سؤالات تحقیق

1)   نام‌گذاری هر سال در قالب یک شعار کلیدی و فراگیر چه اهمّیتی دارد؟

2)   حماسه اقتصادی و حماسه سیاسی چیست؟

3)   اقتصاد مقاومتی چیست؟

4)   آموزه‌های قرآنی و مسجدی اقتصاد اسلامی و وجوه تمایز آن از سایر مکاتب اقتصادی کدام هستند؟

5)   مسجد، در قالب چه آموزه‌هایی و چگونه می‌تواند در خلق حماسه اقتصادی تأثیر بگذارد؟

فرضیه‌های تحقیق

1)   در نام‌گذاری هر سال جزئیات و کلّیات شرایط داخلی کشور و اوضاع خارجی و شرایط جهانی با نهایت درایت و علم معنوی توسّط ولیّ امر مسلمانان در نظر گرفته می‌شود. بر همه آحاد مردم و مسئولان کشور لازم است که در مورد آن به تحقیق و تدبّر بپردازند تا وظایف خود را شناخته، به خوبی اجرا نمایند.

2)   آموزه‌های اقتصاد اسلامی، با بهره‌گیری از آموزه‌های قرآنی و سیره اهل‌بیتD بسیار عمیق و گسترده هستند و توجّه به آنها موجب جلوگیری از تحقّق اهداف شوم سیاسی و اقتصادی دشمنان اسلام و قرآن خواهد شد.

3)   مسجد، دارای کارکردهای اقتصادی متنوّعی است که رویکرد عبادی و اعتقادی دارند و با سازمان‌دهی این کارکردها به منزله رفتارهای مسجدی، می‌توان مسیر تحقّق حماسه اقتصادی را هموار ساخت.

مقدّمه

امروز، کشور ما در حوزه‌های اقتصادی خود با مسائل یا مفاهیمی مواجه است که به هیچ عنوان، چه در عرصه‌ نظری و در کتاب‌های درسی و چه در عرصه‌ عمل و تجارب بشری، مشابه و مابه‌ازای واقعی نداشته است. بنابراین، خود انقلاب اسلامی مکلّف به نوآوری و ابتکار و نظریه‌پردازی و الگوسازی در این عرصه‌های جدید اقتصادی است. هر کشوری که عَلَم استکبارستیزی را برپا کند، ناگزیرِ نیازمند چنین الگوهایی است. «کلمه کمیابی، دارای نزدیک­ترین معنی به کلمه محدودیّت یا اقتصاد است که در مقابل کلمه نامحدود یا آزاد مطرح می­شود. کمیابی منابع، مسئله اساسی و محوری هر جامعه است. از آنجا که منابع هر جامعه­ای محدود است، تمامی جوامع با سؤالاتی از قبیل، چه تولید شود، چگونه تولید شود، برای چه کسانی تولید شود، رو به رو هستند. اقتصاد، به همه این سؤالات، در قالب مکاتب اقتصادی پاسخ می­دهد».[1]اقتصاد، در وضعیت کنونی جهانی، حرف اول را می‌زند و هر کشوری که از نظر اقتصادی قدرتمند باشد، در زمینه سیاسی و نظامی و... نیز وجهه بین‌المللی مناسبی خواهد داشت. در این نوشتار، با رویکردی اعتقادی، مباحث پایه‌ای بیان می‌شود و با تأمّل در نام‌گذاری20 سال اخیر، جنبه‌های اقتصادی آن را بحث می‌گردد. نگارنده، به کمک مطالعات و تحقیقات بین‌رشته‌ای (اقتصادی و قرآنی)، مباحث مربوط به اقتصاد مقاومتی و آموزه‌های قرآنیِ اقتصاد اسلامی را بحث کرده است. به نظر نگارنده، فعّالیّت‌های مسجدی و رفتارهای مسجدی، اگر در راستای اصول مدوّن و برنامه‌ریزی شده، منطبق با اقتصاد مقاومتی و جهاد اقتصادی سازمان‌دهی و اجرا شوند، دست‌یابی به حماسه اقتصادی به سهولت امکان‌پذیر خواهد شد. برای شروع مطالب، ابتدا مباحث واژگانی مطرح می‌شود.

بحث واژگانی اقتصاد

واژه «اقتصاد» (Economics) از دو کلمه یونانی «اویکوس» (Oikos) به معنای «خانه» و «نمین»  (Nemin) به معنای «اداره کردن» تشکیل شده است؛ این واژه به معنای لغوی «تدبیر منزل» یا «اداره کردن خانه» است.[2]اقتصاد، از ریشه «قصد» و به معناى «اعتدال و میانه­روی» و «استقامت در راه»، است.[3]

بحث واژگانی اقتصاد از منظر آیات و روایات

اقتصاد در عربی به معنای میانه­روی و اعتدال است. شواهد این مدّعا، مستندات قرآنی و روایی زیر هستند:

الف) مستندات قرآنی

1)    «اقتصاد» در لغت به دو معنا است: یکى از آن دو پسندیده است و حدّ میانه افراط و تفریط است؛ مانند: جود، که حدّ وسط اسراف و بخل محسوب مى­شود یا شجاعت، که حدّ وسط تهوّر و ترس است. این معنا در قرآن، چنین به کار رفته است: «وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ؛ در رفتارت میانه را برگزین».[4]معنای دیگر اقتصاد، به امرى اشاره می‌کند که بین پسندیده و ناپسند در نوسان است؛ مانند: آنچه که بین عدل و جور، قریب و بعید فرض مى­شود. قرآن در این مورد می‌فرماید: «فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ وَ مِنْهُم مُّقْتَصِدٌ؛ بعضى از آنان بر خود ستم کردند و بعضى، راه میانه را برگزیدند».[5]

 

2)   قرآن می‌فرماید: «...فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ؛ و چون نجاتشان داد و به خشکی رساند؛ برخی از آنها میانه­رو هستند».[6]

3)   در آیه‌ای از قرآن آمده است: «فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ؛ پس، برخی از آنان بر خود ستمکارند و برخی از آنان میانه­رو و برخی از آنان در کارهای نیک به فرمان خدا پیشگام هستند».[7]

4)   قرآن کریم در آیه‌ای می‌فرماید: «مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما یَعْمَلُونَ؛ از میان آنها گروهی میانه­رو هستند و بسیاری از آنها بد رفتار می­کنند».[8]

مستندات روایی

روایات متعدّدی از معصومان در مورد مفهوم اقتصاد وجود دارد که بیان همه آنها در این مقال نمی‌‌‌‌‌گنجد. در ادامه، به عنوان نمونه، به برخی از آنها اشاره شده است.[9]

1)    امام صادق(ع) می‌فرمایند: «ضَمِنْتُ لِمَن اقتصد أن لا یفْتَقر؛ من برای هر کسی که در زندگانی میانه­رو باشد، بی‌نیازی را ضمانت می­کنم». [10]

2)    امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: «لسَّرَفُ مَثْواةٌ و الْقَصْدُ مَثْراةٌ؛ میانه­روی در زندگی موجب زیادی مال و زیاده‌روی موجب ضایع نمودن مال است». [11]

3)     حضرت علی(ع)  می‌فرمایند: «مَا عَالَ مَنِ اقْتَصَدَ؛ کسی که (در مخارج زندگى خود) میانه­روى پیشه نمود، تنگدست نشد».[12]

4)    در نامه امیرمؤمنان(ع) به زیاد آمده است: «دَعِ الاِسرافَ مُقتَصِداً...؛ اسراف را کنار بگذار و میانه‌روی پیشه کن...».[13]در این کلام حضرت، «قصد» به مفهوم روش معقول و راه استوار بین افراط و تفریط است.

5)    امام علی(ع) مى‌فرماید: «لَنْ یهلَکَ مَنْ اِقْتَصَدَ وَ لَنْ یَفْتقِر مَنْ زَهَدَ؛ آن کس که میانه­روى در پیش گیرد، هرگز هلاک نگردد و کسی که زهد پیشه کرد، هرگز به دام نیفتاد».[14]

  بحث اصطلاحی اقتصاد

 علم اقتصاد را علم ثروت دانسته­اند. برخی آن را مطالعه چگونگی تنظیم تولید و فعّالیّت­های مبادله­ای افراد ذکر کردند.[15]اندیشمندان معاصر، اقتصاد را بررسی روش­هایی می­دانند که با پول یا بدون پول، برای به کار بردن منابع کمیاب به منظور تولید کالا و خدمات و توزیع بین افراد و گروه­ها انتخاب می­کنند.[16]

شاخه­های اصلی علم اقتصاد

علم اقتصاد به دو دسته اصلی و کلّی تقسیم می­شود:

الف) اقتصاد خُرد (Microeconomic): به مطالعه تصمیمات فرد درباره کالاهای خاصّ می‌پردازد.[17]در این بخش از علم اقتصاد، رفتار فرد مصرف­کننده یا تولید­کننده یا چگونگی تعیین قیمت در بازار، کشش عرضه و تقاضا و... مطالعه و بررسی می­شود.[18]

ب) اقتصاد کَلان (Macroeconomic): به بررسی رفتارهای اقتصادی در سطح کلّی کشور می­پردازد و اجزای اقتصاد را به همراه اثر متقابل و کنش آنها بر همدیگر بحث و بررسی می­کند.[19]در واقع، اقتصاد کلان، مطالعه اقتصاد در قالب یک نظام است و با تفکّر سیستمی آن را تحلیل می­کند.[20]با کمک اقتصاد کلان، موضوعاتی مانند، سطح عمومی قیمت­ها، سطح اشتغال، درآمد ملّی، تولید ناخالص ملّی و... بررسی و مطالعه می­شود.[21]

 فلسفه و اهمیّت نام‌گذاری سال‌ها

رهبر معظّم، بر اساس ضرورت و نیاز کشور عزیزمان، ایران، در پیام نوروزی برای هر سال، نام خاصّی را انتخاب می‌کنند تا توجّه خاصّ مردم و مسئولین نظام به آن شعار با شعور، معطوف شود و افق چشمانداز میان‌مدّت و کوتاه‌مدّت، مهندسی و تدبیر گردد. به عبارت دیگر، یکی از ابتکارات اثربخش و ارزشمند مقام معظّم رهبری، تعیین یک نام یا شعار برای هر سال و پیگیری آن شعار و ارائه جمع‌بندی از آن، در پیام نوروزی و سخنرانی آغازین خود در ابتدای هر سال نو است. سخنرانی رهبر معظّم، در روزهای اوّل سال شمسی که به‌‌‌طور معمول، در کنار بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) و در بین زائران و مجاوران آن حضرت (که از همه اقشار و گروه‌های مردم از سراسر کشور حضور دارند)، ایراد می‌گردد، فرصتی برای تحلیل و تبیین شعار سال و بیان چرایی و چیستی آن توسّط مقام معظّم رهبری(ع) محسوب می‌شود. البتّه این ابتکار، حکمت‌ها وآثار فراوانی دارد که برخی از آنان به صورت خلاصه، به شرح زیر است:

1)   تسهیل امر هدف‌گذاری در امور اجرایی کشور به منظور برنامه‌ریزی دقیق‌تر و نیل به آن اهداف؛

2)   ایجاد شور و نشاط، حرکت در قوای سه گانه و همه وزارتخانه‌های منتسب به آنها؛

3)   ایجاد همبستگی اجرایی و سازمانی و همدلی و همسویی، وحدت نظر و در یک کلام انسجام ملی؛

4)   تدبیر در مورد مسائل پیش رو و هشدار نسبت به خطرات و تهدیدات پیش رو و آماده‌سازی نظام و مردم برای مقابله با دشمنان؛

5)   ترغیب و تشویق شدن دستگاه‌های اجرایی و مدیریتی در راستای شعارهای هر سال؛

6)   ایجاد یک فرهنگ نوین و اقتضایی برای شرایط خاصّ هر سال به دلیل وجود زمینه پذیرش فرهنگی در عموم ایرانیان؛

7)   پایه‌ریزی و طرح یک توقّع و انتظار بر اساس گفتمان ملّی و انگیزاسیون فراگیر برای برآورده‌سازی آن انتظارات؛

8)    ایجاد طرز تفکّر جدید در طرز تلقّی‌ها و نگرش‌ها و رویکردها در بین نخبگان و توده‌های مردم؛

9)   پایه‌گذاری فرهنگ غنی و معنوی انتظار، با طرح شعار کارآمد هر سال به منظور آماده‌سازی سرزمین اسلامی برای ظهور حضرت ولیّ عصرf و اولویّت‌گذاری موضوعات راهبردی کشور.

 بررسی شعارهای انتخاب شده در سال‌های گذشته نشان می‌دهد که هر یک از این شعارها، ریشه در ضرورت‌های آن سال داشته است و اولویّت اوّل و موضوعِ راهبردی مورد نیاز کشور در شعار سال منعکس گردیده و آن شعار، مهم‌ترین نیاز کشور بوده است. به عبارت دیگر، این پیام‌های سالانه‌، فصل‌الخطابی آگاهانه و بایسته است که با توجّه به شرایط و مقتضیّات زمانی و مکانی، برای تمامی اقشار و لایه­ها و سطوح مختلف جامعه اسلامی تبیین می‌شود. این پیام، با ابلاغ رسمی از سوی رهبر معظم به سه قوهّ، برای اجرا، در سطح جامعه، جاری می­گردد. در ادامه، با نگاهی کوتاه به روند نام‌گذاری20 سال اخیر، برخی نکات مهم این نام‌گذاری بهتر و بیشتر روشن می‌شود.

روند نام‌گذاری سال‌ها با رویکرد اقتصادی

نام مربوط به هر سال، از ویژگی‌ها و شرایط همان سال تأثیر می‌پذیرد. رهبر فرزانه با حکمت و تدبیر و علم و تخصّص ولایی خود، نیازها و مشکلات، تهدیدها و فرصت‌ها و ضعف‌ها و قدرت‌های کشور را بهتر از همه می‌شناسد. ایشان با نام‌گذاری هر سال در قالب یک شعار، همراه با نهایت شعور و تدبیر و شناخت، هدایت و رهبری را در حق پیروان خود، تمام و کمال به انجام می‌رسانند. این موضوع، بیانگر ولایت و رهبری فراگیر ایشان است. در جدول زیر نام‌گذاری مربوط به 20 سال اخیر، از 1373 تا 1392 ارائه شده است. به زعم نگارنده، در هر سال، یک جمله تحلیلی برای تعیین مسیر بحث بیان شده است.

جدول بررسی و تحلیل نام‌گذاری سال‌ها در بیست سال اخیر[22]

نگارنده، با ارائه این جدول و دسته‌بندی نام‌گذاری این سال‌ها در پی آن نیست که فلسفه نام‌گذاری هر سال را به‌‌‌طور دقیق در این نوشتار کوتاه تشریح کند و شرایط آن سال را در اذهان تداعی نماید. با این حال، برخی نکات قابل توجّه بیان خواهد شد. با بررسی این جدول، برخی نکات و نتایج به شرح زیر به دست می‌آید:

1)   در بیشتر نام‌گذاری‌ها، محور شعارهای رهبر معظّم اقتصاد و موضوعات مربوط به آن بوده است. در برخی موارد، موضوعات زمینه‌ای و مفاهیم پایه‌ای اقتصاد بیان شده است.

2)   سال‌های 78 و 79 و 81 و 85، با نام‌های شریف حضرت امام خمینی و امیرمؤمنان و امام حسین و پیامبر اعظم مزیّن شده است. هر چند به ظاهر از مفاهیم اقتصادی برای این سال‌ها استفاده نشده است؛ ولی مقام معظّم رهبری به منظور الگوبرداری رفتاری از سبک مدیریت و سبک زندگی آن بزرگواران، به این کار اقدام نموده است.  

