشکیل می دهند . آنان هر چه درایجاد رابطه دو جانبه میان توده مردم و نهاد حکومت بیشتر بکوشند ، نقش حقیقی خویش را بهتر ایفا کرده اند. خواص ، یعنی کسانی که درک و بینش و آگاهی بالاتری نسبت به دیگران دارند ، وظیفه ای سترگ بر دوش می کشند ؛ چرا که وظیفه و کارکردی دو گانه ، بر عهده دارند. ازیک سو باید در دفاع از حریم رهبر بکوشند و مردم را برای حمایت از نظام ، بسیج کنند،به پیوند رهبر و ملت بیندیشند و مردم را به آینده جامعه امیدوار سازند؛ از سوی دیگر ،نیازها و خواسته های ملت را به رأس هرم ،یعنی رهبر جامعه انتقال دهند ، نارسایی ها و نابسامانی ها را گوشزد ، و بر اوضاع نظارت کنند. وظیفه دیگر خواص و نخبگان ،آن است که همچون یاری دلسوز و ناصحی امین ،درکنار رهبری بمانند و در هنگامه های سخت ،بازوی پرتوان او باشند . وی را از جریان امور، خواسته های مردم و تحولات جامعه آگاه سازند و بر ستم و بی عدالتی در نهان و آشکار بخروشند و این گونه ، هم با فتنه ها و فتنه گرها مبارزه کنند و هم پیدایش زمینه ها و اسباب آن پیش گیری کنند.

پی نوشت ها :

1.                  نهج البلاغه ، ترجمه : سید جعفری شهیدی ، خطبه 10.

2.                  همان ، خطبه 6.

3.                  همان ، خطبه 93.

4.                  همان ، خطبه 151.

5.                  همان ، کلمات قصار ، ش1.

6.                  همان ، خطبه 191.

7.                  همان ، خطبه 5.