3)   هر چه از سال73 به سال92 نزدیک‌تر می‌شویم، مفاهیم خاصّ اقتصادی نمودِ بهتری پیدا می‌کنند تا زمینه‌های انجام حماسه اقتصادی به تدریج فراهم شود.

4)   در سال‌های73 تا 77 بر انضباط در همه ابعاد زندگی و صرفه‌جویی و قناعت تأکید بیشتری شد. سپس، در ادامه، برخی از الگوهای سیاسی کشور و اُسوه‌های دینی مطرح شدند. در ادامه به موضوعاتی، مانند اتّحاد و همبستگی و نوآوری و شکوفایی و همّت مضاعف تأکید گردید تا همه آحاد جامعه برای جهاد اقتصادی و توسعه تولید ملّی و حماسه اقتصادی آماده شوند.

5)   با کمی دقّت در عناوین سال‌ها و یک تحلیل اوّلیه مشخص می‌شود که در همه سال‌ها به صورت مستقیم یا به‌‌‌طور تلویحی، به اقتصاد اشاره شده است. ستون تحلیل اقتصادی در جدول فوق، این نکته را به خوبی را نشان می‌دهد. این موضوع، بیانگر این است که اقتصاد از اهمّیت بالایی در عرصه داخلی و خارجی برخوردار است که در صورت نیل به این قدرت برتر می‌توان با مدیریت بهینه به سایر اهداف اجتماعی و سیاسی و... نیز دست یافت. 

فلسفه نام‌گذاری سال 1392

 رهبر معظّم در مدّت 5 سال گذشته، نام‌های اقتصادی را برای هر سال انتخاب کرده‌اند. این تدبیر به این دلیل است که در یکی دو سال اخیر، فشارهای خارجی بر اقتصاد ایران بیشتر شده است و به علّت تحریم بانک مرکزی و تحریم‌های نفتی و فشارهای خارجی دیگر، درآمد‌های ایران کاهش یافته است.

 در این مورد، باید طرح ملّی هدفمندی یارانه‌ها را هم مورد توجّه قرار داد. این طرح برخی مسائل را نیز به وجود آورده است. بخشی از مشکلات که در این زمینه پیدا شده است به دلیل تحریم‌های خارجی است؛ امّا تعدادی از مسائل، ناشی از سوءتدبیر و اشکالات در مدیریت اجرایی طرح است. به عنوان مثال، همه می‌دانیم که در ابتدای طرح قرار بود آن را به‌گونه‌ای مدیریت نمایند که واحدهای تولیدی خرد، متوسّط و کلان، دچار بحران در تعیین بهای تمام شده تولیدات خود نشوند. این در حالی است که بنگاه‌های تولیدی، آسیب زیادی دیده‌اند و این موضوع از غفلت مربوط به نحوه اجرای طرح و مدیریت مقدّمات و تبعات آن ناشی شده است. از طرف دیگر، پرداخت نقدی یارانه‌ها و تزریق نقدینگی به جامعه، به هر صورت ممکن، عوارضی را برای اقتصاد خرد و کلان کشور به همراه  خواهد داشت. با افزایش نقدینگی و عدم توجّه به افزایش تولید، تورّم زیادتر می‌شود.

با اندکی تأمّل در مطالب اقتصادی مطرح شده، مشخّص می‌شود که اقتصاد کشور در وضعیّت خاصّی قرار دارد و برای برون‌رفت از این پیچش سخت اقتصادی، بیش از هر زمان، نیازمند حرکتی بزرگ هستیم؛ یعنی به‌‌‌طور جدّی، امروز نیازمند یک حرکت تاریخی برای پشت‌سرگذاشتن شرایط کنونی هستیم. در یک کلام، خلق حماسه اقتصادی در کنار حماسه سیاسی الزامی است. به همین دلیل، رهبر فرزانه با الهام‌گیری از الگوهای حماسی از سیره معصومان و بر حسب آموزه‌های مسجدی و معنوی، بهترین و اثرگذارترین نام را برای سال 1392 انتخاب نمودند.[23]

با بررسی اوضاع داخلی و خارجی کشور، به روشنی درمی‌یابیم که عوامل متعدّدی در قالب بسترهای زمینه‌ساز برای حماسه‌ سیاسی مدّنظر رهبری بودند؛ برخی از عوامل خارجی عبارت‌‌اند از: تهدیدات سیاسی خارجی، جنگ تبلیغاتی، شبهه‌افکنی و ایجاد تردید در میان مسئولان و نخبگان، مانع‌تراشی‌های همه‌جانبه دشمنان در فعّالیّت‌های هسته‌ای ایران، جهانی‌سازی سیاسی، منزوی‌سازی ایران در محیط بین‌الملل، تنش‌زایی و ایجاد ناامنی، بهره‌گیری از پتانسیل‌های سیاسی موجود. البتّه عوامل متعدّد داخلی دیگر نیز در این نام‌گذاری نقش داشتند که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: انتخابات ریاست‌جمهوری سال92، تجربه تاریخی انتخابات شوراها، امنیت‌زایی، ثبات و آرامش سیاسی، استقلال سیاسی، قانون‌گرایی و... . نکته مهم این است که بحث در مورد همه این موارد در این مقال نمی‌‌‌‌‌گنجد؛ ولی این مطلب بیانگر آن است که مقام معظّم رهبری در نهایت تدبیر و و با نگرشی جامع و چشم‌اندازی بلندمدّت، به نام‌گذاری سال 92 به عنوان سال «حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی» مبادرت فرمودند.

با توجّه به مطالب مطرح شده، برای بررسی بیشتر نقش مسجد در خلق حماسه اقتصادی و حماسه سیاسی، ابتدا به بحث واژگانی این مفاهیم پرداخته می‌شود و سپس مفاهیم اقتصادی و نقش مسجد در ایجاد حماسه اقتصادی اشاره خواهد شد.

حماسه چیست؟

«حماسه»، در لغت به معنای دلیری کردن، دلاوری کردن و شجاعت است.[24]همچنین، به مفهوم شجاعت نمودن، شعر رزمی و انجام امری افتخارآمیز از روی شجاعت، مهارت و شایستگی، آمده است.[25]در فرهنگ‌لغات عربی نیز، حماسه به مفهوم شدّت یا محکم بودن و متعصّب بودن در دین و در کارها آمده است.[26]

مقام معظّم رهبری در رابطه با مفهوم حماسه می‌فرماید: «حماسه، یعنی آن کار افتخارآفرینی که با شور و هیجان انجام می‌گیرد»؛[27]«حماسه با عقل هدایت و با ایمان پشتیبانی می‌شود و باید از دل بجوشد و یک مقوله دستوری و بخشنامه‌ای نیست».[28]

«حماسه، یعنی واقعه‌ای جهادگونه و پرشور؛ این را باید ملّت ایران و مسئولان کشور، مورد نظر قرار دهند».[29]«رفتار حماسی، یعنی رفتاری که بر آمده از غیرت و شجاعت و مردانگی، ایستادگی و مقاومت باشد. شخصیّت حماسی کسی است که از چنین روحیّه‌ای برخوردار است و می‌تواند با حرکت و تلاش ویژه خود، این روحیّه را در دیگران ایجاد کند و یا آنان را از حالت خمود و مردگی در آورد و زنده گردند».[30]

حماسه سیاسی

 نام‌گذاری سال92 به نام سال حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی، در حالی صورت گرفت که انتخابات ریاست جمهوری و همچنین، انتخابات شوراها در این سال دارای اهمیّت زیادی بودند. آنچه که در سخنان رهبر معظّم نهفته بود، انتخاب فردی اصلح و توانمند برای ریاست جمهوری آینده، متناسب با برنامه‌های سند چشم‌انداز 1404 بوده است. به بیان دیگر، مقام معظّم رهبری شأن و منزلت ریاست جمهوری را از آنِ فردی دانستند که بتواند با اجرای دقیق سند چشم‌انداز، حماسه‌ای در سیاست و اقتصاد کشور ایجاد کند. در حقیقت، حضور حداکثری و حماسی ملّت پای صندوق‌های رأی و انتخاب کاندیدای اصلح برای به دست‌گیری ریاست جمهوری در سال‌های آینده می‌تواند کشور را بیش از پیش به سمت توسعه و پیشرفت رهنمون سازد.

مهم‌ترین عامل خلق حماسه سیاسی توسّط ملّت بصیر ایران در سال جاری، مشارکت سیاسی آنها در تعیین سرنوشت خودشان بوده است. «مشارکت»، در لغت به معنای همکاری، شرکت داشتن یا حضور داشتن است.[31]فرهنگ انگلیسی «آکسفورد»، واژه‌ «participation» را که معادل مشارکت فارسی است، به معنای «عمل یا واقعیّت شرکت کردن، بخشی از چیزی را داشتن یا تشکیل دادن» دانسته است.[32]بر این مبنا، مشارکت سیاسی، در اصل به معنای شرکت در امور عمومی، همراه با احساس مسئولیّت مشترک است. به تعبیر دیگر، مشارکت سیاسی، «تعهّدی فعّالانه، آزادانه و مسئولانه» است که به عنوان یکی از ساز و کارهای اِعمال قدرت، از درون جامعه برمی‌خیزد.[33]در نهایت، می‌توان مشارکت سیاسی را شامل هرگونه رفتار و عمل فردی یا جمعی دانست که در راستای همکاری و تعاون عمومی در عرصه‌ سیاست صورت می‌گیرد و هدف آن تحت تأثیر قرار دادن قدرت، تصمیم‌ها و سیاست‌گذاری‌های عمومی، مانند انتخاب رهبران سیاسی و یا اِعمال نظارت بر آنها و... است.[34]

حماسه اقتصادی

اقتصاد مقاومتی و حماسه اقتصادی و سیاسی از آموزه‌های اسلامی برگرفته شده است. علاوه بر لزوم تحقّق حماسه سیاسی، شکل‌گیری حماسه اقتصادی، در حقیقت مهم‌ترین، راهبرد حفظ انقلاب و تداوم آن با تکیّه بر پیشرفت‌ها و حفظ همه ارزش‌هاست. رهبر فرزانه با الگوگیری از آموزه‌های ارزشمند اسلام به لزوم شکل‌گیری حماسه اقتصادی تأکید دارند. در صدر اسلام، مسلمانان در شعب ابی‌طالب با همه مشکلات، 3 سال تمام مقاومت کردند و توانستند با رهبری الهی پیامبر اعظمJ برای حفظ انقلابشان پایداری کنند و در نهایت، زمینه حاکمیّت دینی را در شبه‌جزیره عربستان رقم زدند. اکنون با توجّه به شرایط موجود، الگوی ما نیز همین است. از طرف دیگر، اوج ایثار  و حماسه‌سازی در حادثه کربلا برای همه روشن است. جایی که امام حسین در برابر محروم ماندن از جزئی‌ترین نیاز فیزیولوژیکی انسان، یعنی آب، دلیرانه مقاومت کرد. با این‌گونه رشادت‌ها، حماسه اقتصادی در برابر جنگ اقتصادی نمود پیدا می‌کند. بسیار روشن است که جنگ دشمنان ایران در این برهه از زمان، یک جنگ اقتصادی است. اعلام تحریم‌های اقتصادیِ پی‌درپی و صدور قطعنامه‌های متعدّد علیه ایران نیز دلایل روشن این ادّعاست. در چنین شرایطی، رهبر فرزانه به لزوم شکل‌گیری یک حرکت فراگیرِ حماسه‌گونه در تمام ابعاد اقتصاد، چه در بعد اقتصاد خرد و چه در اقتصاد کلان تأکید دارند.

تبیین رابطه اقتصادی و سیاسی بودن یک حرکت حماسی

یک نکته اساسی این است که در ادبیات مدیریت کشورها[35]اگر پدیده‌ای از نظر سیاسی درست نباشد، نمی‌‌‌‌‌تواند از نظر اقتصادی، از آن نتیجه مناسبی انتظار داشت. اگر حماسه سیاسی به صورت درست خلق نشود، بعید است حماسه اقتصادی به وقوع بپیوندد و اجرای حماسه سیاسی شرط لازم اجرای حماسه اقتصادی است. ارتباط و تعامل سیاست و اقتصاد، قابل انکار نیست. به‌ویژه، سیاست، همیشه بر اقتصاد تأثیر تعیین‌کننده‌ای دارد و البتّه از آن به شدّت اثرپذیر است. مبارزات انبیاء با فقر و محرومیّت، از یک سو و با تکاثر و افزون‌طلبی و سرمایه‌داری خون‌آشام از سوی دیگر، در کنار مبارزه با طاغوت‌ها و سلطه‌های نامشروع، حماسه‌های سیاسی و اقتصادی فراوانی را در تاریخ مبارزات انبیاء به یادگاری گذاشته است. در تاریخ تبلیغ دین توسّط انبیاء، همیشه در کنار رویاروئی با فرعونیان و نمرودها، مقابله با قارون‌ها نیز وجود داشته است. این ارتباط به‌گونه‌ای است که استقلال سیاسی، بدون استقلال اقتصادی و برعکس آن، حداقل در تجربه تاریخی وجود ندارد. در هم‌تنیدگی سیاست و اقتصاد در قرون اخیر به شدّت افزایش یافته است و هیچ سیاستی، بدون ابعاد اقتصادی و هیچ اقتصادی، بدون ابعاد سیاسی یافت نمی‌‌‌‌‌شود.[36]

برای بررسی و تشریح نقش مسجد در اقتصاد و خلق حماسه اقتصادی، لازم است کمی به عقب برگردیم و برخی مفاهیم زمینه‌ای را مورد مطالعه قرار دهیم. در سال 91 شعار همه مردم ایران به همراه دولت، حمایت از تولید ملّى، کار و سرمایه ایرانى بوده است. در همان سال، رهبر گرانقدرمهم‌ترین مفهوم بنیادین اقتصاد، یعنی اقتصاد مقاومتی را بیان کرده است. اقتصاد مقاومتی، اساس توسعه اقتصادی در وضعیّت کنونی است که باید در همه موارد، در تصمیمات کلان کشور مورد توجّه قرار گیرد. تحریم‌هایی که امروز از سوی همه دشمنان اسلام، برای فلج ساختن اقتصاد کشور تدارک دیده می‌شود، در کنار برخی تهدیدات دیگر، بیانگر این است که اقتصاد کشور ما، باید اقتصادی مقاومتی باشد تا آسیب‌های این تحریم‌ها خنثی شود. البّته، تصمیمات متعدّد دیگری نیز باید در قالب اقتصاد خرد و موضوعات فرهنگی و اجتماعی در این خصوص صورت بگیرد تا اثربخشی اقتصاد مقاومتی تضمین شود. بر همین اساس، در ادامه به مطالبی در مورد تبیین و تشریح اقتصاد مقاومتی و فلسفه طرح آن و موضوعات مرتبط به این مبحث، اشاره خواهد شد.

اقتصاد مقاومتی از دیدگاه رهبری

اقتصاد مقاومتی، از دو واژه اقتصاد و مقاومت تشکیل شده است. در مطالب قبلی، به مفهوم واژگانی اقتصاد و علم اقتصاد اشاره شده است. مقاومتی بودن، یک صفت برای اقتصاد است که به مفهوم استقامت اشاره دارد. «مقاومت و استقامت، یعنی تلاش بر حقّ‌اندیشی و حقّ‌رَوی و عدم تمایل به چپ و راست و در تعریفی دیگر، استقامت،  به معنی شناخت صراطِ مستقیم و مجاهدت و مقاومت در این راه است».[37]

در سالی که با نام حمایت از تولید ملّی، کار و سرمایه ایرانی مزیّن شد، به اوج رسیدن فشارهای ناشی از تحریم­های اقتصادی بین­المللی، اقتصاد کشور را در شرایط خاصّی قرار داد. در این شرایط بود که راهبرد «اقتصاد مقاومتی» مطرح ­شد. با توجّه به اینکه این راهبرد مختصّ شرایط فعلی اقتصاد ایران است و پیشینه و تجربه منطبق با شرایط کنونیِ کشور ما را هیچ کشوری، در هیچ کجای دنیا نداشته است، ضرورت تبیین، تعریف مؤلّفه­های اقتصاد مقاومتی بیش از پیش آشکار می­شود.

 اگر چه موضوع اقتصاد مقاومتی چندی پیش در اذهان اقتصاددانان به وجود آمد؛[38]امّا این مبحث به صورت تأکیدی توسّط مقام معظّم رهبری در 8 مرداد 1391، در دیدار جمعی از محقّقان، پژوهشگران، متخصّصان و نوآوران عرصه‌ علم و فناوری و نیز مسئولان شرکت‌های دانش‌بنیان و پارک‌های علم و فنّاوری مطرح گردید. برای ورود به بحث، ابتدا شمّه­ای از بیانات رهبر معظّم مطرح می­شود. در این دیدار ایشان فرمودند: «یکی از راه‌های عبور از مقطع حسّاس و سرنوشت‌ساز کنونی جدّی گرفتن اقتصاد مقاومتی است. اقتصاد مقاومتی یک شعار نیست؛ بلکه یک واقعیّتی است که باید محقّق شود».[39]

اقتصاد مقاومتی، اقتصادی مقاوم در هر دو جنبه خرد و کلان

سؤال بسیار مهمّی در این بخش از بحث، در اذهان خوانندگان ایجاد می‌شود، این است که با توجّه به دو جنبه کلّی خرد و کلان در اقتصاد، مفهوم اقتصاد مقاومتی به کدام بخش از آن مربوط می‌شود. پاسخ این است که از اقتصاد کلان به نام اقتصاد بخش عمومی هم یاد می­شود. آنچه در اصطلاح اقتصاد مقاومتی مطرح می­شود بر هر دو شاخه علم اقتصاد دلالت دارد. از طرف دیگر، به دلیل این که «اقتصاد کلان را اقتصاد دولت می­خوانند، می­توان گفت که اقتصاد بخش عمومی، شامل هم اقتصاد خرد و هم اقتصاد کلان است».[40]

از طرف دیگر، موفقیّت اقتصادی، به صورت سنّتی در حوزه کلان اقتصاد(Macroeconomics)  و با تولید ناخالص ملّی [41](GNP)متجلّی می‌گردد. این مفهوم، هر فعّالیّت یا تولید اقتصادی را، صرف‌نظر از منابع و فواید واقعی و اثرات بلندمدّت، روی رفاه اجتماعی اندازه می‌گیرد. بر اساس مکتب اقتصادی هر جامعه، برخی رفتارها به عنوان الزامات تولید، برای رسیدن به سطح GNP موردنظر، مشروع و مقبول محسوب می‌شود. این باور به مشروعیّت، در جوامع کاپیتالیستی صنعتی یا جوامع اسلامی و... متفاوت هستند. به‌‌‌طور کلّی، تولید یا تولید ناخالص ملّی بیشتر با خود، اشتغال بیشتر را به دنبال دارد و اشتغال بیشتر، رفاه مردم فعلی و رضایت‌خاطر ظاهری آنها را فراهم می‌آورد.

 آنچه که در کلام رهبری و تحلیل­گران و اندیشمندان اقتصادی، در رابطه با اقتصاد مقاومتی مطرح است، به کلیّت نظام اقتصادی کشور، به عنوان یک نظام واحد اشاره دارد. از این‌رو، به نظر می­رسد که تأکید بیشتر اقتصاد مقاومتی به اقتصاد بخش عمومی مربوط است که گاهی اوقات «مالیه عمومی» هم نامیده می­شود.[42]

 

 

الگوهایی برای تعریف اقتصاد مقاومتی

اگر دانش انباشته و کتاب‌های مرسوم اقتصادی دنیا را مطالعه کنید، نظریه یا تجربه‌ای مدوّن و مکتوب درباره اقتصاد مقاومتی نخواهید یافت. از آنجا که تحریم­های شدید استکبار بر علیه ایران تاکنون سابقه نداشته، چگونگی واکنش به آن هم امری بدیع است. حتّی اگر مطالعاتی هم در این‌باره صورت گرفته باشد، به دلیل سرّی و سیاسی بودن، امکان دسترسی به آن برای کارشناسان معمولی وجود ندارد. بنابراین، با تعمیق مطالعات در اقتصاد و مداقّه در بیانات مقام معظّم رهبری و مطالعه وضع موجود، می­توان اقتصاد مقاومتی را با بهره‌گیری از چهار الگوی زیر تعریف نمود:

الف) اقتصاد مقاومتی یا اقتصاد موازی

این تعریف به برخی اقدامات در موازی با وضعیّت موجود برمی­گردد. همان­گونه که روشن است در اوایل انقلاب دولتمردان کشور، با توجّه به نیازهای موجود و با روحیّه مذهبی، به تأسیس ادارات یا نهادهایی، مانند کمیته‌ امداد امام خمینی، جهاد سازندگی، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و بنیاد 15 خرداد اقدام نمودند. امروز نیز باید برای تأمین اهداف عالیه انقلاب، این‌گونه پروژه‌ها را ادامه داد و تکمیل کرد؛ یعنی برای تحقّق اقتصاد مقاومتی، به نهادسازی‌های مقاومتی در اقتصاد نیاز داریم که وظایف آنها چه بسا از نظر ماهیّت، از عهده‌ نهادهای رسمی اقتصادی موجود برنمی‌‌‌‌‌‌آید. پس، باید نهادهایی موازی برای این کار ویژه ایجاد گردد؛ به عبارت دیگر، ما در متن این اقتصاد، به یک «اقتصاد ثانویّه» و مشابه و تکمیلی نیاز داریم. برخی از این نهادها برای اهداف بلندمدت و مشخصّی تأسیس شدند که شاید نیازی به وجود آنها در شرایط حاضر نباشد. در واقع اهداف مربوط به آنها، به‌‌‌طور کامل، محقّق شده است. بر اساس اقتصاد مقاومتی اهداف جدیدی باید در ساختار کلان تبیین شود که نیاز به نهادهای جدید را روشن می‌سازد.

ب) اقتصاد مقاومتی یا اقتصاد پدافندی

شکّی نیست که اندیشه اقتصاد مقاومتی، تفکّری بومی و منطقه­ای است و در مقابله با تحریم­های فلج‌ کننده آمریکا و اتّحادیه اروپا و دیگر کشورهای هم­پیمان با آمریکا، در اذهان مدیران اقتصاد کلان کشور با عنایت و تأکید رهبری، شکل گرفته است. با این دیدگاه، ابتدا باید به مهارت­های آفندشناسی و هجوم­شناسی مسلّح شویم و دشمن را با همه ویژگی­ها و اقدامات آینده به‌‌‌طور دقیق بشناسیم. در آن صورت، برای هر حمله، یک ضدّ حمله طراحی و اجرا نمائیم. در واقع، در برابر هر استراتژی دشمن، ما یک استراتژی مقاومتی را تدوین و اجرا کنیم. از آنجایی که این تعریف به شناخت کیفیّت حمله یا تحریم­های دشمن بستگی دارد، می­توان آن را از این منظر یک «اقتصاد تدافعی» نامید.

ج) اقتصاد مقاومتی یا اقتصاد ترمیم‌گر

تحریم­ها، در ابتدا مشکلاتی را در اقتصاد کشور ما به وجود آوردند که ضعف فرآیندها و ساختارها و نهادهای فرسوده و ناکارآمد موجود اقتصادی را به خوبی آشکار ساخت. اگر این تشکیلات و روش‌ها تغییر نیابد، نمی‌‌‌‌‌­توان به یک اقتصاد مقاومتی رسید. بر اساس این دیدگاه، با تغییرات جزئی یا کلّی، نهادهای دارای اثربخشی کم، «مقاوم‌سازی» و «آسیب‌زدایی» یا «مرمّت» می­شوند. در واقع، اگر در راستای عملیاتی­سازیِ بیانات مقام معظّم رهبری، یک نهاد فرضی نمی‌‌‌‌‌‌تواند انتظارات اقتصادی ما را برآورده سازد، باید با تعریف دوباره سیاست‌ها و خط مشی­های سازمانی، مانند یک ستاره دریایی، بخش آسیب­پذیر و آسیب­دیده را ترمیم کنیم. با ترمیم­های نهادی یا سازمانی یا دستگاهی یا وزارتخانه­ای و تعریف و تشریح وظایف جدید و تکمیلی، ما به یک اقتصاد مقاوم و شکست­ناپذیر می­رسیم.

د) اقتصاد مقاومتی یا اقتصاد الگویی

در این تعریف به دنبال ترکیب هر سه دیدگاه فوق هستیم؛ یعنی اگر ترمیمی در ساختارها لازم است، آن را انجام دهیم و همزمان، هجمه­ها و تحریم­ها را شناسایی ­کنیم و در صورت نیاز، نهادسازی را به صورت کامل انجام ­دهیم. در این روش، باید از جدیدترین دانش در عرصه داخل و بین‌الملل مطّلع باشیم و بر اساس اقتضای شرایط، تصمیمات و طرح­های خرد و کلان اقتصادی را اجرا نمائیم. از آنجا که این تعریف بر اساس شرایط داخلی کشور و اوضاع خارجی و استراتژی‌های تحریمی دشمنان است، می­توان این اقتصاد را یک «اقتصاد اقتضایی»[43]نامید؛ زیرا با در نظر گرفتن تهدیدات قبلی و فعلی و آتی و با توجّه به اصول و ارزش‌های بنیادین سیاست کشور، نحوه عمل خود را انتخاب و اجرا می­کنیم.

دلایل لزوم توجّه به اقتصاد مقاومتی

اکنون که برخی از الگوهای تعریف اقتصاد مقاومتی بیان شد و این مفهوم تا حدودی تشریح گردید، این سؤال در ذهن خوانندگان مطرح می‌شود که به‌‌‌طور کلّی، دلایل بیان اقتصاد مقاومتی و تأکید رهبری به داشتن اقتصاد مقاومتی و اقتصادی بر پایه دانش چه بوده است. هر چند دلایل کم اهمّیت و با اهمّیت زیادی در این مورد مطرح است، با وجود این، مهم‌ترین و کلّی‌ترین دلایل در ادامه اشاره خواهد شد:

 الف) درآمدهای خام فروشی دامی اقتصادی

 بر اساس بیانات مقام معظّم رهبری یکی از بهترین مظاهر و مؤثّر‌ترین مؤلّفه‌های اقتصاد مقاومتی، شرکت‌های دانش‌بنیان است که می‌توانند اقتصاد مقاومتی را پایدار‌تر کنند. تولید ثروت از طریق منابع تمام‌شدنی، همچون نفت، خودفریبی است و خام‌فروشی دامی است که میراث سال‌های متمادی قبل از انقلاب محسوب می‌شود و متأسّفانه کشور، گرفتار آن شده است و باید تلاش شود که ملّت ایران از این تله نجات پیدا کند.

در توجیه این خود­فریبی می­توان گفت که در زمان­های گذشته، افزون شدن منابع و ذخایر نقدی و ارزی کشور، به دلیل افزایش بیش از حدّ قیمت نفت، یکی از امتیازات استراتژیک محسوب می­شد. این ثروت نقدی، در سال­های گذشته باعث بیماری هلندی[44]در اقتصاد ایران شد که به عنوان «بلای منابع و اثر آزمندی» مطرح می­شد و برنامه­های اقتصادی دولت را تغییر داده بود. در واقع عدم مدیریّت دانش در اداره امور عمومی، این بیماری­ها را در اقتصاد ایجاد کرد. تحقیقات ثابت می­کند که مصارف لجام‌گسیخته منابع بودجه­ای حاصل از فروش نفت، سرانجام باعث می­شود که دولت برای استقراض و تأمین بودجه در آینده نزدیک به بازار پول و سرمایه روی بیاورد.[45]در چنین شرایطی بود که رهبر معظّم مفهوم اقتصاد مقاومتی را مطرح کردند.

ب)اقتصاد مقاومتی، مهم‌ترین عامل مبارزه با تحریم‌ها

 واژه تحریم، به مهار صادرات یا واردات مربوط می­شود و در رابطه با اقتصاد بین‌المللی و بین دو اقتصاد کلان مفهوم پیدا می­کند. تحریم، تدابیر قهرآمیز اقتصادی علیه یک یا چند کشور، برای ایجاد تغییر در سیاست­های آن کشور است یا دست کم بازگوکننده نظریات یک کشور درباره این قبیل سیاست­های دیگران است.[46]در واقع، تحریم، باز پس­گیری عمدی یا تهدید به باز پس­گیری روابط معمول تجاری یا مالی از سوی یک دولت است.[47]

اوّلین تحریم‌های آمریکا به مهاجرین مربوط می‌شود که در سال 1765 نسبت به قانون استمپ اعتراض داشتند. کم‌کم تحریم‌های اقتصادی در سیاست خارجی یا داخلی آمریکا به یک سنّت و عادت سیاسی تبدیل شد.[48]

تحریم آمریکا، از زمان تسخیر لانه جاسوسی (سفارت آمریکا در ایران) و گروگان‌گیری تعدادی از آمریکایی‌ها شروع شد. اوّلین اقدام برای تحریم، امتناع آمریکا از ارسال تسلیحات خریداری شده ایران، به ارزش300 میلیون دلار، در 8 نوامبر 1979 بود. بعد از آن، دولت آمریکا در دفعات پیاپی، بر گستردگی و عمق تحریم به صورت فراگیر افزود. جنگ عراق علیه ایران و حمایت آمریکا از آن کشور، واقعه طبس، عدم‌بازپرداخت کلّ دارایی[49]بلوکه شده ایران، قرارداد الجزایر، تشدید محدودّیت­های وارداتی از ایران به آمریکا توسّط ریگان، ممنوعیّت انواع کالاها و تجهیزات اساسی و حیاتی به ایران، حمایت اسرائیل از آمریکا، قانون داماتو و قانون گیلمن و... از وقایع تعمیق تحریم علیه ایران بودند. امروز، این تحریم به حدّی است که کشورهای واسطه و دارای روابط تجاری با ایران، به تنبیه تجاری و تحریم آمریکا دچار می­شوند و نیز هر نوع کالا و خدمات که به نوعی وارد چرخه بازرگانی ایران شده، نباید وارد آمریکا شود.[50]

 این درست است که اگر ایران زیر بار فشار اقتصادی آمریکا نمی‌‌‌‌‌­رفت، شاید اقتصاد بهتری داشت؛ امّا از سال 1995 تاکنون اقتصاد ایران، با ثبات­تر و سالم­تر شده است.[51]اکنون، به قول یکی از اقتصاددانان می­توان گفت که161 بار تحریم، نه تنها اقتصاد ایران را فلج نکرد، بلکه اقتصاد ایران را واکسینه نمود.[52]

 همه کارشناسان داخلی و صاحب­نظران سیاسی و اقتصادی خارجی بر این عقیده­اند که آمریکا با این تحریم­ها، نه تنها به اهدافش نمی‌‌‌‌‌­رسد، بلکه منافع و عملکرد اقتصادی خود را به مخاطره انداخته است.[53]یکی از منابع برجسته و شاهد این مدّعا، کتاب «احساس مطلوب یا کار نامطلوب با تحریم­ها» است. نویسنده این اثر، با بررسی مطالعات و گزارشات متعدّد «مرکز مطالعات راهبردی و بین‌المللی آمریکا»،[54]این نکته را مطرح کرد که به‌‌‌طور تقریبی، همه تحریم­های فراگیر و یک‌جانبه کشور آمریکا با ناکامی این کشور و پیشرفت بیشتر و بهتر کشورهای هدف، همراه بوده است.[55]

مقام معظّم رهبری در این مورد فرمودند: «ما باید یک اقتصاد مقاومتی در کشور به وجود آوریم. امروز، کارآفرینی معنایش این است. دوستان درست گفتند که ما تحریم‌ها را دور می‌زنیم. بنده هم یقیین دارم [که] ملّت ایران و مسئولان کشور، تحریم‌ها را دور می‌زنند [و] تحریم کنندگان را ناکام می‌کنند؛ مثل موارد دیگری که در سال‌های گذشته، در زمینه‌های سیاسی بود که یک اشتباهی کردند، یک حرکتی انجام دادند، بعد خودشان مجبور شدند برگردند، یکی‌یکی عذر خواهی کنند».[56]

اقتصاد مقاومتی، اقتصادی بر پایه آموزه‌های قرآنی

داشتن یک اقتصاد باثبات و پایدار از اهداف اصلی هر حکومت یا دولت است. اقتصادی که متزلزل باشد و بر اساس کوچک­ترین تصمیم­های سیاسی و غیر سیاسی در یک گوشه از جهان، نامتعادل شود، بقای هر دولت و حکومتی را به مخاطره می­اندازد. سیاست‌های اقتصادی ایران تا قبل از انقلاب بر اساس امیال و نظرات سلسله پادشاهی اتّخاذ می­شد و زیرکی مدیران اقتصادی کشور در برابر اهداف پنهان استکبار، با توجّه به اِعمال نظر شخص شاه کارساز نبود. در آن زمان، محدودیّتی در تعاملات اقتصادی با جوامع بین‌الملل وجود نداشت.

 با وقوع انقلاب اسلامی که انقلاب ارزش‌ها بود و باورهای اسلامی را حاکم نمود، سعی می­شد تا تصمیمات اقتصادی بر اساس آموزه­های اسلامی صورت بگیرد. این اصل در قالب الگوگیری از آموزه‌های قرآنی، در همه تصمیمات دولت‌مردان متجلّی بود. در ادامه، به برخی از آموزه‌های مهم اقتصاد قرآنی اشاره می‌شود:

الف) آیه نفی سبیل، شاخص‌ترین الگوی اقتصاد مقاومتی

آیه نفی سبیل، یکی از آیات مهّم است که در اتّخاذ سیاست­های خارجی اقتصادی با جوامع دیگر، ارائه طریق می­نماید. قرآن می‌فرماید: «وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً؛ یعنی، و خداى تعالى، هرگز کفّار را ما فوق مؤمنان و مسلّط بر آنان قرار نمى­دهد».[57]

 بر اساس این آیه، مؤمنان، حقِّ پذیرفتن سلطه کافران را ندارند. سلطه­پذیرى نشانه نداشتن ایمان واقعى است و باید کارى کرد که کفّار از سلطه بر مؤمنان، براى همیشه مأیوس باشند. پس، هر طرح، عهدنامه، رفت‌وآمد و قراردادى که راه نفوذ کفّار بر مسلمانان را باز کند، حرام است. بنابراین، مسلمانان باید در تمام جهات سیاسى، نظامى، اقتصادى و فرهنگى از استقلال کامل برخوردار باشند.[58]

 با این نگرش عمیق ِمدیران کلان کشور، استکبار جهانی نتواست منافع خود را در کشور حفظ نماید. از این‌رو، در دفعات و مراحل و گام­های متعدّد، با اعمال تحریم­های مستقیم و غیرمستقیم، عرصه را بر اقتصاد ایران سخت و سخت­تر نمود. اکنون، ملّت و دولت ایران، با رهنمودهای رهبر معظم توانسته تحریم­ها را پشت سر نهد و در این راستا به توسعه همه ­جانبه اقتصادی برسد. بدین دلیل، بحث اقتصاد مقاومتی، به عنوان یکی از راه­های چابک ­سازی نظام اقتصادی با درایت خاصّ رهبر انقلاب مطرح گردید.

ب)ایمان، معیار برتری و قدرت اقتصادی

قرآن کریم، در مورد برتری مؤمنان بر کفار می‌فرماید: «وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنین‏؛ و [شما مسلمانان] سست نشوید و غمگین نگردید و شما برترید، اگر ایمان داشته باشید».[59]

آیه بیان شده، بر این نکته دلالت دارد که مؤمنین نسبت به دیگران برتری خواهند داشت. از طرف دیگر، می‌دانیم که یکی از لوازم برتری، بی‌نیازی اقتصادی از دولت‌های استکباری و خودکفا بودن مسلمانان است؛ زیرا نیاز به دیگران، همیشه همراه با ذلّت و اسارت است. بنابراین، ملّتی که بخواهد بزرگ سربلند زندگی کند، باید ابتدا خود را از بند اسارت غیر مسلمان آزاد سازد.

 رهبر معظم با اشاره به آیه بیان شده، در این خصوص می‌فرمایند: «فقط مواظب باشید وحدت و شور و احساس تکلیف را در خود حفظ کنید. قرآن، به مسلمان‌ها خطاب مى‌کند و مى‌گوید: اگر مؤمن باشید [إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنین]، نه از کسى بترسید و نه سست شوید [وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا]. مظهر ایمان، همین شور و نشاط و تلاش و وحدت و حضور در صحنه است؛ دشمن هم از همین [حضور] مى‌ترسد. تا وقتى حضور قوى و پُرشور شما مردم، استمرار دارد، ان شاء اللَّه، لطف خدا هم با ما خواهد بود».[60]

ج) دوری از ولایت غیرالهی

در قرآن، پیروی از ولایت الهی و ولایت اولیاء خدا تأکید شده است. این ولایت، در امور اقتصادی نیز باید توجّه شود. قرآن کریم در مورد لزوم دوری از ولایت غیرالهی می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصارى‏ أَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمین‏؛ ای مؤمنان! یهود و نصاری را به دوستی مگیرید. بعضی از آنها دوستان بعضی دیگرند. هر که از شما با ایشان دوستی کند، خود از ایشان است. همانا خداوند، مردم ستمگر را هدایت نمی‌‌‌‌‌‌کند».[61]

در آیه مطرح شده و برخی آیات مشابه دیگر، مسلمانان از قبول ولایت کفّار، سخت برحذر داشته شده‌اند؛ زیرا قبول این اسارت و پذیرش ولایت طاغوت، نیازهای گسترده اقتصادی را به ارمغان می‌آورد. مسلمانان، نباید حتّی لحظه‌ای ولایت کفّار و یهود و نصارا و طاغوت را تحمّل نمایند؛ زیرا این سرسپردگی به عظمت آنان لطمه وارد می‌کند.

د) اقتدار و طاغوت‌ستیزی

مسلمانان، باید یک اقتصاد خودکفا و غیروابسته به طاغوتیان داشته باشند. این خودکفایی و اقتدار، باید همه‌جانبه باشد؛ اعمّ از: سیاسی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی و... . قرآن کریم در این مورد می‌فرماید: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سیماهُمْ فی‏ وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى‏ عَلى‏ سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظیماً؛ محمّد فرستاده‌ خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفّار سرسخت و شدید هستند و در میان خود مهربانند؛ پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود می‌بینی؛ در حالی که همواره فضل خدا و رضای او را می‌طلبند؛ نشانه‌ آنها در صورتشان از اثر سجده نمایان است؛ این توصیف آنان در تورات و توصیف آنان در انجیل است؛ همانند زراعتی که جوانه‌های خود را خارج ساخته، سپس به تقویّت آن پرداخته تا محکم شده و بر پای خود ایستاده است و به قدری نموّ و رشد کرده که زارعان را به شگفتی وا می‌دارد؛ این برای آن است که کافران را به خشم آورد. (ولی) کسانی از آنها را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند، خداوند وعده آمرزش و اجر عظیمی داده است».[62]

بر اساس این آیه، جمله‌ «فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى‏ عَلى‏ سُوقِهِ» به نیرومندی و بر پای خود ایستادن و قدرت یافتن مسلمانان اشاره دارد. مسلمانان، باید با پشتکار و تلاش فراگیر، به آن درجه از شکوه و عزّت برسند که دشمنان اسلام، تاب تحمّل آن را نداشته باشند. چنین الگویی باید در عملیات اقتصادی منظور شود تا مبانی الگوی اقتصادی مقاومتی، عملی گردد.

مقام معظّم رهبری با تأکید بر این آیه شریف می‌فرمایند: «اسلام پیروان خود را این جور تربیت می‌کند... . اینها، آن معنویّتى است که در آنها وجود دارد؛ آن توکّل، آن توجّه به خدا، آن تذکّر، آن خضوع در مقابل پروردگار. این، خاصیّت پرورش انسان مسلمان و مؤمن است. اسلام این جور انسانى پرورش می‌دهد. در مقابل خداى متعال، خاضع؛ با برادران ایمانى، رحیم، مهربان؛ اخوت اسلامى برقرار [می‌کند]؛ امّا در مقابل مستکبران، در مقابل ظالمان، مثل کوهِ استوار مى‌ایستند... «یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ»؛ خود آن کسانى که این زمینه را فراهم کردند، به شگفت مى‌آیند. این دست قدرت الهى است که این جور انسان‌ها را رشد می‌دهد. دشمن مستکبر وقتى به این انسان مسلمانِ تربیت شده بالیده، در دامان اسلام نگاه می‌کند، معلوم است که به خشم مى‌آید و ناراحت می‌شود «لِیَغیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ»... . خداوند متعال، وعده کرده است به افرادى که این جور حرکت کنند، پاداش خواهد داد، اجر خواهد داد...».[63]

جهاد اقتصادی، اقتصاد مقاومتی مقدّمه حماسه اقتصادی

 جهاد، از تعالیم اصلی اسلام است و در قرآن کریم بارها از این مفهوم استفاده شده است. به عنوان نمونه، قرآن کریم می‌فرماید: «الَّذینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ؛ کسانى که ایمان آوردند و هجرت کردند و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته‏اند، نزد خدا مقامى هر چه والاتر دارند و آنها همان رستگارانند».[64]در این آیه، علاوه بر جهاد کردن در راه خدا با جان، به جهاد کردن با اموال هم اشاره شده است. در واقع، جهاد در راه خدا فقط جهاد با جان و رسیدن به مقام والای شهادت نیست؛ بلکه مؤمنان می‌توانند با مال و ثروت خود در ره دین خدا جهاد کنند. این تعبیر به جهاد اقتصادی اشاره دارد و بر این نکته تأکید دارد که مسئولان و مدیران کشور، در هر سطحی از مسئولیت که هستند، باید با تصمیم‌گیری خود در امور اقتصادی با دشمنان اسلام و هر‌گونه شرک و باطل مبارزه نمایند. با نگاهی به تاریخ اسلام متوجّه این موضوع می‌شویم که موقعیّت‌هایی ایجاد شده است که حرکت‌های جهادی، مسیر تحوّلات اجتماعی زمانه را دگرگون کرده است. یکی از این موقعیّت‌ها، قیام و شهادت امام حسین و یاران گرانقدرش، در مبارزه با باطل است. علاوه بر این، انقلاب اسلامی نیز از ابتدا، قوام و دوام خود را از حرکت‌های جهادی به دست آورده است. بسیار روشن است که حرکت‌ حماسی تاریخِ هشت ساله جنگ تحمیلی، با خاطرات جهادگرانه و ایثار و فدکاری‌های رزمندگان اسلام رقم خورده است و اکنون، ما این آرامش و امنیّت را مرهون خون شهدایی می‌دانیم که یاران و همراهان مسجدی بودنده‌اند. جهاد، مقوله‌ای است که به هیچ وجه نمی‌‌‌‌‌‌توان واجب بودن آن را انکار کرد و در نصوص صریح قرآنی تأکید زیادی به آن شده است.

 در یک تأمّل سطحی، متوجّه می‌شویم که جهاد اقتصادی یک مفهوم گرانسنگ است و فقط به تحمّل سختی اقتصادی، قناعت‌ و صرفه‌جویی کردن، به کارگیری خلاقیّت و... ختم نمی‌‌‌‌‌شود. منظور این است تلاش و تحمّل تنگناهای اقتصادی، برای نیل به منافع فردی را نمی‌‌‌‌‌توان عملی جهادی دانست. جهاد اقتصادی دارا ویژگی‌هایی است که باید در شرایط خاص خود محقّق شود؛ مانند: شناخت وضعیّت ویژه اقتصاد، شناخت اهداف متعالی آن، ملزم شدن به الزامات جهاد، رصد موانع و اتّخاذ راهکارها، اتّخاذ آرایش جهادی، توانمندسازی نیروهی انسانی.[65] تا آن زمانی که مجریان و فعّالان عرصه‌های اقتصادی با دیدگاه اومانیستی در مکتب اقتصادی و با در نظر گرفتن سود فردی، به فعّالیّت‌های اقتصادی بپردازند، نمی‌‌‌‌‌توانیم انتظار تحقّق وعده‌ نصر الهی را در قبال صعوبت‌های اقتصادی داشته باشیم.

نگرشی که در مقابل آموزه‌های اقتصاد مقاومتی وجود دارد، رویکرد «سرمایه‌داری» است. در نظام سرمایه‌داری، سودآوری یک اصل است و سیاست و دیانت و... موضوعات فرعی هستند. نهادهایی، مانند پول و مالکیّت خصوصی و مطلق و... برگرفته از نگرش اومانیستی هستند. در چنین شرایطی اقتصاد مقاومتی می‌تواند مانند دژی مستحکم در برابر توسعه و ترویج اخلاق سرمایه‌داری، دارای اهمّیت زیادی باشد. بر اساس اقتصاد مقاومتی، فعّالان اقتصادی، بدون توجّه به نظام سرمایه‌داری، بر پایه انگیزش اسلامی و منطق جهادگونه به تولید ارزش اقتصادی اقدام خواهند کرد.

 این موضوع، بیانگر برکت‌محوری در اقتصاد اسلامی است و برکات الهی را برای اقتصاد در پی دارد. در چنین اقتصادی هیچ چیزی ارزشمندتر از اِعتلای کلمه الله در همه شئون زندگی فردی و اجتماعی نیست. بدین ترتیب، همه تلاش‌ها و ابتکارات، با رویکرد جهادی صورت گرفته و فرهنگ جهادی به‌‌‌طور کامل احیا و همه‌گیر خواهد شد. در این صورت است که حماسه اقتصادی خلق خواهد شد.

با نگاهی کوتاه به زندگی پیامبر اسلام مشخّص می‌شود که آن حضرت، به دلیل آماده نبودن شرایط زمانی و مکانی، سه سال اوّل بعد از بعثت، مردم را به‌طور مخفی به اسلام دعوت می‌کرد و سپس، به صورت علنی و بعد از مهاجرت از موضع قدرت، در قالب جهاد و حماسه، مردم را به اسلام دعوت می‌نمودند. زمانی که قدرت لازم حاصل گردید، این آیه نازل شد: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ‏ءٍ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُون؛ و از نیرو و اسب‌هاى آماده، هر چه در توان دارید، بسیج کنید تا با این [تدارکات‏]، دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان‏] دیگرى را جز ایشان، که شما آنها را نمى‏شناسید و خدا آنان را مى‏شناسد‌‌، بترسانید و هر چیزى که در راه خدا خرج کنید، پاداش آن به خود شما بازگردانیده مى‏شود و بر شما ستم نخواهد شد».‏[66]‎در مورد حماسه اقتصادی نیز تا اقتصاد جامعه، مراحل مختلف ارتقاء و توانمندی را طی نکرده باشد و پایه‌های اقتصادی کشور استوارتر نگردد، به یک باره نمی‌‌‌‌‌توان به حماسه و جهش بزرگ اقتصادی دست یافت. به‌‌‌طور خلاصه، می‌توان گفت که جهاد اقتصادی با جنگ اقتصادی همراه است. در این جهاد، برای رسیدن به پیروزی باید در قالب اصول اقتصاد مقاومتی، اسقامت و پایداری نمود تا حماسه اقتصادی به وقوع بپیوندد. دو شکل زیر ارتباط و مسیر حرکت را از جهاد اقتصادی به حماسه اقتصادی نشان می‌دهند.                           

 ویژگی‌های مهم اقتصاد اسلامی

اسلام، دین کاملی است و برای همه ابعاد زندگی انسان، برنامه و دستورالعمل‌های لازم را ارائه کرده است؛ به صورتی که هر فرد با عمل با این دستورات، به سعادت دنیوی و اخروی خواهد رسید. آموزه‌های اسلام، نه‌تنها به اقتصاد رنگ و بویی خدایی می‌بخشد، بلکه سیر و سلوک بندگی را متأثّر از اقتصاد می‌داند. دستورات اسلام، نیازهای آدمی را در تمام ابعاد اقتصادی، فرهنگی، خانوادگی، اجتماعی و سیاسی برآورده می‌سازد. این دستورات، هم معیشت‌گرا هستند و هم معنویّت‌گرا، هم دنیانگر هستند و هم آخرت‌نگر. بر این اساس، اقتصاد اسلامی دارای ویژگی‌هایی بنیادین و منحصر به ‌فردی است که در واقع، وجه تمایزات اقتصاد اسلامی از اقتصاد کشورهای غیراسلامی است.[67]در ادامه به برخی از این تمایزات اشاره می‌شود:

1)   خدا محوری: مهم‌ترین آرمان اقتصاد اسلامی، خدا محوری و موحّد پروری است. اسلام به کمک اقتصاد، با شرک مبارزه می‌کند و جوامع انسانی را از مظاهر بت‌پرستی، خودپرستی و شیطان‌پرستی بر حذر می‌دارد. به ‌‌‌طور خلاصه، در اسلام هر فعّالیّت اقتصادی باید با نیّت الهی و خالص برای خدا باشد.

2)   قناعت ‌محوری: اقتصاد معاصر، اقتصادی کثرت ‌محور است؛ یعنی مهم‌ترین هدف آن، رسیدن به ثروت بیشتر است؛ امّا اقتصاد اسلامی، اقتصادی قناعت ‌محور است و اعتدال‌گرایی در تمام عرصه‌های زندگانی را به عنوان سرمایه‌ای تمام نشدنی مورد تأکید قرار می‌دهد. حضرت علی (ع) در این مورد می‌فرمایند: «الْقَنَاعَةُ مَالٌ لا یَنْفَدُ؛ قناعت، ثروتی پایان ناپذیر است»[68].

3)   خدمت‌محوری: اقتصاد فعلی جهانی، اقتصادی ثروت‌محور است و برای رسیدن به این هدف، تمام آرمان‌های انسانی و اخلاقی را فدا می‌کند. اقتصاد اسلامی، اقتصادی بر پایه خدمت‌ به خلق است و خدمت به آفریدگان خدا را بزرگ‌ترین عبادت می‌داند. در آموزه‌های اسلامی، کسی که بیشترین خدمت را به مردم برساند، سودمندترین افراد است.[69]

4)    تولید محوری: تولید، در یک جامعه اسلامی باید این دو شرط را رعایت کند:  

الف) باید لوازم و وسایلی که برای یک زندگی سالم و به دور از اسراف و بیهوده‌کاری لازم است، تامین نماید.

ب) از تولید وسایلی که موجب انحراف اخلاقی و اسراف‌کاری در جامعه می‌گردد، خودداری شود. از مهم‌ترین ارکان اقتصاد اسلامی، تولید‌گرایی و پرهیز از مصرف‌گرایی است و نیز مهم‌ترین بخشی که می‌تواند یک توسعه پایدار را به وجود آورد، تولیدی است که باید بر پایه موازین اسلامی باشد.

5)    عدالت‌مدار بودن: قرآن در این مورد می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسان...؛ در حقیقت، خدا به دادگرى و نیکوکارى و بخشش به خویشاوندان فرمان مى‏دهد».[70]جهاد اقتصادی، به معنای پیشرفت سریع اقتصادی، همراه با توسعه معنویّت و عدالت است. پیشرفت، بدون توجّه به عدالت، از نظر اسلام، پیشرفت نیست.

6)   صداقت‌محور بودن؛ صداقت، در آموزه‌های اسلام بسیار تأکید شده است: قرآن در این مورد می‌فرماید: «لِیجْزِی اللَّهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ وَ یعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ؛ تا خداوند صادقان را به خاطر صِدقشان پاداش دهد و منافقان را عذاب کند».[71]اقتصاد رایج جهانی، بر پایه دروغ و ایجاد نیاز کاذب بنا شده است. اقتصاد اسلامی بر صداقت استوار است. اقتصاد اسلامی، طبق آموزه‌های اسلامی تعریف شده است و هر‌گونه فریب و تقلّب را باعث بی‌برکت شدن ثروت دنیوی و عذاب آخرت می‌داند. سفارشاتی که در مورد ارزان‌فروشی، سهل‌گیری در معاملات، مدارا کردن با مشتری، قبول کردن تقاضای مشتری پشیمان شده و... بر این ویژگی اقتصاد اسلامی (صداقت‌محوری) تأکید دارد. از طرف دیگر، فریب‌کاری، احتکار، خیانت، حقّ‌خوری، رباخواری، اسراف، در اقتصاد اسلامی نکوهش شده است.

7)   برکت‌محور بودن: اقتصاد مدل چینی، کمیّت‌نگر است؛ اقتصاد مدل ژاپنی، به اصل کیفیّت توجّه دارد. این در حالی است که اقتصاد اسلامی، برکت‌محور است و به دو مقوله کمیّت و کیفیّت، به‌‌‌طور همزمان توجّه می‌کند تا با برکت‌بخشی به تولیدات، خدمت‌رسانی بهینه به مردم صورت گیرد. به عبارت دیگر، اقتصاد اسلامی در پی بهره دنیوی و اخروی به صورت توأم است.

عوامل چهارگانه حرکت حماسی

تحوّلات و رخدادهای بزرگ و خلق یک حماسه، مستلزم وجود اصول خاصّی است که در یک شرایط مطلوب محقّق می‌شوند. با تحقّق آن اصول، زمینه‌های خلق یک حرکت حماسی فراهم خواهد شد. در ادامه، به چهار عامل مهم یک حرکت حماسی به اختصار اشاره می‌شود:[72]

1)   عنایت و مشیّت پروردگار: بدون عنایت پروردگار، هیچ اتّفاقی رخ نمی‌دهد. قرآن در این مورد می‌فرماید: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یَشاء اللَّه‏؛ و تا خدا، پروردگار جهانیان، نخواهد، [شما نیز] نخواهید خواست [توانست]».[73] کارهای بزرک و حماسه‌های رخ داده در تاریخ، همگی کار خدا بوده و در بستر اراده او تحقّق یافته است. قرآن مجید، با بیان آموزه‌های گرانقدرش، تردید و بیم اقتصادی را از دل اهل ایمان می‌زُداید و نوید می‌دهد که: «وَإِنْ خِفْتُمْ عَیلَةً فَسَوْفَ یغْنِیکُمُ اللَّـهُ مِن فَضْلِهِ إِن شَاءَ؛ اگر از فشار اقتصادی ناشی از منع ورود مشرکان، بیمناک هستید، در آینده خداوند شما را از فضل خویش بی‌نیاز خواهد کرد».[74]امیرمؤمنان علی(ع) در این مورد می‌فرمایند: «اِحْتَجْ إلَی مَنْ شِئْتَ تَکُنْ اَسیرَهُ وإِسْتَغْنِ عَنْ مَنْ شِئْتَ تَکُنْ نَظیرَهُ؛ اگر نیازمند کسی بودی، زیردست و اسیر اویی؛ ولی چنانچه بی‌نیاز شوی، هم ‌رتبه و نظیر او خواهی شد». [75]

2)   عبرت‌آموزی از گذشته: اصل دوم برای خلق یک حماسه و ایجاد یک تحوّل بزرگ، بهره‌گیری از تجربه و سرمایه گرانقدر باز مانده از گذشته است. عبرت‌آموزی و درس گرفتن، لازمه هر حرکتی است؛ به‌ویژه آنگاه که گذشته‌ای پُردرس و پُرظرفیّت وجود داشته باشد تا چراغ راه آینده محسوب گردد. گذشته انقلاب و تاریخ نظام مقدّس جمهوری اسلامی ایران که خود نتیجه به کار‌گیری همه تجربیّات تاریخی اسلام و ایران است، سراسر درس و عبرت برای حماسه‌آفرینی است.

3)   توانمندی درونی: توانمندی درونی یک ملّت برای ایجاد تحوّل بسیار ضروری است. اگر ظرفیّت‌ها و قابلیّت‌ها و زمینه‌های تحوّل وجود نداشته باشد، شکل‌گیری یک تحوّل، انتظار بیهوده‌ای است. در مورد توانمندی درونی، مرور فهرست توانمندی‌ها و ظرفیّت‌های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و دفاعی کشور و توجّه به دستاوردهای گران‌سنگ و اعجاب‌آمیز ملّت ایران در عرصه‌های مختلف علم و تکنولوژی و تسلیحات و اداره امور مختلف و همه حوزه‌ها، اطمینان ما را برای خلق هر حماسه‌ای بیشتر می‌نماید.

4)   کشش و ظرفیّت آینده: شرایط آینده، باید به‌گونه‌ای باشد که تحمّل تحوّل را داشته باشد. اگر آینده برای تحوّل مناسب نباشد، باز شاهد تحوّلی عمیق نخواهیم بود. در این مورد، نه فقط نیازهای پیش روی ما، بلکه همه شواهد و قرائن از تحوّلات آینده در داخل و منطقه و صحنه بین‌الملل، گویای فرصت تاریخی و استثنائی به وجود آمده برای خلق حماسه توسّط ملّت ایران است. بدین ترتیب، ملّت ایران با هوشمندی و عمل به هنگام، می‌تواند آینده‌ای درخشان را برای خود رقم بزند و در گذر از پیچ تاریخی ملموس کنونی، نه فقط جبران همه عقب ‌ماندگی‌ها، بلکه پیشتازی و الهام ‌بخشی را برای سایر ملّت‌ها به ارمغان بیاورد.

 بر اساس اصول و عوامل ذکر شده، به سامان رساندن حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی برای کشور، در سال 92 کار دشواری نیست؛ زیرا با عنایت خداوند از آغاز انقلاب و قبل از پیروزی انقلاب، تاکنون شاهد توجّهات پروردگار و امدادهای غیبی و آشکار او در همه صحنه‌های انقلاب بوده‌ایم و نصرت خدا، وعده تخلّف ‌ناپذیر است؛ چرا که خداوند در قرآن فرموده است: «أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَریب‏؛ آگاه باش که پیروزى خدا نزدیک است‏».[76] 

نگرش سیستمی، لازمه حماسه اقتصادی

خلق یک حماسه اقتصادی، امری یک بُعدی نیست، بلکه یک تغییر گسترده و فراگیر در سرنوشت یک جامعه نیست. خلق حماسه، با تعامل و هم‌گرایی همه عوامل تأثیرگذار، ارتباط تنگاتنگ دارد. همان‌گونه که در روند اجرای یک عملیات جنگی و خلق حماسه و پیروزی باید همه عوامل با هماهنگ باشند، به همان‌گونه خلق یک حماسه در خارج از فضای جنگ نظامی، باید همه عوامل دست به دست هم بدهند تا تحقّق اهداف تسهیل گردد. هم‌گرایی و هماهنگی، مهم‌ترین عامل تحقّق حماسه است.

ایجاد هماهنگی بین عوامل تحقّق حماسه باید با رویکرد جامع و نگرش سیستمی[77]انجام گیرد. اندیشمندان از این نگرش در همه امور به صورت کاربردی استفاده می‌کنند. «بر اساس این رویکرد، همه آحاد یک جامعه، در هر سطح و مسئولیّتی که باشند، به عنوان اجزای تشکیل‌دهنده یک سیستم یکپارچه در نظر گرفته می­شود و همه عوامل محیطی اعمّ از انسانی، سیاسی و فرهنگی و اجتماعی و مذهبی و...  به همراه رابطه بین آنها، مورد بررسی و تحلیل قرار می­گیرد تا اهداف برنامه­های خلق حماسه اقتصادی محقّق شود».[78]در واقع، همه اعضای جامعه، اعمّ از سران سه قوّه، مدیران کلان کشوری و مدیران میانی و عملیاتی و همه کارگزاران دولتی و همه آحاد مردم و سایر دستگاه‌های اجرایی و قوانین و سیاست‌های کلّی و جزئی و نهادهای قانون‌گذاری و... مانند اجزای یک سیستم به‌هم‌پیوسته هستند و بر هم تأثیر متقابل و هم­افزایی[79]داشته، به نحوی که تصمیم یک عضو بر عملکرد دیگران اثر دارد. بر همین اساس، داشتن یک دیدگاه کلّ­گرا و سیستمی، در برنامه‌ریزی و رسیدن به حماسه اقتصادی ضروری است.

 هم‌گرایی نیروهای اثرگذار در خلق حماسه اقتصادی، نیازمند یک برنامه‌ریزی استراتژیکی و طرح‌های بلندمدّت و میان‌مدّت و کوتاه‌مدّت است که باید با خرد جمعی همه صاحبان اندیشه و فعّالان اقتصادی صورت بگیرد. بنابراین، در کنار توجّه به کاستی‌های برنامه و روحیه در مسیر حماسه‌ اقتصادی، باید به فکر تربیت و محورساختن نخبگانی بود که هم به کارآمدی و تحقّق عینی الگوی جهاد اقتصادی معتقد باشند و هم برای این الگو، از روش‌های خردمندانه و نگرش‌های سیستمی بهره بگیرند.

کارکردهای اقتصادی مسجد در صدر اسلام

با مطالعه تاریخ صدر اسلام، این نکته مشخّص می‌شود که بسیاری از وقایع مهم و فعّالیّت‌های اقتصادی تاریخ اسلام در مسجد به وقوع می‌پیوست. جریان خاتم‌بخشی حضرت امیرA در حال رکوع (بخشش انگشتر به مستمند)، در مسجد بوده است.[80] اسکان و کمک به گروهی از مهاجران و انصار به نام «اصحاب صفّه»، به دلیل تهیدستی و نداشتن سرپناه، در فضای معنوی مسجدالنّبی انجام می­گرفت.[81] مسجد، در صدر اسلام، مکانی برای حفظ خزانه مملکت اسلامی بود. جاهای مختلفی در مسجد، به نام قبه بیت­المال و دارای درب­های آهنی و محکم بود که ثروت ملّی یا ثروت نقدی عمومی حاصل از زکات و مالیات اسلامی و غنایم جنگی و... را در آنجا نگهداری و هزینه یا مدیریت می­کردند.[82]

بنابراین، مساجد در صدر اسلام، در راستای خدمات­رسانی اجتماعی، دارای کارکردهای مهم اقتصادی بودند. برای روشن‌تر شدن این موضوع، در ادامه به گوشه‌هایی از کارکردهای اقتصادی مسجد در صدر اسلام مسجد اشاره خواهد شد:  

الف)مسجد، محل مرکز مدیریت اقتصاد کلان جامعه

علم اقتصاد، با همه مسایل آن در بازار متبلور است و بازار یا سوق، نماد و مظهر فعّالیّت‌های اقتصادی است. بدون در نظر گرفتن این مفهوم، مفاهیمی، مانند عرضه و تقاضا و تعادل قیمت و... معنا پیدا نمی‌‌کند. اسلام ضمن توجّه به بازار، به تبیین شرایط حاکم بر آن پرداخته است تا همه افرادی که به فعّالیّت‌های اقتصادی می‌پردازند، از این دستورات پیروی کنند. بازار، در علم اقتصاد به محلّی گفته می‌شود که عرضه و تقاضا در آن صورت می‌گیرد و با رویارویی خریداران و فروشندگان، قیمت کالا و خدمات تعیین می‌شود.[83] در بازار ایده‌آل مورد نظر اقتصاد اسلامی، افراد باید با توجّه به واقعیّت‌های جامعه انسانی، تحت تربیت اسلامی، با محوریّت قوانین الهی و رعایت اصول اخلاقی باشد.[84]

در گذشته، در کنار مساجد شهر، مسجدِ بازار هم وجود داشت که بیشتر افراد شرکت‌کننده در آن، بازاری بودند. این مساجد، به غیر از مساجد محلّات بود. در زمان‌های گذشته، به‌‌‌طور عموم، بازار در کنار مساجد ساخته می‌شد. افرادی که در شهر و یا در طول راه مورد اجحاف قرار گرفته بودند، به محض ورود به شهری، جهت اقامه دعوی، با ردگیری ساختمان مساجد، به مرکز قضاوت شهر رهنمون می­شدند؛ زیرا دکّه قضاوت، همواره در جنب مساجد برپا بود. هم­جواری دارالخلافه با مسجد، بازهم نقش اطّلاع‌رسانی مساجد را روشن‌تر می­کرد تا تازه واردها، برای انجام امور ادرای خود، از ساختمان مسجد کمک بگیرند. در مساجد بازار، بیشتر بازاریان شرکت داشتند و در این مساجد، بیشتر اخبار تخصّصی حوزه تجارت و گزارشات مربوط به بازار و اوضاع اقتصادی بیان می‌شد.[85]

ب) اثرات غیرمستقیم مسجد در اقتصاد خرد

در صدر اسلام، بیشتر تجّار و بازرگانان، به محض اینکه وارد شهرها مى‏شدند، به مساجد مراجعه مى‏کردند. با توجّه به نقش محوریّت مساجد، حضور این تجّار و بازرگانان در مسجد، نشان از ورود کالاهاى جدیدى داشت که به محض اتمام نماز، خریداران کالا وارد بحث و مذاکره براى خرید و فروش یا مبادله مى‏شدند. اگرچه به‌‌‌طور مستقیم، خرید و فروش در داخل مسجد انجام نمى‏گرفت و هنگام حضور در مسجد، اصل همه کارها بر محور عبادت و نیایش بود، امّا دیدوبازدید و گفت‌وگو براى تبادل و خرید کالاها، بعد از انجام اعمال عبادى صورت مى‏گرفت. البّته، کارکردهای اقتصادی مسجد در صدر اسلام در هر دو جنبه اقتصاد خرد و کلان، متعدّد هستند و بیان همه آنها در این مقال نمی‌‌‌‌‌گنجد. با این حال با بررسی مطالب ذکر شده، در می‌یابیم که مسجد در اقتصاد، نقش بسیار مهمّی داشته است.

جلوه‌های اقتصادی مسجد در تحقّق حماسه اقتصادی

در گذشته، اثرگذاری مسجد در اقتصاد فردی و در اقتصاد خانواده و جامعه، به همان جوامع کوچک مسلمان منحصر بود؛ ولی با پیشرفت و توسعه زندگی اجتماعی و گسترده شدن نظام‌های اقتصادی، نقش اقتصادی مسجد افزایش یافته است. امروز، همه نظام‌های اجتماعی و فرهنگی و سبک زندگی و نحوه تربیت افراد بر اقتصاد اثرگذار هستند. در عین حال، اقتصاد نیز به عنوان مهم‌ترین عامل قدرت و سیادت جوامع، باعث می‌شود که یک کشور قدرتمند اقتصادی در عرصه بین‌المللی، جایگاه مناسبی به دست آورد. در مطالب گذشته، به آموزه‌هایی از اقتصاد قرآنی و مباحث جهاد اقتصادی و اقتصاد مقاومتی و حماسه اقتصادی اشاره شده است. هدف از بیان این مطالب، ایجاد زمینه ذهنی در خوانندگان در خصوص اقتصاد اسلامی و اقتصاد قرآنی و... بود تا اهمّیت و نقش مساجد در خلق حماسه اقتصادی به سهولت قابل بحث و بررسی باشد. اکنون، این سؤال مطرح است که مسجد به عنوان نماد تمدّن اسلامی و شاخص‌ترین سمبل کشورهای اسلامی در عصر حاضر، چه نقشی در تحقّق حماسه اقتصادی دارد. در ادامه، برخی از جلوه‌های اثرگذاری مسجد و آموزه‌های منتسب به آن در نیل به حماسه اقتصادی اشاره خواد شد:

1)   آموزش رفتارهای اقتصاد مقاومتی به بازاریان مسلمان در مساجد

یکی از دسته فعّالیّت‌هایی که در قالب فعّالیّت‌های آموزشی، در مساجد قابل انجام است، آموزش آموزه‌های تجارت یا مبانی اقتصاد اسلامی است. مساجد، به دلیل داشتن پتانسیلی به نام ازدحام در مراسمات متعدّد و در زمان‌های مختلف، بهترین مکان آموزش اقتصاد اسلامی هستند. در دورانی که دشمنان اسلام، از همه تحریم‌های اقتصادی برای به چالش کشیدن اقتصاد کشور ما استفاده می‌کنند و علیه ما متّحد شدند، توجّه به این آموزه‌ها، می‌تواند راه‌گشای کار باشد. توجّه به این آموزه‌هاست که بازار ممالک اسلامی را از بازارهای سرمایه‌داری متفاوت می‌کند. آموزه‌هایی، مانند داشتن حسّ نوع‌دوستی، توجّه به مشکلات و نیازمندی دیگر مسلمانان، نداشتن غشّ در معاملات،[86]انجام معاملات متعدّد بر اساس شارع مقدّس، احتکار نکردن،[87]گرانفروشی یا کم فروشی نکردن،[88]انصاف و عدالت در تجارت و... نمونه‌هایی از آموزه‌های کاربردی اقتصادی هستند که بهترین محلّ آموزش آنها مساجد هستند.

ارشادات اقتصادی، یکی از تعلیمات علماء است و می‌تواند در بهبود اقتصادی و تنظیم اقتصاد اسلامی و بالا رفتن کمیّت و کیفیّت اقتصاد اسلامی مؤثّر باشد. بدین ترتیب، اقتصاد شریف و پاک اسلامی، از آلوده شدن و ناپاک شدن به انواع دسیسه‌ها و وسوسه‌ها و حقّه‌های شیطانی باز داشته می‌شود؛ به خصوص، اگر این کار در کنار بازار و در مساجدِ چسبیده به بازار انجام گیرد.[89]

2)   مسجد و وصول مالیات‌های اسلامی

یکی از کارکردهای عبادی‌ـ‌ اقتصادی مساجد، خمس و زکات و مانند آن است. خمس و زکات، یکی از بهترین تفکّرات اقتصادی است و اسلام، علاوه بر جنبه اقتصادی، روی عبادی بودن آن هم تأکید دارد و اسلام، با داشتن چنین آموزه‌هایی، در بین مکاتب اقتصادی، نمونه و ممتاز است و با چنین برنامه‌ای در صدد بر چیدن بساط فقر و مسکنت از مسلمانان است و اگر این مهم توسّط همگان ادا و پرداخت شود و به دست فقرا برسد، هیچ فقیری در روی کره زمین باقی نخواهد ماند.

زکات، در لغت به معنای طهارت و پاکیزگی و رشد و نمو است. در اصطلاح دانشمندان اسلامی و مردم مسلمان، مقدار معیّنی از دارائی است که با شرایط خاصّی باید از مال صاحب آن جدا شود و به مصرف فقرا و مستمندان و کارهای خیر دیگر برسد.[90]

خمس، در لغت به معنای یک پنجم است و در اصطلاح مسلمانان، به یک پنجم مالی گفته می‌شود که پرداخت آن با شرایطی بر مسلمانان واجب می‌شود. باید آن را از اموالی که خمس به آنها تعلّق گرفته جدا کرد و به حاکم اسلامی و ولیّ‌فقیه پرداخت نمود تا در مورد شرعی مورد نظر مصرف کند.[91]

قرآن کریم، در موارد بسیار متعدّد، زکات را در کنار نماز مطرح کرده و ضمن انتقاد از تارکین زکات، به آنها وعده عذاب داده است. قرآن، ترک ‌کنندگان زکات را تا حدّ کفر پیش برده و به دلیل حقّ‌الناس بودن زکات، آخرت سختی برایشان پیش‌بینی کرده است.[92]

اسلام، برای خمس و زکات، جایگاه ویژه‌ای قائل است که برخی از تعابیر ارزشمند آن عبارت است از: تکلیف الهی بودن، پشتوانه دین بودن، دشمنی با امام زمان در صورت امتناع از پرداخت آن، پلی برای اسلام، ستون اسلام، شرط پذیرش نماز، فرمان الهی و... .[93]

نگارنده، معتقد است که سنگ بنای تفکّر لزوم ادای خمس و زکات در مردم از مسجد شکل می‌گیرد. متولّیان امور فرهنگی مساجد با انجام فعّالیّت‌های زیر می‌توانند این فرآیند را تسهیل نمایند:

1 ـ تبلیغ خمس و زکات به صورت بیان خطابه بر منابر و طرح آن به صورت مسئله‌ای توسّط امام جماعت در مسجد؛

2 ـ حضور و سرکشی امام جماعت مساجد از فعّالیّت‌های کشاورزی، باغداری، دامداری و کسبه بازاری در محلّ کار آنها و یادآوری پرداخت زکات و خمس؛

3ـ فرهنگ‌سازی و فراگیر کردن تصدّی‌گری ائمّه محترم جماعات، برای دریافت خمس و زکات در مساجد یا به عهده گرفتن وکالت مراجع تقلید برای این منظور و حضور امامان جماعت در مساجد برای اجرای این امر؛

4ـ تصدّی‌گری ائمّه جماعات به عنوان روحانی کاروان‌های حجّ و تلاش بیشتر آنان در خصوص تطهیر اموال حجّاج از نظر خمس و زکات؛

5ـ حضور ائمّه جماعات و مبلّغان در منازل مؤمنان، بر حسب درخواست آنها و انجام امور محاسبه خمس سالیانه؛

6ـ تهیّه و توزیع جزوه‌ها و بروشورها و مقالات و کتب حاوی احادیثی در اهمّیت خمس و زکات و استفاده از هر‌گونه رسانه اثرگذار در این خصوص.

3)     نقش مسجد در ترک حرام‌خواری و شبهه حرام‌خواری

یکی دیگر از کارکردهای عبادی‌ـ‌ اقتصادی مساجد، نقش ویژه آنها در ترک خوردن لقمه‌های حرام و شبهه‌ناک است. افراد مسجدی، به یقین به کرّات، این مباحث را از آیات و احادیث و خطبه‌های مبلّغان و بیانات متولّیان فرهنگی مساجد شنیده‌اند. مفاسد مال و لقمه حرام و شبهه­ناک به قدری زیاد است که این عمل از گناهان کبیره محسوب شده است و بر مرتکب آن، وعده عذاب داده شده است؛[94]اسلام، حلال‌خواری و کسب حلال را بالاترین عبادت شمرده است؛ پیامبر اکرم در این باره فرمودند: «اَلعِبادَهُ سَبعونَ جُزء، اَفضَلُها جُزءً طَلَبُ الحَلالِ؛ عبادت، هفتاد بخش است، برترین آنها طلب روزی حلال و به دنبال روزی حلال رفتن است».[95]

حرام­خواری، اقسام مختلی دارد: ندادن خمس و زکات، خوردن غذای شبهه‌ناک، رشوه‌خواری، خوردن غذای فاسد، خوردن حیوانات حرام گوشت و... . از طرفی، حلال‌خواری، منشأ هر خیر و حرام خواری منشأ هر شرّ بیان شده است[96]و حلال‌خواری، مهم‌ترین عامل تزکیه روح و سیر و سلوک و استجابت دعاها، شمرده شده است.[97]

 امام علیA می‌فرمایند: «إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ أَقْوَاتَ الْفُقَرَاءِ فَمَا جَاعَ فَقِیرٌ إِلَّا بِمَا مَنَعَ غَنِیٌّ وَ اللَّهُ (تَعَالَى جَدُّهُ) سَائِلُهُمْ عَنْ ذَلِکَ؛ خداوند سبحان، در دارائی‌هاى توانگران، روزی‌هاى تهیدستان را قرار داده است. پس، هیچ فقیری گرسنه نشد، مگر به واسطه منع ثروتمند و (در روز رستاخیز) خداوند (عالی‌مرتبه) از این منع آنان مؤاخذه و بازپرسى مى‏نماید».[98]

4)     مسجد و قرض‌الحسنه

یکی از کارکردهای عبادی مسجد که به صورت غیرمستقیم انجام می‌شود و امروز هم بسیار بروز و ظهور دارد، نقش مسجد در تشکیل صندوق‌های قرض‌الحسنه و دستگیری از محرومان جامعه در مشکلات است.[99]یکی از تفاوت­های اساسی مکتب اقتصادی اسلام با سایر مکاتب اقتصادی، توجّه خاصّ به نیازمندان، آسیب­دیدگان و اقشار ضعیف جامعه و ارائه راهکارهای مناسب با شأن و کرامت انسان است. یکی از این راهکارها، قرض حسن یا «قرض‌‌الحسنه» است که در آموزه‌های اسلامی، در قالب آیات و رویات مختلف به آن سفارش شده است.[100]

 قرض، یعنی وام یا وام دادن یا پاداش دادن.[101]معنای دیگر قرض، بریدن و قطع کردن است؛ زیرا فرد قرض‌دهنده، مقداری از مال خود را جدا و به قرض گیرنده می­دهد.[102]الحسنه، به معنای نیکی یا نیک یا نیکوست.[103]اوّلین صندوق قرض‌الحسنه در مسجد تشکیل شده است. در صدر اسلام، در خصوص قرض­الحسنه به عنوان یکی از شاخص­های مهمّ مسجد طراز اسلامی، برای توجّه همه‌جانبه به تهیدستان و محرومان اقداماتی صورت می­گرفته است.[104]

انجام این عمل ارزشمند اقتصاد اسلامی، موجب توسعه اقتصادی و تأمین نیازهای مالی و اقتصادی مردم شهرها و محلّه­ها می‌شود. این فعّالیّت مسجدی، انگیزه­سازی برای روحیّه خودیاری در مردم و انجام امور داوطلبانه اقتصادی در سطح جامعه را باعث خواهد شد.[105]توجّه به این سنّت حسنه و آموزش تعالیم آن به نمازگزاران و حاضران در مسجد، در دوران مقاوم‌سازی اقتصاد و گذشتن از دوران ریاضت‌های اقتصادی بسیار مهم است. این آموزه اقتصادی در در مان بسیاری از آفت‌ها و استثمارهای اقتصادی جوامع اسلام، مانند ربا بسیار مؤثّراست؛ زیرا وقتی قرض‌الحسنه مورد توجّه قرار نگیرد، ربا اقتصاد جوامع را فرا می‌گیرد. در صورتی که ربا در آموزه‌های اسلامی به شدّت نکوهش شده است.[106] بسیار روشن است که ربا، مخالف حماسه‌سازی اقتصاد، مخالف حماسه اقتصادی و مخالف اقتصاد مقاومتی است و باید به شدّت با آن مبارزه کرد. بنابراین، قرض‌الحسنه و اشاعه و تبیین آن در کنار فعّالیّت‌های مسجدی، موجب می‌شود تا اقتصاد جامعه اسلامی از آسیب‌های متعدّد اقصادی مانند ربا، استثمار مالی و ذخیره‌سازی و ناکارآمدی منابع اقتصادی و... مصون بماند.

5)    منبر، رسانه‌ای اثرگذار بر اقتصاد جامعه

از دیگر نقش‌های غیرمستقیم مسجد در امر اقتصاد، جلسات وعظ و خطابه و سخنرانى ائمّه جماعات و سخنرانان در مساجد درباره رعایت اخلاق اسلامى در معاملات اقتصادى است. اهمّیت منبر و بیان خطابه‌ها در تبیین سیاست‌های اقتصادی و هماهنگ‌سازی بازاریان، بر کسی پوشیده نیست. امروز، باید اذعان نمود که رسانه ارزشمند منبر، به تنهایی می‌تواند با همه خبرگزاری‌ها جهان مقابله و مبارزه کند. در این خصوص، وعّاظ و خطیبان باید برنامه‌های مناسب سیاست‌های اقتصادی کشور را تبیین نمایند.

 با توجّه به اینکه مساجد، در اکثر کشورهاى جهان اسلام، داراى محوریّت اصلى بوده و در مرکز بازار و مرکز اقتصادى هر شهر، مسجد، داراى نقش فعّالى است؛ زیرا هنگام نماز، محلّ مراجعه بازاریان، کسبه و اصناف اطراف بازار است. امام جماعت در هر جلسه از نماز باید نمازگزاران فعّال در امور اقتصادى را با نقل آیات، روایت و احادیث، به رعایت اخلاق اسلامى و اخلاق اقتصادى دعوت نماید. وی باید حضّار را به رعایت انصاف و عدل در معاملات و کارهاى اقتصادى سفارش نماید. موعظه و سخنرانى ائمّه جماعت، بر روی منابر در مسجد، تأثیرى عمیقی در نمازگزاران ایجاد کرده و آنان از نظر اخلاقى به رعایت مسائل شرعى و انجام فعّالیّت سالم اقتصادى ملزم مى‏شوند.

طلّاب و روحانیان می‌توانند مروّج مسائلی باشند که از فعّالیّت‌های اقتصادی کشور حمایت می‌کند. آنها می‌تواند مروّج مسائلی باشد که از فعّالیّت‌های اقتصادی کشور حمایت می‌کند. موضوعات جدید اقتصادی که در قالب مکاسب محرّمه و مسائل فقهی می‌گنجد باید به صورت کارشناسی شده وارد دروس حوزه شود. با مشاهده درس‌نامه حوزه علمیّه و نگاهی به فراوانی دروسی که در حوزه برگزار می‌شود، جای مسائل مستحدثه و روز، خالی است. به عنوان مثال، طلّاب و فضلای حوزه باید در زمینه معاملات اینترنتی روز دنیا، اطّلاعات لازم را کسب و مباحث فقهی و شرعی  مربوط به آنها را بررسی کنند.^[107]

6)   مسجد و سنّت وقف

وقف، از نظر لغوی به معنی به حالت ایستاده ماندن و آرام گرفتن است و از نظر اصطلاحی، به مفهوم نگه داشتن و حبس کردن عین مِلکی بر ملک واقف آن [نه ملک خدا] و مصرف کردن منفعت آن را در راه خداوند است[108]و بعضی از فقهاء می‌گویند وقف، حبس عین مال بر ملک خدای تعالی است. در مادّه 55 قانون مدنی ایران، وقف، به معنی حبس عین مال و تسبیل[109]برحسب نیّت واقف است.[110]

در آیات متعدّدی از قرآن، به مفهوم وقف اشاره شده است. به عنوان نمونه قرآن می‌فرماید: «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً؛ اموال و فرزندان، زینت زندگی دنیاست و باقیات صالحات (آثار ماندگار شایسته) ثوابش نزد پروردگارت بهتر و امیدبخش‌تر است».[111]در روایات نیز برآموزه ارزشمند وقف تأکید زیادی شده است.[112]پیامبر(ص) در حدیث مشهوری می‌فرمایند: «إذَا مَاتَ الإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَمَلُهُ إلاَّ مِنْ ثَلاَثَةِ: إِلاَّ مِنْ صَدَقَةٍ جَارِیَةٍ، أَوْ عِلْمٍ یُنْتَفَعُ بِهِ، أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ یَدْعُو لَهُ؛ وقتی انسان بمیرد، عمل او خاتمه می‌یابد، مگر در سه چیز: صدقه جاریه (وقف)، علمی که از آن استفاده شود، فرزند صالحی که برای او دعا کند».[113]

مسجد، نقش بسیار بزرگی در ترویج سنّت حسنه و عبادت بزرگ وقف و ایجاد موقوفه­های فراوان دارد؛ موقوفه‌های فراوانی که در اطراف یا در ابنیه مساجد موجود است. از دیر باز، رسم بود که بسیاری از مساجد دارای، مغازه، گاراژ، کاروان‌سرا یا بازار... بوده­اند و هر یک از این موقوفات، در خدمات‌دهی به فقراء، زوّار و بی‌پناهان نقش ویژه­ای داشتند. چنان‌چه بسیاری از حوزه‌های علمیّه هم از طریق همین موقوفات اداره می‌شوند؛ مثل: حوزه علمیّه صدر اصفهان و ولیّ عصر تبریز و یا طالبیّه تبریز. امامزاده‌ها و حرم‌ها همچنین، موقوفاتی داشتند؛ مثل: موقوفات حرم امام رضا و حرم حضرت معصومه. از چنین مساجدی می‌توان از مسجد مقدّس جمکران در قم، مسجد امام حسن عسکری در قم، مسجد طوبی در تبریز، مسجد مقبره در تبریز، مسجد امام در اصفهان و... نام برد.

در وضعیتی که اقتصاد جامعه با روحیّات معنوی و مذهبی نیاز به سرمایه‌گذاری در امور مختلف باشد، می‌توان با اشاعه فرهنگ وقف در قالب آموزه‌های مسجدی و توسعه موقوفات دارای بازگشت سرمایه، چرخ اقتصاد تحریم شده توسّط دشمنان را فعّال نگه داشت و در را تحقّق حماسه اقتصادی، برنامه‌ریزی و فعّالیّت نمود.

7)     مسجد، جایگاهی برای انواع انفاق

انفاق، از ریشه «نفق» به معنی نفقه کردن، بخشیدن، احسان کردن و بخشش کردن است.[114]انفاق، صرف کردن مال در مصارف نیکوکارانه است که اغلب مفسّران، این عمل را از نظر توزیع ثروت و کاهش محرومیّت­های اقتصادی نگاه می­کنند.[115]از نظر اصطلاحی، انفاق در کاربرد رایج قرآن کریم و متون دینی، به اعطای مال یا جان و جسم در راه خدا به فقیران و نیازمندان گفته می‌شود که به حکم آیات «الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُم‏...»[116]و «أَنْفِقُوا خَیْراً لِأَنْفُسِکُمْ...»[117] انجام می­شود و به عنوان کمال بذل است.[118]«نفق» به همراه مشتقّات آن بیش از۷۰ بار در قرآن با واژگان و تعابیر مختلفی آمده است.^[119]

انفاق­ها را از منظر آیات قرآن کریم می‌توان از چند نظر دسته­بندی کرد.[120]مانند: انفاق‌های واجب،[121]انفاق‌های مستحب،[122]انفاق‌های حرام.[123]

در آیات قرآن، سفارش زیادی به انفاق شده است و برای این کار با ارائه مَثل‌هایی، پاداش و اجر معنوی زیادی مطرح شده است. قرآن می‌فرماید: «وَ مَثَلُ الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَها ضِعْفَیْنِ فَإِنْ لَمْ یُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیر؛ و مَثَل [صدقات‏] کسانى که اموال خویش را براى طلب خشنودى خدا و استوارى روحشان انفاق مى‏کنند، همچون مَثَلِ باغى است که بر فراز پشته‏اى قرار دارد [که اگر] رگبارى بر آن برسد، دو چندان محصول برآورد و اگر رگبارى هم بر آن نرسد، بارانِ ریزى [براى آن بس است‏] و خداوند به آنچه انجام مى‏دهید، بیناست‏».[124]

با توجّه به مفهوم گسترده انفاق، در شرایط ریاضت‌های اقتصادی، یکی از آموزه‌هایی که می‌تواند در خصوص رفع نیازهای طبقات متوسّط و پایین جامعه اثربخش باشد، انفاق و انواع انفاق است. توجّه به انواع انفاق، در قالب فعّالیّت‌های مسجدی می‌تواند موجب جلوگیری از توقّف ثروت نزد ثروتمندان شود و چرخه توزیع منابع اقتصادی با جریان منابع از طرف ثروتمندان به نفع نیازمندان عادلانه‌تر گردد. این امر، حرکتی به سمت حماسه اقتصادی محسوب می‌شود.

8)     مسجد و عبادت صدقات

از کارکردهای اقتصادی غیرمستقیم مساجد، پرداختن به سنّت حسنه صدقه است. وجود صندوق‌های صدقات در اطراف مسجد، در داخل مسجد، جمع‌آوری مستقیم صدقه برای نیازمندان... به همین منظور است. این کار نیک، یکی از کارهای روزمره مسلمانان مؤمن است. در آموزه‌های اسلامی به صدقه سفارش زیادی شده است که به عنوان نمونه برخی موارد به شرح زیر بیان می‌شود:

الف) پیامبر فرمودند: «خَیْرُ مالِ الْمَرْءِ وَ ذَخائِرُهُ الصَّدَقَةُ؛ بهترین ثروت و اندوخته انسان، صدقه است».[125]

ب) امام باقر فرمودند: «البِرُّ و صَدقَةُ السِّرِّ یَنفِیانِ الفَقرَ وَ...؛ نیکوکاری و صدقه پنهانی، فقر را می‌زدانید و...».[126]

فعّالان فرهنگی مساجد و مبلّغان محترم، باید در مساجد با تبلیغ در مورد پرداخت صدقه و تفسیر برخی از آیات مربوط به صدقات، در تجدید و احیای آن بیش از پیش تلاش ‌کنند. هرچند مؤمنان نیز از عمق جان دریافته­اند که این صدقه‌های کم، ولی باارزش آنان گره‌های بزرگی از زندگی مردم را می‌گشاید و یک گنجیه عظیمی برای آخرت آنها است.

در بحران‌های اقتصادی، همیشه طبقه‌ای از مردم، بیشتر در معرض آسیب اقتصادی هستند. این گروه از نیازمندان که فاصله زیادی از طبقات دیگر اقتصادی دارند، چشم امیدشان به بی‌نیازان است. این حسّ نوع‌دوستی، فرهنگ زمینه‌ای تحقّق حماسه اقتصادی را، در قالب کاهش شکاف طبقاتی و احساس همدردی طبقات بالاتر و تجلّی عدالت اجتماعی تسهیل خواهد کرد.

9)     آموزش کاربردی کسب روزی حلال در مساجد 

  یکی از نیازهای فردی هر انسان، توجّه به معاش خود و زیردستان است. کسب روزی حلال، یکی از دغدغه‌های مهم هر مؤمن و هر فرد موحّد است. هر فرد، برای امرار معاش خود، ناگزیر است تا کسب و کار یا حرفه‌ای برای خود ایجاد کند. افراد، با راه‌اندازی یک منبع ایجاد درآمد به صورت حقیقی یا حقوقی، هزینه‌های زندگی خود را تأمین می‌کنند. بنابراین، همه مسلمانان بدون توجّه به نوع شغل و مهارت و تخصّص خود، باید از احکام اسلامی در مورد نحوه انجام معاملات و عقود مختلف و خرید و فروش و... آگاهی داشته باشند. مراجع تقلید نیز، دانستن مسائلی که افراد به‌‌‌طور معمول، با آنها سر و کار دارند را لازم دانسته‌اند.[127]در آموزه‌های اسلامی نیز به کسب روزی حلال و تلاش و کوشش تأکید زیادی شده است؛ تا جایی که در قرآن­کریم بیش از550 آیه، در قالب­ها و چهره­های گوناگون درباره کار و تلاش و سخت­کوشی و سازندگی آمده است.[128]کار و تلاش و کسب حلال و ارتزاق از کدّ یمین و عرق جبین در آینه روایات، بهترین عبادات، تربیت‌کننده و کمال­بخش انسان، شمرده شده است. در ادامه، به برخی از این روایات اشاره می‌شود:

1)   پیامبر اکرم فرمودند: «اَلْعِبادَﺓُ سَبْعُونَ جُزْءً اَفْضَلُها طَلَبُ الْحَلالِ؛ عبادت، هفتاد جزء است که بهترین آن، دنبال روزی حلال رفتن است (کسب و کار، برای به دست آوردن روزی حلال)».[129]

2)   همچنین فرمودند: «مَن أکَلَ مِن کَدِّ یدِهِ نظرَاللهُ إلیه بالرّحمةِ ثُمَّ لا یعَذِّبُهُ اَبداً؛ هر کس از دسترنج خود بخورد، خداوند به وی نگاه محبّت­آمیز خواهد افکند و آنگاه هرگز او را عذاب نخواهد کرد».[130]

3)   آن حضرت، درباره کسب روزی حلال و پاکیزه فرمودند: «طَلَبُ الْحَلالِ فَریضَةٌ عَلی کُلِّ مُسْلِمٍ و مُسْلِمَة؛ کار و تلاش عادلانه و انسانی، برای تأمین هزینه زندگی، بر هر مرد و زن مسلمان لازم است».[131]

4)   در روایتی دیگر فرمودند: «أَطْیَبُ الْکَسْب عَمَلُ الرَّجُلِ بِیَدِهِ؛ بهترین و پاک­ترین کسب­ها آن است که انسان با دست خود، کار کند».[132]

از طرف دیگر، می‌دانیم که یکی از مهم‌ترین کارکردهای مسجد، کارکرد آموزشی است. پیامبر و ائمّه معصومان برای حفظ جنبه­های آموزشی مسجد، تلاش­های ارزنده­ای انجام دادند. پیش از پیدایش مدرسه، مساجد، یگانه مرکز مهم آموزشی­ـ ­فرهنگی در جهان اسلام بوده‌اند. پس از آن نیز، مدرسه در دامان مسجد بنا می­شد. از همین رو، در بیشتر کتاب­هایی که درباره مسجد به نگارش در می­آمد، از مدرسه بسیار سخن گفته می­شد که سبب آن ارتباط نزدیک مسجد و مدرسه است.[133]همه این مطالب به کارکرد آموزشی مسجد دلالت دارد. مسجد، ابزارها و موقعیّت­هایی را در اختیار دارد که به کمک آن می­توان به آموزش و افزایش شناخت دینی نمازگزاران پرداخت.

مسجد مکانی است که مسلمانان برای برپایی فرائض الهی و مجالس مذهبی در آن حاضر می­شوند و این فرصت مناسبی است تا معارف و احکام دین منتشر شود. بنابراین، مسجد مهم‌ترین مکان برای آموزش معاملات اسلامی است تا آموزه‌های اقتصاد مقاومتی و اسلوب جهاد اقتصادی مورد توجّه مؤمنان قرار گیرد و به کل جامعه اسلامی تسرّی یابد.

10) نقش مسجد در هدایت ثُلث اموال مردم

روشن است که با رحلت اشخاص حقیقی، مالکیّت آنها زایل شده، شخص فقط مالک ثُلث اموال خویش است و فقط می‌تواند در مورد یک سوّم اموال خود، وصایایی داشته باشد.[134]افرادی که در مساجد حاضر می‌شوند، بارها و بارها تحت تعالیم علماء و خطبای مساجد در رابطه با ثّلث اموالشان توصیه‌هایی را شنیده، تصمیماتی برای ثلث امواتشان و مصرف صحیح و عبادی آن اخذ کرده‌اند. در واقع، می‌توان گفت که مسجد، نقش ویژه‌ای در هدایت ثُلث اموال و مصرف صحیح آنها، در راستای عبادت و انجام امور خدا پسندانه دارد و این یک حرکت زیبای عبادی و اقتصادی است. در این مورد می‌توان با سیاست‌گذاری مناسب، در قالب رفتارهای اقتصاد مقاومتی، به سمت خلق حماسه اقتصادی گام برداشت. در ادامه برخی راهکارهایی کاربردی در این خصوص مطرح می‌شوند:

1ـ حضور امام جماعت مسجد یا برخی متولّیان فرهنگی آگاه به مسائل در منازل افراد، بر اساس درخواست آنها و تنظیم وصیّت‌نامه‌ها در راستای هزینه کردن ثلث اموال در مسیر عبودیّت و ارائه ارشادات و راهنمائی‌های لازم؛

2ـ تبلیغ و ایراد خطابه در مساجد، توسّط ائمّه جماعات و سایر متولّیان فرهنگی مساجد، در خصوص نحوه مصرف ثلث مال اموات، با در نظر گرفتن سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و... ؛

3ـ برنامه‌ریزی جامع در خصوص هزینه و مصرف بهینه ثلث اموال تحویلی به خود مسجد (طبق وصیّت متوفّی) و اقدام به حرکت‌های عبادی، مانند صندوق قرض‌الحسنه مسجد، اطعام فقرا در مسجد، تهیه تجهیزات مساجد و هر‌گونه احسان در این خصوص؛

4ـ قبول مسئولیّت وصایت افراد توسّط خود مسجد و امام جماعت یا برخی متولّیان فرهنگی مساجد و مدیریت بهینه مصرف ثلث اموال متوفّیان.

نتیجه‌گیری

بر اساس مطالب بیان شده، می‌توان گفت که مساجد جایگاه مؤثّری در حماسه اقتصادی بر مبنای بهره‌گیری از آموزه‌های اقتصاد اسلامی و اصول اقتصاد مقاومتی دارند. تبیین و اصلاح شیوه‌های الگوی مصرف، برای نیل به اقتصاد اسلامی، بسترسازی فرهنگی برای جهاد اقتصادی، ارتقاء کمّی و کیفی تولیدات با آموزش نحوه رعایت حلال و حرام در کسب و کار و ترویج کسب و کارهای اسلامی در رسیدن به یک اقتصاد مقاوم نقش بسیار مهمّی دارند. بنابراین، توجّه به مرکزیّت مسجد در سازمان‌دهی نگرش‌های اسلامی در بازاریان و همه مؤمنان و تبیین آموزه‌های اقتصادی مسجدی با بهره‌گیری از رسانه فراگیر منبر و به عنوان مهم‌ترین رسانه اثرگذار در اقتصاد خرد و کلان، بسترهای نیل به حماسه اقتصادی را مهیّا می‌کند. امامان جماعت و مسئولان و متولّیان فرهنگی مرتبط با مساجد باید با تلاش و خلاقیت همه‌جانبه خود به نهادینه کردن آموزه‌های مسجدی، مانند قرض‌الحسنه، انفاق و صدقه و خمس و زکات، ثلث اموات و سنّت وقف و... اقدام نمایند. این امر، موجب هموارسازی مسیر حرکت حماسی و تسهیل در نیل به حماسه اقتصادی و سیاسی می‌شود. بدین ترتیب، مسجد با کارکردهای متنوّع اقتصادی خود، مهم‌ترین نقش را در تبیین مفهوم و اصول اقتصاد مقاومتی و درونی‌سازی آن برای دست‌یابی به حماسه اقتصادی دارد. در همین راستا، همه سازمان‌های فرهنگی و متولّیان مدیریت امور مساجد باید به نقش‌های مسجد در عملیاتی‌سازی شعار امسال عنایت لازم را داشته باشند.

منابع و مآخذ:

الف) فارسی

قرآن کریم، ترجمه: فولادوند محمّدمهدی، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، چاپ اوّل، 1379.

قرآن کریم، ترجمه آیت الله مکارم شیرازی، ناصر، قم، اسوه، چاپ اوّل، 1387.

1)  ابن بابویه، محمّدبن‌علي (شیخ صدوق)، من لایحضره الفقیه، متوفّای 382 هـ. ق، چاپ 4 جلدی، چاپ قدیم، بی‌تا، بی‌نا، سال 1404ق.

2)   

3)  ــــــــــــــــــــــــــــــ،ثواب‌الاعمال و عقاب الاعمال، قم، انتشارات رضی، چاپ دوّم، 1368هـ.ش.

4)  ابن‌شعبه حرّانی، محمّدحسن‌بن‌علی، تحف العقول عن آل الرّسول، الطبعة الخامسة، بیروت، اعلمی، 1394 هـ.ق.

5)  ابن‌منظور محمّدبن‌مکرم، لسان العرب، دارالفکر، دار صار، بیروت. چاپ اوّل،1410ق.

6)  احمدی، علی‌محمّد، نقش مسجد در اقتصاد محلّه، مرکز مطالعات و تحقیقات امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران، چکیده مقالات همایش توسعه محلّه‌ای، تهران، 1383.

7)  اسحاقی، سیّدحسین، مبانی و راهبردهای جهاد اقتصادی، مرکز نشر هاجر، وابسته به مرکز مدیریت حوزه‌های علمیّه خواهران، چاپ سوّم، زمستان 1390.

8)              الطبرسی، الفضل‌بن‌الحسن (شیخ طبرسی)، تفسیر مجمع البیان، ترجمه کرمی علی، انتشارات فراهانی، ج3،ج5، پاییز 1379 .

9)              المقریزی، تقی‌الدین احمد، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الاثار (الخطط)، مکتبه الاحیاء العلوم، لبنان، بی‌تا، ج2، ۱۴۱۸ق/ ۱۳۷۷ش.

10)  انصاری، محمّدجعفر، دیرباز، عسگر، کرمی، محمّدمهدی، کرمی محمّدحسین، درآمدی بر مبانی اقتصاد خرد با نگرش اسلامی، پژوهشگاه حوزه و انشگاه و انتشارات سمت، چاپ اوّل، 1378.

11)  آمدی عبدالواحدبن‌محمّد، تصنیف غررالکلم و دررالکلم، مکتب الاعلام الاسلامی، مرکزالنّشر، به تحقیق: درایتی مصطفی، قسم الخامس، 1366.

12)  بخاری، ابوعبدالله بخاری، صحیح بخاری، (م 256 هـ. ق)، طبع مصر، سال1330 هـ. ق.

13)  بگ، دیوید، فیشر، استانلی، دورنبوش، رودیگر، علم اقتصاد، ترجمه تیزهوش، محمّدحسین، انتشارات جنگل، ج 1 و 2، سال 1385.

14)  پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه، چ4، تهران، دنیای دانش، 1383ش.

15)  پل، ساموئلسون، اقتصاد، ترجمه حسین پیرنیا، بنگاه ترجمه و نشر کتاب تهران، جلد اوّل، 1343.

16)  جابری عربلو محسن، فرهنگ و اصطلاحات فقهی، امیر کبیر، تهران 1362.

17)  جهانگیری سهروردی یحیی، بررسی کارکرد رسانه‌ای مساجد، مقاله چاپ نشده و در حال بررسی توسّط مرکز رسیدگی به امور مساجد کشور، 1392.

18)  چپرا، عمر، آینده علم اقتصاد، چشم اندازی اسلامی، ترجمه شعبانی احمد، دانشگاه امام صادقA، چاپ اوّل، 1385.

19)  حرّ العاملی، محمّدحسن، وسائل‌الشیعه، مؤسّسه آل‌البیت لاحیاء التراث، قم، انتشارات مهر، چاپ دوّم، ج6، ج12، ج13، ج28، 1414هـ.ق.

20)  حسینی سیّدمحمّد، فرهنگ لغات و اصطلاحات فقهی، سروش، تهران، چاپ سوّم، سال 1389.

21)  خیرخواهان، جعفر، بلای منابع و اثر آزمندی، نامه مفید، ش 38، سال نهم، مهر و آبان 1382.

22)  دادگر، یدالله، اقتصاد بخش عمومی، انتشارات دانشگاه مفید، پاییز 1380.

23)  دستغیب شیرازی، سیّدعبدالحسین، گناهان کبیره، مجموعه دو جلدی، تهران، انتشارات صبا، 1364 هـ.ش.

24)  دشتی، محمّد، ترجمه نهج‌البلاغه، مؤسّسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنینA، چاپ نهم، 1382.

25)  دفتر مطالعات و پژوهش‌های مرکز رسیدگی به امور مساجد، فرهنگ مسجد، جمعی از محقّقین مرکز.

26)  دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، مؤسّسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوّم، 1377.

27)  ری شهری، محمّد محمّدی، میزان الحکمة،10جلدی، انتشارات مکتبة الاعلام الاسلامی، ج1، ج2، ج5، 1372ش.

28)  زاکس، ولفگانگ، نگاهی نو به مفاهیم توسعه، ترجمه: فریده فرهی و وحید بزرگی، تهران، انتشارات مرکز، 1377.

29)  سالواتوره، دومینیک، تئوری و مسایل اقتصاد خرد، ترجمه: حسن سبحانی، نشر نی، سال.1377

30)  ساموئلسن پل، هاوس ویلیلام نورد، اقتصاد، ترجمه علی‌رضا نوروزی و محمّد ابراهیمیان جهاندوست، ناشر مترجمان، چ اوّل، ج1، سال 1373.

31)  سجّادی سیّدجعفر، فرهنگ معارف اسلامی، شرکت مترجمان و مؤّلفان ایران، اسفند 1362.

32)  شبلی احمد، تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه ساکت محمّدحسین، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۶۳ هـ.ش، پیوست ۲ (نقدی بر کتاب تاریخ آموزش در اسلام) از مصطفی جواد.

33)  شریفی، محمود، چهل حدیث خمس و زکات، قم، نشر معروف،1377 هـ.ش.

34)  ـــــــــــــ،چهل حدیث قرض‌الحسنه، نشر معروف، قم، 1381 ش.

35)  ضیاء‌آبادی، سیّدمحمّد، موعظه راه پیشگیری از نفوذ شیطان در دل انسان، نشر مؤسّسه نبا، تهران، 1370 ش.

36)  طباطبایی قمی، تقی، الغایة القصوی فی تعلیق علی العروة الوثقی، کتاب الخمس محقّق: یزدی، محمّدکاظم‌بن عبدالعظیم، انتشارات محلّاتی، قم، 1417 ق.

37)  طباطبایی محمّدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه: موسوی محمّدباقر، انتشارات دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرّسین حوزه علمیّه قم)، قم، ج 6، سال ١٣٧۴ .

38)  طه، الولی، المسجد فى الاسلام، دار العلم للملابین، بیروت، 1409 هـ.ق.

39)   عبدالباقی، محمّدفؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن، نوید اسلام، قم، چ3، 1384.

40)  علی‌اکبری، حسن، نکته‌هایی پیرامون حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی، 7 فروردین، 1392، قابل دسترس در سایت راسخون به آدرس: http://rasekhoon.net/article

41)  ــــــــــــ، نکته‌هایی پیرامون حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی، تنظیم و ویرایش نهایی سایت حرف آخر، قابل دسترس در آدرس:http://harfeakhar.com/article

42)  علیخانی، حسین، تحریم ایران، شکست یک سیاست، ترجمه متّقی‌نژاد محمّد، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ دوّم، پاییز 1384.

43)  عمید حسن، فرهنگ عمید، انتشارات اشجع، چ دوّم، ج1، زمستان1390.

44)  فخرالدّین رازی، التفسیر الکبیر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج16، 1411ق.

45)  فیروز‌آبادی، نجم‌الدّین محمّد‌بن‌یعقوب، القاموس المحیط، دارالفکر، بیروت، 1415هـ.ق.

46)  قرائتی، محسن، تفسیر نور، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ج2، سال 1378.

47)  کائوتری، هوئین و دیگران، مشارکت در توسعه، ترجمه: هادی غبرائی و داوود طبایی، تهران، انتشارات روش، 1379.

48)  لابی‌الحسین، احمدبن فارس بن زکریا، مقاییس‌اللّغه، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، ج۵، سال۱۳۶۱.

49)  لویس معلوف، المنجد فی اللغة والاعلام، البطع السادسة و العشرون، دارالشرق، بیروت، 1986م/1365.

50)  متقی هندی، کنزالعمال، تصحیح: صفوه سقا، چاپ اوّل، مکتبة التراث الاسلام، بیروت، 1397 هـ. ق

51)  مجلسی، علاّمه محمّدباقر، بحارالانوار، انتشارات اسلامیّه، ج 77 و 103و 71 و43، سال 1362.

52)  محتشم دولتشاهی، طهماسب، مبانی علم اقتصاد، انتشارات خجسته، چاپ 25، سال 1385

53)  مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، دائره المعارف بزرگ اسلامی، چ 1، تهران، سال1380.

54)  مرکز رسیدگی به امور مساجد، سیمای مسجد طراز اسلامی، ماهنامه مسجد، ش162، شهریور 91.

55)  مشکینی اردبیلى، علی‌اکبر، بحثی پیرامون خمس تحقیقی و استدلالی، انتشارات یاسر، 1359.

56)  مصاحبه دکتر فرهاد رهبر، اقتصاددان و رئیس دانشگاه تهران در گفتگو با فارس، قابل دسترس در: www.bultennews.com/fa/news

57)  مک آیور، م، جامعه و حکومت، ترجمه‌ ابراهیم علی کنی، تهران، انتشارات ترجمه و نشر کتاب، 1349.

58)  مکارم شیرازی، ناصر، رساله توضیح المسائل، انتشارات امام علی‌بن‌ابیطالبA، چ31، سال1389.

59)  موسوی‌الخمینی، سیّدروح الله، رساله توضیح المسائل، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1366 هـ.ش.

60)  نجفی، محمّدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تحقیق: قوچانی عبّاس، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ج15، سال ١٣۶٢ .

61)  نحوی سیّدمحمّد، فرهنگ واژه‌های عربی، انتشارات اسلامی، تهران، چ1، سال 1386.

62)  نوری، حاج میرزا حسین (محدّث نوری، م1320ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسایل، مؤسّسه آل‌البیت لاحیاء التراث، قم، چ 6 و1، 1408ق.

63)  نیلی پور، مهدی، بهشت اخلاق، مجموعه سه‌جلدی، نشر مؤسّسه تحقیقاتی حضرت ولیّ عصرf، قم، چاپ سوّم، 1386 ش.

64)  ویژه‌نامه تبلیغ، جامعه مدرّسین حوزه علمیّه قم، شماره‌های 16 و 17، مربوط به محرّم 1434 هـ. ق و رمضان 1434 هـ. ق.

65)  هادوی تهرانی، مهدی، مکتب و نظام اقتصادی اسلام، انتشارات خانه خرد، 1387.

ب) منابع انگلیسی

66)   R.A.Musgrave & P.B Musgrave‚ Public Finance In theory and Practice‚ Mcgrawhill‚ 1989‚pp 11-13

67)   Iran’s Economy & the US Sanctions‚Middle East Journal‚ Vol 50‚No2‚Spring‚1997.

68)   Ernest‚ H‚ Preeg‚ Feeling Good or Doing Good With Sanctions: Unilateral Economic Sanctions and International Studies Press‚1997

69)   Gouger, j. Daniel and Robert W. Knap; (1974), system analysis techinque, New York, John Wiley and sons, p:39.

70)   Amuzegar Jahangir, Managing the Oil wealth windfalls and Pitfalls‚ London: IB Tauris‚ 1999.

71)   Ernest‚ H‚ Preeg‚ Feeling Good or Doing Good With Sanctions: Unilateral Economic Sanctions and International Studies Press‚1997